شهرها به‌عنوان مراکز جذب جمعیت با مسائل و مشکلات متعدد و مختلف زیست‌محیطی روبه‌رو هستند که این امر خود منجر به افزایش شدت فشارهای وارده بر محیط‌زیست و درنتیجه بروز انواع آلودگی‌های زیست‌محیطی، تخریب منابع و کاهش فضاهای طبیعی و در پی آن افزایش نیاز شهروندان به محیط زیستی سالم‌تر شده است. در چشم‌انداز 20 ساله توسعه و اصل 50 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، بر اهمیت حفظ و نگهداری از محیط‌زیست تأکید شده و در طرح مباحث محیط‌زیست شهری در قالب مدیریت واحد شهری، به جنبه مدیریت محیط‌زیست شهری توجه شده است. دراین‌بین با مدیریت فضای سبز شهری، می‌توان در هر شهر با توجه به ظرفیت موجود، فضای سبز متناسب با محیط را فراهم کرد که سال‌های سال اثرات مطلوب خود را بر شهر بگذارد؛ مهم‌ترین اثرات فضای سبز در شهرها، کارکردهای زیست‌محیطی آن‌ها است که شهرها را به‌عنوان محیط‌زیست جامعه انسانی معنی‌دار کرده و ضمن مقابله با اثرات سوء گسترش صنعت و کاربری نادرست فناوری (تعادل‌بخشی به متابولیسم شهر)، از یک‌سو باعث بالا بردن سطح زیبایی و از سوی دیگر سبب افزایش کیفیت زیستی شهرها می‌شود. بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع بر آن شدیم تا درخصوص تأثیرات فضای سبز شهری بر محیط‌زیست انسانی و حیات وحش، گفت‌وگویی را با هادی کیادلیری، رئیس دانشکده منابع طبیعی، محیط‌زیست و علوم و تحقیقات کشور ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
رئیس دانشکده منابع طبیعی، محیط‌زیست و علوم و تحقیقات کشور با بیان اینکه خدمات فضای سبز شهری بی‌شمار است، گفت: عملکرد فضای سبز شهری را می‌توان از عملکردهای زیست‌محیطی تا زیبایی‌شناختی درنظر گرفت.
هادی‌ کیادلیری با تأکید بر اینکه مهم‌ترین اثرات فضای سبز در شهرها در مباحث زیست‌محیطی را می‌توان در چندین‌بخش احصا کرد که ازجمله مهم‌ترین این آن‌ها کاهش آلودگی هوا است، افزود: یکی از عوامل مهم مرگ‌ومیر انسان‌ها در مناطق شهری، آلودگی هوا بوده که اکثر شهرهای بزرگ با این مسئله درگیر هستند.
وی ابراز کرد: از مهم‌ترین مواد آلوده‌کننده هوا می‌توان به اکسیدهای کربن، ترکیبات گوگردی، ترکیبات حاوی نیتروژن، هیدروکربن‌ها، آلوئیدها، ذرات معلق، اوزون و غیره اشاره کرد.
کیادلیری با بیان اینکه درختان در جذب گردوغبار هوا نقش بسیار خوبی دارند به‌طوری که طبق تحقیقات انجام‌شده در حومه شهر به‌دلیل وجود فضای سبز تا 70 درصد مقدار گردوغبار کمتر است، افزود: علاوه‌بر این، قسمت اعظم سرب ورودی به اتمسفر، ناشی از احتراق مواد سوختی و دود ماشین‌ها است که در هر حال در بدن انسان رسوب می‌کند و باعث بیماری‌های تنفسی و اختلالات عصبی می‌‌شود؛ گیاهان برای رشد خود به سرب نیاز ندارند، اما با جذب آن از طریق شاخه و برگ و به‌خصوص ریشه، کمک مؤثری به کاهش آلودگی هوا می‌کنند.
وی با تأکید بر اینکه کاهش آلودگی صوتی از دیگر عملکردهای محیط‌زیست فضای سبز شهری است، تشریح کرد: فضای سبز به‌ویژه درختان در کاهش آلودگی صوتی بسیار مؤثر بوده و می‌تواند درصورت برخورداری از گونه‌های مناسب و کاشت اصولی، تا چند دسی بل صدا را کاهش دهد.
رئیس دانشکده منابع طبیعی، محیط‌زیست و علوم و تحقیقات کشور با تأکید بر اینکه درختان با این دو کارکرد یعنی تولید اکسیژن و جذب دی‌اکسیدکربن نقش مؤثری در بهبود شرایط زیست‌محیطی ایفا می‌کنند، ادامه داد: درخصوص مطلوبیت اقلیم شهری به‌لحاظ آب‌وهوایی نیز وجود فضای سبز شهری نقش مهمی را ایفا می‌کند؛ زیرا در هر نقطه از شهر فضای سبز و گیاه وجود داشته باشد، به‌لحاظ تعادل‌بخشی این گیاهان شاهد خنکی هوا تا چهار درجه سانتی‌گراد هستیم.
