اهمیت و جایگاه پژوهش و تحقیق در توسعه همه‌جانبه بر کسی پوشیده نیست، تحقیق و پژوهش شاهراه ورود به خودکفایی و استقلال همه‌جانبه است تا جامعه‌ای از نظر علمی جایگاه مورد قبولی در جهان کنونی نداشته باشد نمی‌تواند از استقلال سخن بگوید.
به دیگر سخن در جهان کنونی جامعه‌ای مستقل است که در داد و ستد اطلاعاتی تنها گیرنده و مصرف‌کننده نتایج تحقیق و پژوهش دیگران نباشد زیرا در این صورت آنچه لازم دارد در اختیار او برای یک زندگی سعادتمند قرار نمی‌دهند، بلکه آنچه دیگران می‌خواهند و با منافع ملی آن‌ها سازگار است، ارائه می‌دهند حال آنکه لازمه جامعه پژوهش‌محور داشتن ذهن خلاق است.
آبشخور ذهن خلاق هر فرد به نوع آموزش آن از دوره تحصیلات بازمی‌گردد اما متأسفانه امروز اگر نگاهی به فرایند تعلیم و تربیت در کشور بیندازیم یکی از مشکلات جدی بخش آموزش کشور، آموزش نتیجه‌محور یا مبتنی بر حافظه است. در این روش یادگیری مبتنی بر گفتن، شنیدن و حفظ کردن است، این رویکرد غیر فعال مهم‌ترین مانع یادگیری و خلاقیت محسوب می‌شود، بنابراین لازم است روش مناسب، جایگزین این نوع یادگیری شود زیرا یادگیری فرآیندی درونی است نه چیزی که بر فراگیران تحمیل شود چراکه دانش‌آموزان خود، ایده‌هایشان را با شواهدی که برآمده از فعالیت‌های فیزیکی و ذهنی‌شان است مقایسه می‌کنند و آن‌ها را (در صورت ناسازگاری با شواهد) تغییر می‌دهند یا گسترده‌تر و مستدل می‌کنند.
تعامل یادگیرنده‌ها با یکدیگر (دانش‌آموزان) و معلم که معمولاً به شکل بلند فکر کردن و یا گفت‌وگوی استدلالی در کلاس رخ می‌دهد بر اساس نوع نگاه آموزشی، نقش مهمی در تغییر ساختار ذهنی آن‌ها به سمت پژوهش و تحقیق محوری بودن آموزش‌ها دارد.
بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا گفت‌وگویی را با دانشیار روان‌شناسی و نیز مؤلف کتب مرتبط با حوزه روش تحقیق ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
نصرالله عرفانی با بیان اینکه عمده‌ترین رسالتی که هر نظام تعلیم و تربیت بر عهده دارد، پرورش روحیه پرسشگری، کاوشگری و مهارت پژوهشگری در بین دانش‌آموزان است، گفت: نظام آموزش و پرورش مترقی، با عنایت بر همین سه محور کلیدی که عنوان شد کار خود را دنبال می‌کند.
وی افزود: امروزه که ما در عصر انفجار اطلاعات قرار داریم و اطلاعات با یک جستجوی ساده در فضای اینترنت برای همگان مهیا شده، بسیار نابخردانه است که ما دستگاه تعلیم و تربیت را عهده‌دار و متکی بر انتقال اطلاعات برای دانش‌آموزان تعریف کنیم.
این دانشیار روان‌شناسی ادامه داد: علاوه بر انتقال اطلاعات، آنچه در نظام تعلیم و تربیت نوین اهمیت دارد، ایجاد روحیه پرسشگری در دانش‌آموزان است تا در پی ایجاد این روحیه، دست به انتخاب اطلاعات بزنند و دانش را با ذهن خود بسازند نه اینکه دانش از بیرون به ذهنشان وارد شود، درواقع به جای حافظه‌محوری باید روحیه کاوشگری در آن‌ها پرورش یابد.
عرفانی عنوان کرد: در ادامه این فرایند نیز لازم است از طریق آموزش مهارت‌های پژوهشگری فارغ‌التحصیلان و دانش‌آموختگان تعلیم و تربیت، خود تولیدکننده دانش باشند.
