سپهرغرب، گروه - طاهره ترابی مهوش : شاید تا چند دهه قبل چنین استنباط می‌شد که در روزهای برفی و یخ‌زدگی خیابان‌ها، نمک‌پاشی برای تسهیل تردد در معابر، به سان تیغ دولبه‌ای است که از یک‌سو امنیت شهروندان را به‌دنبال دارد و از سوی دیگر به تخریب آسفالت و ایجاد چاله و وقوع تصادفات رانندگی و آسیب ‌رسیدن به محیط‌زیست منتهی می‌شود.
اما مدت‌هاست بسیاری از کشورها به‌جای استفاده از نمک برای جلوگیری از یخ‌زدگی در فصل سرما، از راهکارهای مناسب‌تری برای حفظ محیط‌زیست استفاده می‌کنند. صدمات و آسیب ناشی از پاشیدن نمک جامد مخلوط با ماسه به خیابان‌ها زمانی بیشتر آشکار می‌شود که بدانیم آسفالت بیشتر معابر به‌دلیل مشکلاتی همچون افزایش چندبرابری قیمت قیر در سال‌های اخیر و کمبود منابع مالی ناشی از رکود ساخت‌وساز به‌عنوان منبع اصلی درآمد شهرداری‌ها، فرسوده است.
در واقع یکی از مهم‌ترین مشکلات مناطق غربی ایران، جدال با طبیعت به کمک نمک است. به‌دلیل سردسیر بودن این مناطق تقریباً نیمی از سال، جاده‌ها شرایط سخت یخی را تجربه می‌کنند و حدود چهار ماه هم عملیات برف‌روبی و نمک‌پاشی در جاده‌ها و معابر داخل شهرها انجام می‌شود. بااین‌حال کارشناسان آن‌قدر از زیان بی‌بازگشت نمک‌پاشی گفته‌اند که دیگر نه کسی صدای‌شان را می‌شنود و نه اهمیتی به این هشدارها می‌دهد.
با این وجود بازهم ما درگفت‌و‌گو با عضو هیئت علمی و استادیار آبشناسی، مدیریت منابع آب دانشگاه آزاد اسلامی واحد ارومیه به این موضوع پرداختیم که در ادامه می‌خوانید:
دکتر نصرت آقازاده با بیان اینکه سال‌هاست شهرداری و راهداری‌ استان‌هایی که برف و یخبندان در زمستان مهمان آن‌هاست فقط یک راهکار برای جلوگیری از یخ‌زدگی معابر دارند و آن‌هم «شن‌پاشی و نمک‌پاشی» است؛ تازه اگر این کار را هم درست انجام دهند گفت: با افزایش نمک‌پاشی و نفوذ این ماده به سفره‌های زیرزمینی، آب‌ها آلوده شده و پاکسازی آن به این راحتی‌ها امکان‌پذیر نیست.
وی با تأکید بر اینکه خشک ‌شدن گیاهان و درختان، از بین‌ رفتن حاصلخیزی خاک، آسیب‌ دیدن حیوانات هنگام تردد از روی شن‌ و ماسه و متلاشی‌شدن آسفالت، تنها بخشی از ضرر نمک است که می‌توان در کوتاه‌ترین زمان شاهد آن بود ابراز کرد: برخلاف ایران، بسیاری از کشورهای جهان که با بارش‌های سنگین برف روبه‌رو هستند، راهکارهای متفاوتی را برای جلوگیری از یخ ‌زدن برف‌ها در سطح معابر و پیاده‌روها به‌کار می‌برند.
وی ادامه داد: در کشورهای حوزه اسکاندیناوی، آن‌هایی که همیشه پوشیده از برف هستند مانند سوئد، فنلاند و کانادا یکسری تمهیدات در نظر گرفته شده و موادی به نمک می‌افزایند که اثراث زیست‌محیطی آن را کمتر کرده و منجر به تسریع در فرایند یخ‌زدایی می‌شود.