وی با اشاره به نقش مهم فضای سبز شهری در جلوگیری از ایجاد جزایر حرارتی در شهر، گفت: فضای سبز در شهرها ضمن کنترل تشعشات خورشید، از بازتاب نورهای مزاحم و خیره‌کننده که درنهایت منجر به ایجاد جزایر گرمایشی در شهر می‌شوند، می‌توانند جلوگیری کنند.
رئیس دانشکده علوم منابع طبیعی، محیط‌زیست و علوم و تحقیقات کشور با تأکید بر نقش زیبایی‌آفرینی فضای سبز شهری، اذعان کرد: زینت شهرها و مطلوبیت آن‌ها برای زیست، مدیون زیبایی‌آفرینی فضای سبز در اشکال متنوع خود است؛ به‌گونه‌ای که فضای سبز بخش عمده نازیبایی‌های شهرها را به‌عنوان پدیده انسان‌ساخت در برابر سیستم‌های طبیعی، تا حدی متعادل می‌کند.
کیادلیری با اشاره به اینکه وجود فضای سبز شهری در مباحثی همچون تثبیت خاک و نیز جلوگیری از هرزآب‌ها و حتی عملکردها حفاظتی همچون کنترل باد نیز مؤثر است، اظهار کرد: فضای سبز به‌ویژه درختان درصورت کاشت مناسب و هدفمند (ترکیب گونه‌ای و آرایش مناسب) می‌تواند در هدایت باد (در تابستان جهت خنک کردن) در بخش‌های مورد نظر و تغییر جهت آن در سمت دلخواه، بسیار مؤثر باشد.
وی گفت: فضای سبز در شکل‌گیری هرگونه تقسیم تفرجگاهی مؤثر بوده و عامل مهمی در گذراندن اوقات فراغت شهروندان به‌شمار می‌رود.
این کارشناس محیط‌زیست و منابع طبیعی با اشاره به ذخیره انرژی از طریق کاشت گونه‌های مختلف در فضای سبز شهری، ابراز کرد: کاشت صحیح درختان می‌تواند روی مصرف انرژی در ساختمان‌ها تأثیر قابل ملاحظه‌ای بگذارد، هزینه گرم یا خنک کردن ساختمان‌ها درصورت کاربرد درست درختان، کاهش می‌یابد؛ درختان باعث جذب انرژی خورشیدی در تابستان شده و گرمای داخلی ساختمان‌ها را می‌توانند کاهش دهند.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه وجود فضای سبز شهری در سلامت روحی و روانی و جسمی شهروندان یک شهر نیز اثر دارد، تصریح کرد: درصورت وجود فضای سبز شهری، انجام ورزش‌های همگانی که سلامت جسمی و روحی شهروندان را به دنبال دارد، می‌توان برنامه‌ریزی کرد.
وی با اشاره به اینکه ازنظر بنده حتی فضای سبز شهری کارکرد سرای سالمندان را در نیز سطح‌ها شهرها دارد، تشریح کرد: اگر گذری از مناطقی که فضای سبزی شهری دارند داشته باشید، خواهد دید که صبح و عصر این فضای سبز شهری و به‌ویژه سایه درختان، میزبان بسیاری از سالمندان است و این افراد از هوای مطبوع و سایه‌ درختان بهره می‌برند.
رئیس دانشکده علوم منابع طبیعی، محیط‌زیست و علوم و تحقیقات کشور با بیان اینکه وجود فضای سبز مناسب در هر شهر به تعبیری نشان‌دهنده اقتدار و انضباط شهری نیز به حساب می‌آید، ابراز کرد: درخصوص عملکرد فضای سبز شهری در حوزه حیات وحش نیز باید بگویم هر فضای سبزی و یا به تعبیر بهتر هر پوشش گیاهی، می‌تواند زیستگاهی برای تیره‌های مختلف از موجودات باشد.
کیادلیری با بیان اینکه البته دراین‌بین باید یک‌سری اصول رعایت شود، تشریح کرد: برای مثال باید شرایط را در فضای سبز شهری با چنین کارکردی به‌گونه‌ای فراهم کرد که با جنگل‌ها و مناطق حفاظت‌شده اطراف شهرها در ارتباط باشد و امکان تردد حیات وحش در این مناطق با کریدورهای فضای سبز شهری، فراهم شود.
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه به‌هرحال در فضای سبز شهری گونه‌های مختلف از پرندگان، حیوانات و جوندگان را شاهد هستیم که وجود آن‌ها کمک شایانی به سیستم‌های شهری می‌کند، اظهار کرد: هرکدام از تنوع زیستی در شهر، نقش و وظیفه خاصی را برعهده دارد که درصورت حذف، به‌نوعی کارکرد اکوسیستمی شهر را بی‌معنا می‌کند.