وی با اشاره به اینکه در تدوین کتاب‌های درسی ابتدا باید رویکردی دنبال شود تا به جای آنکه کتاب‌ها پاسخگوی سؤالات ذهن دانش‌آموزان باشند، آن‌ها را وادار به طرح سؤال و پرسشگری کنند، خاطرنشان کرد: همچنین معلمان نیز بیش از آنکه همه توان خود را بر انتقال اطلاعات و محتوای کتب درسی به دانش‌آموزان بگذارند، همت خود را بر ایجاد پرسش و طرح مسئله برای دانش‌آموزان استوار کرده تا آن‌ها وادار شوند در رویارویی با مسائل گوناگون، راه حلی برای سؤالات ایجادشده بیابند.
وی ادامه داد: قطعاً در تعلیم و تربیتی که معلمان بر پایه این گونه کتاب‌های درسی، با استفاده از روش‌های نوین و فعال، از طریق مشارکت‌طلبی شاگردان و روبه‌رو کردن آن‌ها با مسائل، در صدد ارائه راه‌حل باشند کمک شایانی به ایجاد و تقویت تفکر در شاگردان خواهد کرد.
این استاد دانشگاه افزود: به اعتقاد من اگر بخواهیم وظیفه اصلی آموزش و پرورش را خلاصه کنیم چیزی جز آموزش و تقویت مهارت تفکر در بین دانش‌آموزان نیست.
عرفانی با اشاره به اینکه از طریق اندیشه‌ورزی، تفکر، روحیه پرسشگری، کاوشگری و مهارت‌های پژوهشگری است که یک نظام تعلیم و تربیت کیفی را شاهد خواهیم بود افزود: در پاسخ به این سؤال که چطور انگیزه پژوهشگری را در دانش‌آموزان ایجاد کنیم؟ باید بگویم همانطور که پیشتر عنوان شد لازم است به جای اینکه یکسری داده‌های از پیش‌آماده و بعضاً کهنه را در اختیار شاگردان قرار دهیم راه‌های دستیابی به اطلاعات به‌روز را به آن‌ها آموخته و یا به تعبیر بهتر سواد رسانه‌ای را در آن‌ها تقویت کنیم تا در رویایی با اطلاعات موجود، انتخاب‌های درست داشته و درست را از نادرست تشخیص دهند و بتوانند بر پایه معلوماتی که دریافت می‌کنند دست به پردازش‌های شناختی در سطح عالی بزنند و در نهایت بر پایه مهارت‌های تفکر و اندیشه‌ورزی از این طریق دانش را در ذهن خود ساخته و آن را سامان دهند.
وی در پاسخ به این سؤال که سطح توقع از پژوهش‌های دانش‌آموزی باید به چه میزان باشد؟ گفت: طبیعتاً ما در آموزش و پرورش به‌ویژه در دوره‌های پایین تحصیلی، انتظار سطح کار پژوهشی از یک دانش‌آموزش همچون یک استاد نداریم که دست به تحقیقات کلاسیک و مدون بزند اما این انتظار می‌رود که روحیه کاوشگری در آن‌ها پرورش یابد.
وی در پاسخ به چگونگی تحقق این رویکرد با اشاره به چند مثال گفت: به‌عنوان نمونه به جای اینکه درباره ویروس کرونا به دانش‌آموزان اطلاعات رنگارنگ دهیم و یا راجع به آسیب‌های اجتماعی توصیه کاربردی به آن‌ها ارائه کنیم، طرح سؤال کرده و بخواهیم در قالب روزنامه‌دیواری و نیز ارائه انشا، آخرین اطلاعات مرتبط با این موضوعات را خود انتخاب، گردآوری و ارائه کنند.
این استاد روان‌شناسی تربیتی، افزود: حتی می‌توان در جشنواره‌های دانش‌آموزی معیار انتخاب دانش‌آموزان را بر پایه آنچه از ذهن تراوش کرده، طرز تفکر درست، مهارت‌های حل مسئله و خلاقیتی که به‌کار گرفته‌اند، بگذاریم.