این کارشناس محیط زیست افزود: مسئله این است که ما نه‌تنها این فرایند را در کشور نداریم بلکه با رویکرد نادرست مشکلات را دوچندان می‌کنیم؛ مثلاً به جای استفاده از روش‌های مکانیزه بیشتر کارگران با بیل یخ‌زدا را در سطح جاده‌ها می‌پاشند که به‌صورت یکنواخت انجام نمی‌شود، از طرفی در برخی نقاط شاهد تجمع نمک هستیم که منجر می‌شود اثر این یخ‌زدایی کمتر شده و در محل تجمع مواد شاهد تخریب بیشتر باشیم.
آقازاده عنوان کرد: نمک‌پاشی در سطح معابر در کوتاه‌مدت اثرات سوء خود را در محیط‌زیست نشان نمی‌دهد، ولی در درازمدت می‌توان دید چه بلایی بر سر طبیعت پیرامون خود آورده‌ایم؛ به‌همین‌ دلیل است که از سال‌ها پیش کشورهای پیشرفته رویکرد خود را تغییر داده‌اند.
وی ادامه داد: یخ‌زدایی در کشورهای سردسیر به‌صورت مکانیزه و یکنواخت است و برای پایش آلایندگی از سیستم مانیتورینگ زیست‌محیطی استفاده می‌کنند یعنی در حاشیه اتوبان‌ها این سیستم به‌کار گرفته می‌شود تا در صورتی که غلظت آلاینده‌هایی همچون نمک NaCl بالاتر رفت، ممنوعیت استفاده برای این مواد اعمال شود.
کارشناس محیط‌زیست با بیان اینکه نمک‌پاشی معابر تأثیرات مخرب مستقیمی بر خاک و آب می‌گذارد اما متأسفانه ما در محیط‌های شهری و یا حتی حاشیه اتوبان‌ها هیچ گونه سیستم مانیتورینگ برای پایش میزان کلر نداریم، گفت: تحقیقات آزمایشگاهی که انجام دادیم نشان داد استفاده از نمک برای یخ‌زدایی، هدایت الکتریکی آب را افزایش می‌دهد و نفوذ آن به خاک و محیط‌زیست به‌ویژه فضاهای سبز درون‌شهری (گونه‌های بوته، گل و چمن) موجب می‌شود تا خاک برای رویش گیاه نامناسب شود.
  افزایش شوری آب‌های زیر زمینی به پنج تا 9 هزار میلی گرم بر لیتر
آقازاده با تأکید بر اینکه این امر باعث می‌شود شهرداری طی یک سال بنا به پژمردگی که در گیاه به‌دلیل شوری آب و خاک ایجاد می‌شود نسبت به تعویض گیاهان اقدام کند، خاطرنشان کرد: از طرفی این امر در منابع آب و خاک نیز مورد کنترل قرار گرفت و مشخص کرد در منابع آب زیرزمینی که عمق آن کمتر از دو متر است شاخص شوری آب (EC) نسبت به سایر مناطق مشابه بالاتر است برای مثال در برخی از نقاط شهر شوری آب به دو هزار و 500 رسید در حالی که در حالت طبیعی این شاخص نزدیک به 700 تا 800 میلی گرم بر لیتر بود.
وی، ادامه داد: از طرفی طبق بررسی که در سه ایستگاه خروجی شهر انجام دادیم، این شاخص در روان‌آب‌ها نیز نشان داد که این تغییرات به‌صورت نمودار سینوسی در حال انجام است به نحوی که در برخی مواقع شاخص EC به بیش از پنج هزار میلی‌گرم بر لیتر رسیده بود.
  تغییر بافت خاک در پی شوری
وی با تأکید بر اینکه این تحقیقات در بستر خاک نیز انجام شد، تشریح کرد: نمونه‌برداری از خاک‌های در معرض آسیب نشان داد غلظت عناصر سدیم و کلر و همچنین شاخص EC منجر به تغییر در PH خاک شده به نحوی که در بافت خاک بروز و ظهور پیدا کرده و افزایش فرسایش در خاک را در پی خواهد داشت.