وی با بیان اینکه وجود حیات وحش در شهرها در بستر فضای سبز می‌تواند به چرخه حیات شهر کمک کرده و درعین‌حال به‌نوعی کارکرد حمایتی در بحث زنده بودن شهر دارد، افزود: درخصوص وضعیت فضای سبز شهری در ایران باید بگویم به‌صورت استاندارد، سهم هر فرد از فضای سبز شهری 20 متر مربع است؛ اما در ایران این عدد در بهترین حالت آن‌هم تنها در برخی از شهرها، زیر 10 متر بوده و در بسیاری از شهرها این عدد به‌دلیل وجود تراکم بالای جمعیتی، به‌مراتب پایین‌تر است.
کیادلیری ادامه داد: علاوه‌بر این متأسفانه فضای سبز وحشی و جنگل‌ها نیز در کشور ما سهم اندکی دارند؛ زیرا تنها هفت درصد از مساحت کل کشور را به خود اختصاص داده، حال آنکه میانگین جهانی این عدد چیزی بالغ‌بر 25 درصد است.
رئیس دانشکده منابع طبیعی، محیط‌زیست و علوم و تحقیقات کشور با بیان اینکه متأسفانه ایران در دو بخش فضای سبز شهری و نیز جنگل‌های وحشی با وجود تنوع بسیار خوب در سطح بین‌المللی جزء کشورهای ضعیف به حساب می‌آید، بیان کرد: درخصوص اینکه چه نوع گونه گیاهی در چه مناطقی کاشته شود، شاخص‌های مختلفی باید مورد توجه قرار گیرد؛ یعنی بسته به هدفی که از کاشت گونه دنبال می‌کنیم و نیز ساختار پوشش گیاهی و خواسته و نیاز جامعه هدف، استانداردها متنوع بوده که باید مورد توجه قرار گیرند.
کیادلیری با بیان اینکه حتی نوع گونه گیاهی بسته به اینکه در پیاده‌راه، بافت، معبر و یا در فضای سبز همچون پارک‌ها کاشته می‌شود متفاوت است، ابراز کرد: نوع گونه گیاهی بنا به اهدافی همچون کم‌آب‌بر بودن نیز قابل تغییر است.
مع‌الوصف؛ با توجه به آنچه گفته شد، قطعاً ما نیازمند آن هستیم که از تجارب بین‌المللی و جهانی در بحث فضای سبز شهری و استفاده بهینه از آن، بهره ببریم. زیرا به گفته کارشناسان امروزه برای حل مسائل باید جهانی فکر کرد و محلی عمل کرد؛ چراکه در کشورهای پیشرفته و شهرهایی که فضای سبز توسعه‌یافته‌تری دارند، این موضوع کاملاً پذیرفته شده که بدون مشارکت فعال شهروندان، حفظ و حراست از فضای سبز شهری بسیار دشوار است.
زیرا فضاهای سبز شهری تنوع زیادی دارند و قطعاً ساخت این فضاها ازجمله پارک‌های جیبی و پارک‌های محله‌ای، مشارکت شهروندان را می‌طلبد؛ آبیاری، نگهداری از آن‌ها و رصد کردن وضعیت درختان به‌راحتی امکان‌پذیر نیست و هزینه‌های زیادی دارد. علاوه‌بر این در سطح کلان نیز باید برنامه‌هایی دیده شود؛ به‌طور مثال مدیریت بهتر فضای سبز شهری را می‌توان با توسعه اپلیکیشن‌های تلفن همراه و ایجاد ارتباط مؤثر شهروندان با مجموعه مدیریت شهری انجام داد تا هرکدام از افراد در مورد فضای سبز شهری و مشکلاتی که در این حوزه می‌بینند، اطلاع‌رسانی کنند و نتیجه آن را نیز از طریق همین نرم‌افزارها ببینند. این راهکاری بوده که در بسیاری از کشورهای دنیا استفاده می‌شود و بسیار مؤثر است.
در این راستا حتی می‌توانیم از شهروند- باغبان‌ها استفاده کنیم؛ قطعاً افرادی علاقه‌مند به مشارکت در حفظ فضاهای سبز شهری هستند. بنابراین می‌توان برنامه‌هایی را درنظر گرفت تا این شهروندان به‌صورت خودجوش در نگهداری فضاها مدیریت شهری را یاری کنند. زیرا ثابت شده است که مشارکت شهروندان هم موجب مشکلات کمتری در نگهداری از فضای سبز و هم موجب سلامت روانی و جسمی شهروندان می‌شود و درنهایت حس تعلق بیشتری نسبت به شهر محل سکونتشان خواهند داشت. مشارکت شهروندان نیازمند برنامه‌ریزی در سطح کلان و اجرای دقیق در سطح خُرد بوده، اما تجربه‌ای ثابت‌شده و بسیار مؤثر است.

طاهره ترابی مهوش