سالمندان هنوز در هسته تصمیمگیری شهری جای نگرفتهاند
همدان، یکی از قدیمیترین زیستبومهای شهری ایران، این روزها در آستانه گذار جمعیتی مهمی قرار دارد؛ گذاری که سهم سالمندان را در شهر و استان بهطور چشمگیری افزایش داده و ضرورت توجه ویژه به آنها را بیش از پیش آشکار میکند. در حالی که جمعیت سالمندان استان در سال 1403 حدود 13.4 درصد و جمعیت سالمندان شهر همدان بیش از 56 هزار نفر برآورد شده، پیشبینیها نشان میدهد این تعداد تا سال 1420 به بیش از 144 هزار نفر خواهد رسید.
این تغییر جمعیتی تنها یک چالش آماری نیست؛ بلکه فرصتی بیسابقه برای بازتعریف هویت شهری، تقویت سرمایه اجتماعی و ارتقای نقش سالمندان در زندگی فرهنگی و اجتماعی شهر محسوب میشود. سالمندان نهتنها مصرفکنندگان خدمات شهریاند، بلکه حاملان حافظه تاریخی، روایتگران فرهنگی و کنشگران اجتماعی هستند که بقای هویت شهر بر دوش آنها استوار است.
با توجه به این روند، تحلیل جامع وضعیت سالمندان در همدان نشان میدهد که شهر نیازمند رویکردی بوممحور و میانرشتهای است؛ رویکردی که هم به بازطراحی معابر و فضاهای عمومی با دسترسپذیری و امنیت حرکتی برای سالمندان توجه داشته باشد و هم به فعالسازی نقش فرهنگی و اجتماعی آنان از طریق آیینها و سنتهای محلی بپردازد.
در چنین بستری، همدان میتواند از یک شهر با سالمندان حاشیهای به یک «شهر فعال و روایتگر سالمندان» تبدیل شود؛ مدلی که نهتنها نیازهای فیزیکی و خدماتی آنها را پوشش میدهد، بلکه سرمایه اجتماعی و فرهنگی سالمندان را به شکل عملیاتی در چرخه تصمیمگیری شهری بازتولید و الگویی ملی برای سایر شهرهای تاریخی ایران ارائه میکند.
با ذکر این مقدمه، با متخصص برنامهریزی و مطالعات شهری گفتوگو کردیم تا وضعیت سالمندان در همدان و الزامات تبدیل این شهر به یک شهر دوستدار سالمند را بررسی کنیم.
همدان و ضرورت یک شهر دوستدار سالمند
دکتر صادق حسنی با بیان اینکه مفهوم «شهر دوستدار سالمند» در ادبیات جهانی اغلب با شاخصهای فنی و سلامتمحور تحلیل میشود، توضیح داد: در بافت تاریخی و فرهنگی همدان، سالمندان نهتنها مصرفکننده خدمات شهری، بلکه حامل سرمایههای روایی، آیینی و فرهنگی هستند که بقای هویت شهری بر دوش آنها استوار است.
وی افزود: شهر دوستدار سالمند نباید صرفاً نسخهای وارداتی باشد، بلکه باید بوممحور طراحی شده و از دل سنتهای اجتماعی، ساختار کوچهباغی و تجربه زیست مشترک نسلها بازخوانی شود. این نگاه، سالمندی را از مرحله افول به مرحله بازتولید ارزشهای جمعی تبدیل و نقش فعال آنها در حفظ و انتقال فرهنگ شهری را برجسته میکند.
وی با اشاره به آمارهای جمعیتی استان گفت: درصد جمعیت سالمندان همدان 13.4 درصد است، در حالی که میانگین کشوری حدود 9.5 درصد است. در شهر همدان، جمعیت سالمندان حدود 56 هزار و 486 نفر است و با نرخ رشد سالانه 3.82 درصد پیشبینی میشود تا سال 1420 به 144 هزار و 220 نفر برسد. این روند افزایش سریع سالمندی را در شهر نشان میدهد و ضرورت برنامهریزی شهری و اجتماعی ویژه برای پاسخگویی به نیازهای سالمندان را دوچندان میکند.
ویژگیهای شهر دوستدار سالمند و اهمیت آن در همدان
این متخصص برنامهریزی شهری تأکید کرد: مفهوم «شهر دوستدار سالمند» باید بر سه لایه فرهنگ اجتماعی، حافظه تاریخی و پیوندهای آیینی استوار باشد. سالمندان در شبکه روابط اجتماعی سنتی همدان نقش «حاملان مرجعیت اجتماعی» را ایفا میکنند و غفلت از آنها تهدیدی جدی برای هویت فرهنگی شهر است.
حسنی با تأکید بر اهمیت بافت تاریخی همدان برای سالمندان، خاطرنشان کرد: خانههای درونحیاطی، تیمچهها، بازارها، کاروانسراها و کوچهباغها تنها کالبد معماری نیستند، بلکه بهعنوان «فضای حافظه» عمل و امکان بازآفرینی هویت سالمندان را فراهم میکنند. برنامههایی مانند «شبهای روایت محلهای» میتواند سالمندان را از وضعیت منفعل به موقعیت کنشگری فرهنگی ارتقا دهد.
