همدان و آزمون تابآوری؛ از مدیریت بحران تا مدیریت آینده
همدان، سرزمینی است با کوههای سترگ و دلهایی نگران از فرونشست زمین، سیلابهای ناگهانی و زمستانهایی که یا بیش از حد میبارند و یا اصلاً نمیبارند. در دهه اخیر تغییرات اقلیمی و فرسایش بیامان محیط زیست، چهره طبیعی این استان را دگرگون کرده است؛ از خشک شدن چشمههای الوند و کاهش بارشها تا نشست زمین در دشت کبودراهنگ و بهار، نشانههای هشداردهندهای از بحرانی عمیقتر به چشم میخورد، بحرانی که اگرچه نامش «طبیعی» است، اما اثراتش حاصل تصمیمها و غفلتهای انسانی است.
در همدان، مانند بسیاری از نقاط کشور، مدیریت بلایا هنوز رویکردی واکنشی دارد؛ یعنی در بسیاری مواقع وقتی رودخانهها طغیان کردند یا زمین ترک برداشت، تازه یادمان میافتد که جلسه بحران برگزار کنیم و ستادها را فعال نماییم! این درحالی است که تجربه کشورهای موفق در مدیریت خطر نشان میدهد «بحران» نه در لحظه حادثه، بلکه در نبود برنامهریزی قبل از آن شکل میگیرد.
بهعنوان نمونه، در زلزله سالهای گذشته در برخی نقاط استان، مشاهده شد که بسیاری از خانوارها حتی نمیدانستند کدام دیوارها باربرند یا چگونه باید مسیر خروج اضطراری را طراحی کنند؛ این خلأ دانشی، آسیبپذیری اجتماعی را چند برابر میکند. رسانهها، مدارس و نهادهای محلی میتوانند در پُر کردن همین شکاف دانشی، نقشی تعیینکننده داشته باشند.
از سوی دیگر، مسئله زیرساختها و ساختمانهای ناایمن در همدان یکی از پاشنههای آشیل در برابر بلایای طبیعی بوده؛ کافی است در خیابانهای مرکزی شهر یا محلات قدیمی گشت بزنیم تا ساختمانهایی را ببینیم که هیچ نشانی از اصول مقاومسازی ندارند.
در کنار این عوامل، نباید نقش محیط زیست را نادیده گرفت؛ خشک شدن بخش زیادی از منابع آبی، کاهش سفرههای آب زیرزمینی و تخریب حریم رودخانههای استان، ظرفیت طبیعی زمین برای مهار خطر را تضعیف کرده است؛ بلایای طبیعی زمانی فاجعهبار میشوند که طبیعت دیگر قدرت دفاع از خود را ندارد. اگر جنگلها و مراتع نابود شوند، سیلابها راه خود را از میان خانهها باز میکنند. اگر چاههای غیر مجاز همچنان فعال باشند، زمین فرو نشسته و خانهها بلعیده میشوند. بنابراین، کاهش اثرات بلایا در همدان بیش از آنکه یک وظیفه امدادی باشد، ضرورتی محیط زیستی و مدیریتی است.
تابآوری، مفهومی تازه اما حیاتی در مدیریت امروز است؛ جامعه تابآور آن نیست که حادثه بر آن وارد نشود، بلکه آن است که پس از حادثه، دوباره برخیزد و نظم خود را بازیابد. در این معنا، همدان باید خود را برای آیندهای پُرخطر اما قابل مدیریت، آماده کند. سرمایهگذاری در آموزش عمومی، مقاومسازی زیرساختها، حفاظت از محیط زیست و شفافیت در اطلاعرسانی، میتواند راه را از تکرار فجایع گذشته، جدا کند.
بلایا بخشی از واقعیت این سرزمیناند، اما فاجعه نتیجه غفلت انسان است؛ اگر امروز در برابر هشدارهای زمین، آب و هوا بیتفاوت بمانیم، فردا نهفقط خانهها، بلکه اعتماد عمومی فرو خواهد ریخت. آینده همدان را نمیتوان با امدادرسانی پس از بحران ساخت؛ باید با تدبیر، همافزایی و مدیریت پیشدستانه، پیش از بحران از شهرمان محافظت کنیم.