عرفانی با بیان اینکه اگر با دانش‌آموزان چنین برخوردی شود قطعاً در تحقق آموزش و پرورش پژوهش‌محور موفق عمل کرده‌ایم، تشریح کرد: لازم است یادآوری کنم در سند بنیادین آموزش و پرورش نیز دقیقاً به این موضوع توجه شده، یعنی دانش‌آموزان خود باید بتوانند دست به انتخاب‌زده، محتوای درست را مورد کاوش قرار داده، با مسئله روبه‌رو شده و برای آن راهکار ارائه دهند.
وی در پاسخ به این سؤال که چه کسی قرار است این مهم را به اجرا درآورد گفت: در مثلث تدریس ما با سه ضلع معلم، محتوای درسی و شاگرد مواجهیم که در چگونگی ارتباط این سه ضلع در نظام‌های سنتی متأسفانه شاهد آن هستیم که معلم محتوای درسی را به دانش‌آموزان خود تدریس می‌کند و درعین حال دانش‌آموزان در کلاس تنها دریافت‌کننده صرف این اطلاعات هستند اما در نظام‌های نوین فرض بر این است که این محتوای درستی عرضه می‌شود تا خوراکی باشد برای اندیشیدن و حل مسئله تفکر نقادانه، خلاقانه و منطقی.
این استاد دانشگاه ادامه داد: بنابراین اگر بین معلم و دانش‌آموز در رویارویی با محتوای درسی این تفکر چهارگانه را مد نظر قرار دهیم، کار بزرگی کرده و تحولی در نظام آموزش و پرورش ایجاد خواهیم کرد.
عرفانی در پاسخ به این سؤال که در حال حاضر وضعیت تعلیم و تربیت پژوهش‌محور را در نظام آموزشی ما چطور ارزیابی می‌کنید؟ گفت: گام‌های مثبتی برای این موضوع برداشت شده اما هنوز تا رسیدن به شرایط مطلوب راه بسیار است زیرا هنوز در بسیاری از مدارس، برخی از معلمان همچنان تدریس خود را بر پایه حافظه‌محوری دانش‌آموزان دنبال می‌کنند.
مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد اگر دانش‌آموزان از دوره ابتدایی، راهنمایی و متوسطه روش تفکر و اندیشه محققانه و پژوهشگرانه را پیش گیرند، طبعاً در کلیه امور زندگی به‌خصوص در مسائل مهم اجتماعی و مسئولیت‌هایی که می‌پذیرند، اساس تصمیم‌گیری‌های خویش را بر پایه تحقیق و پژوهش بنا می‌نهند زیرا دانش‌آموز از روزی که پا به مدرسه می‌نهد متناسب با شرایط سنی و قدرت فکری‌اش جز از راه تحقیق و پژوهش نمی‌آموزد و تعلیم و تعلم را مجموعه‌ای از کتب و نوشته‌ها نمی‌داند که برای کلیه سؤالات و مجهولات پاسخ‌هایی از پیش آماده کرده تا او بدون هیچ دغدغه خاطری و بدون هیچ تلاشی به پاسخ مجهولات خود برسد.
او معلم را کسی نخواهد دانست که در کلاس حاضر می‌شود تا چند سؤال ارائه دهد و خود نیز پاسخ‌های آن‌ها را در اختیار دانش‌آموزان قرار دهد، امروزه مهم‌ترین شیوه تدریس و پویاترین آن، یادگیری پژوهش‌محور است، یادگیری بر اساس تحقیق و ارائه پژوهش سبب می‌شود دانش‌آموز خود به‌دنبال کشف مجهولات برود و معلم جز نقش هدایت‌گر و راهنما را نداشته باشد چنین شیوه‌ای سبب می‌شود دانش‌آموزان با روحیه محققانه و پژوهشگرانه دوران تحصیل را طی کرده و هنگام ورود به دانشگاه جز به امر تحقیق و پژوهش نمی‌اندیشد و هنگام حضور در صحنه‌ها و جایگاه‌های مسئولیتی جامعه در تصمیم‌گیری‌ها اساس و مبنا را تحقیق و پژوهش قرار دهند. ‌

طاهره ترابی مهوش