وی افزود: سالمندان همواره در فرهنگ محلی بهعنوان «دانای محله» و «حافظ اخلاق جمعی» مورد احترام بودهاند، اما تحولات مدرن و تغییر ساختار خانواده باعث ایجاد نگرش دوگانه نسبت به سالمندان شده است. مهاجرت جوانان و کاهش شبکههای حمایتی بین نسلی نیز بحران «تنهایی ساختاری» را ایجاد کرده که دسترسی به مراقبتهای روزمره و امنیت روانی سالمندان را تهدید میکند.
ظرفیت سنتها و آیینهای محلی برای فعالسازی سالمندان
وی ادامه داد: سالمندان همدانی در آیینهایی چون «چهارشنبهسوری»، «آیین بارانخواهی»، «روضههای خانگی» و «آیینهای پخت نذری» نقش محوری داشتهاند. احیای این آیینها با تأکید بر نقش فعال سالمندان میتواند آنان را دوباره در چرخه تولید فرهنگی قرار دهد. سالمندان میتوانند در قالب «کانونهای آیینشناسی محلی» مدیریت مراسم سنتی را بر عهده گیرند و سرمایه فرهنگی را به نسلهای بعد منتقل کنند.
این دکتری برنامهریزی و مطالعات شهری درخصوص اینکه در بافت کوچهباغی همدان، ساختار مسیرها و فضاها برای سالمندان محدودیتهایی ایجاد کرده گفت: راه حل این مشکل، بازطراحی حداقلی با حفظ هویت کوچهباغها است؛ تعبیه دستگیرهها، کفسازی هموار و نورپردازی شبانه میتواند بدون آسیب به اصالت فضا، دسترسی سالمندان را تضمین کند.
بازآفرینی فضاهای عمومی، حمل و نقل و خدمات
حسنی گفت: میدان امام خمینی (ره) میتواند به «آرشیو عمومی» تبدیل شود و سالمندان در آن روایتگر تاریخ شفاهی شهر باشند. پیادهراه بوعلی با نیمکتها و برنامههای فرهنگی میتواند مسیر «گفتوگوی بین نسلی» شود. تپه عباسآباد قابلیت تبدیل به «پارک سلامت میان نسلی» با ورزش سبک، موسیقی سنتی و طبیعتدرمانی دارد.
وی درباره حملونقل عمومی توضیح داد: سیستم کنونی جوانمحور است و مشکلاتی چون نبود زمانبندی، ارتفاع زیاد پلهها و برخورد غیرحرفهای رانندگان وجود دارد. اصلاحات پیشنهادی شامل اتوبوسهای کمارتفاع، تاکسیهای اشتراکی سالمندی، آموزش اخلاق مراقبتی رانندگان و ایجاد «ایستگاههای اجتماعی» است.
وی درباره حوزه خدمات درمانی، گفت: ایجاد «خانههای سلامت محلهای» با پزشک خانواده، مددکار اجتماعی و روانشناس میتواند خدمات جامع ارائه کند و سنت همیاری محلی با سیستم رسمی سلامت ادغام شود.
گردشگری سالمندان و ظرفیت اقتصادی
این دکتری برنامهریزی و مطالعات شهری افزود: همدان با آرامگاههای تاریخی، غار علیصدر و کوچهباغهای سنتی، ظرفیت بالایی برای «گردشگری آرام سالمندان» دارد. بستههای سفر ویژه با مسیرهای کوتاه، خدمات پزشکی همراه و برنامههای فرهنگی میتواند همدان را به قطب گردشگری سالمندی تبدیل و ارزش اجتماعی و اشتغال ایجاد کند.
حکمرانی مشارکتی و چشمانداز آینده
حسنی در ادامه تأکید کرد: اقدامات انجام شده توسط شهرداری تاکنون بیشتر پراکنده و نمادین بوده است بنابراین تدوین سند جامع «شهر دوستدار سالمند» با مشارکت مستقیم خود سالمندان امری ضروری بهنظر میرسد. سه اولویت برای همدان شامل اصلاح زیرساختهای کالبدی- حرکتی، بازآفرینی فرهنگی- اجتماعی و حکمرانی مشارکتی است.
وی پیشبینی کرد: طی دهه آینده، سالمندان از گروه حاشیهای به «هسته اجتماعی شهر» بدل خواهند شد و میتوانند محور گردشگری سالمندی، تولید روایتهای شهری و ارتقای سرمایه اجتماعی باشند. آینده مطلوب زمانی محقق میشود که سالمندان نهتنها مصرفکننده، بلکه تولیدکننده ارزش فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی باشند.
همدان در مسیر تبدیل به شهر دوستدار سالمند
در پایان باید گفت؛ همدان با افزایش جمعیت سالمندان در آستانه گذار جمعیتی مهم قرار دارد و این امر بازنگری جدی در برنامهریزی شهری، اجتماعی و فرهنگی را ضروری میکند. تبدیل همدان به «شهر دوستدار سالمند» نیازمند اصلاح زیرساختهای شهری، ارتقای خدمات مراقبتی و حملونقل و فعالسازی نقش اجتماعی و فرهنگی سالمندان است. مشارکت مستقیم سالمندان در تصمیمگیری شهری و بهرهگیری از ظرفیتهای بومی و فرهنگی میتواند همدان را به الگویی ملی برای سایر شهرهای تاریخی ایران تبدیل کند و حضور سالمندان را از حاشیه به هسته اصلی زندگی شهری ارتقا دهد.