این استادیار دانشگاه با تأکید بر اینکه اصلی‌ترین اثری که افزایش سدیم کلر در خاک دارد کاهش نفوذپذیری است، اذعان کرد: مسلماً خاصیت تبادل کاتیونیکی سدیم باعث کاهش نفوذپذیری و در عین حال کاهش حاصلخیزی خاک خواهد شد.
آقازاده با بیان اینکه کشورهای مختلف جهان برای برف‌روبی و یخ‌زدایی سطح معابر عمومی اکنون از ماشین‌های جدید و ترکیب‌های یخ‌زدا استفاده می‌کنند اما در شهرهای مختلف ایران این کامیون‌ها و کیسه‌های شن و نمک هستند که در صورت داشتن شانس سطح جاده‌ها و خیابان‌ها را پس از برف فرا می‌گیرند؛ اذعان کرد: آنچه مسلم است اینکه، نمک حل‌شده در آب، نقش کاتالیزور در فرآیند اکسیداسیون را ایفا می‌کند و سرعت این فرآیند را افزایش می‌دهد درواقع نمک پس از حل‌شدن در آب تبدیل به الکترولیت می‌شود.
وی با بیان اینکه نمک‌پاشی خیابان‌ها به‌منظور برف‌روبی، شیوه‌ای کاملاً غیرعلمی است چنین عملیاتی باید به‌وسیله ماشین‌آلات و مواد سازگار با محیط‌زیست اجرا شود تا اثرات مخرب، هزینه‌های سرسام‌آور و عواقب زیست‌محیطی حاصل را کاهش دهد، اظهار کرد: از سوی دیگر هنگامی که نمک روی سازه‌های شهری پاشیده می‌شود، بر پایه‌های پل‌ها، بتن و حتی رنگ‌آمیزی‌های شهری تأثیر می‌گذارد و موجب خوردگی آن‌ها می‌شود.
این کارشناس محیط زیست با بیان اینکه نمک‌پاشی برای خاک، آب، گیاهان، جانوران و حتی مبلمان شهری زیان‌آور و اساساً شیوه اجرای عملیات آن اشتباه است، ابراز کرد: زمانی که درجه شوری آب افزایش یابد، گیاهان شهری به‌دلیل سازگاری ‌نداشتن با نمک در درازمدت دچار ضایعه و سوختگی شده و درنهایت به سمت نابودی و خشک‌شدن پیش می‌روند.
آقازاده ادامه داد: از طرفی آلودگی حاصل از آب‌نمک به آب‌های زیرسطحی نفوذ کرده و درنهایت وارد دشت‌ها و مزارع می‌شود که فجایع و خسارت‌های ناشی از آن، ماه‌ها و سال‌ها بعد پدیدار خواهد شد.
وی با تأکید بر اینکه علاوه ‌بر این موجودات داخل خاک هم در امان نبوده و تهدید به مرگ می‌شوند، تشریح کرد: در حال‌حاضر در دنیا یخ‌زداها امتحان خود را برای حل مشکل انباشت برف در خیابان‌ها و جاده‌ها از یک‌طرف و آسیب‌ نرساندن به سازه‌های شهری و محیط‌زیست و گیاهان پس داده‌اند، برف‌روبی به‌تنهایی، برف‌روبی به‌همراه شن‌وماسه، پیشگیری از ایجاد لایه برف و یخ و یخ‌زدایی، شیوه‌های کنترل برف و یخ در سراسر دنیاست.
این عضو هیئت علمی دانشگاه، تأکید کرد: شاید نمک به‌دلیل ارزان‌ و در دسترس‌ بودن در ایران به‌ظاهر برای شهرداری‌ها بسیار مقرون‌به‌صرفه باشد؛ اما بدون شک در بلندمدت برای شهر بسیار آسیب‌زا و گران خواهد بود؛ زیرا هزینه‌های پنهان آن بیش از هزینه‌های آشکار آن است.

طاهره ترابی مهوش