امروزه در شهرهای ما میادینی طراحی شده که برگرفته از ذوق معماری و ابتکارات شهرسازی و معماری داخلی نیست؛ این فضاها بدون توجه به فرهنگ ساکنان شهرها طراحی می‌شود و صرفاً جنبه صوری و زیبایی ظاهری دارد.
از آنجا که در معماری میادین ایرانی یکی از ویژگی‌های خلاق این مرزوبوم برگرفته از هویت ساکنان شهرها بوده است، باید به اهمیت میدان‌ها و میزان تأثیر فضایی آن‌ها بر شهرهای ایرانی با هویت ساکنان آن‌ها بیشتر توجه و در ارتباط با طراحی نیز با لحاظ سابقه تاریخی شهرها، یک نوع همبستگی و پیوند خاص ایجاد شود.
البته توجه به این نکته نیز ضروری است که آنچه در میدان شرقی ایرانی اهمیت داشته، کاربرد اجتماعی- اقتصادی آن بوده که به‌مراتب بیشتر از کاربرد دسترسی است؛ اما امروزه به‌علت بی‌توجهی به سبک‌های ایرانی- اسلامی، به‌‌کار بردن این مهم در طراحی‌ها به‌ویژه طراحی میدان شهری کم‌رنگ شده است.
این سؤال همواره مطرح است که طراحی میدان شهری باید چگونه باشد؟یک میدان چه نقشی در شهر ایفا می‌کند؟ آیا صرف زیبایی کافی است؟ آیا میدان‌ها باید به اشکال زیبایی مزین شوند؟ نقش میدان ازنظر هویت‌بخشی به شهرها چه میزان است؟ و غیره.
برای پاسخ به این سؤالات بر آن شدیم تا گفت‌وگویی را با غلامرضا لطیفی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
عضو هیئت‌علمی دانشگاه دانشگاه علامه طباطبایی با بیان اینکه میادین شهری یکی از عناصر هویت‌ساز شهری هستند، گفت: این مهم برای میدان‌هایی که با یک قداست و یا ویژگی خاص معمارانه طراحی شده‌اند، از اهمیت بیشتری برخوردار است.
غلامرضا لطیفی ادامه داد: به‌عنوان مثال در میدان امام (ره) شهر همدان که توسط کارتریچ براساس ایده مدرنیته در زمان پهلوی اول طراحی و از آن 6 خیابان منشعب می‌شود و یا قبل‌تر از بحث مدرنیته در میدان نقش جهان اصفهان که نماینده معماری و اصول خاصی است، از مباحثی همچون تقارن، تباین و نیز توالی در حوزه‌های فضایی استفاده شده است.
وی با تأکید بر اینکه اگر بخواهیم به آن ویژگی که منجر به ماندگاری این میادین شده بپردازیم نخستین بحث به ابعاد، جایگاه و جانمایی میدان بازمی‌گردد، اظهار کرد: از سوی دیگر مسئله نزدیکی این میادین به مراکز اصلی شهر مطرح است؛ به‌طوری که اگر دقت کرده باشید، معمولاً در نظام شهری ما در کنار میادین تاریخی با سبقه هویتی، شاهد بازار، مسجد جامع و ارگ حکومتی هستیم.
لطیفی ابراز کرد: به‌عنوان مثال در حوالی میدان نقش جهان اصفهان در یک قسمت بازار، در سوی دیگر عمارت عالی‌قاپو و در ضلعی دو مسجد (شیخ لطف‌الله و امام) را شاهدهستیم و این یعنی در یک میدان به‌طور هم‌زمان عناصر اقتصادی، سیاسی و مذهبی در کنار یکدیگر قرار گرفته و جلوه‌ای خاص به این میدان بخشیده‌اند.
وی با بیان اینکه دیگر بُعد مورد توجه در طراحی میادین شهر و به‌ویژه میادین اصلی به استفاده از هنر بومی در ماندگاری اثر بازمی‌گردد، عنوان کرد: این مهم منوط به استفاده از مصالح بومی منطقه بر پایه معماری اسلامی و ایرانی است که می‌تواند همچون میدان نقش جهان ترکیبی از سنگ، آجر، آب و گیاه باشد که خود این عناصر جلوه زیبایی به این میدان بخشیده است.
لطیفی با اشاره به اینکه چگونگی استفاده و نیز اندازه و مقیاس هرکدام از این عناصر خود می‌تواند در هویت‌بخشی میدان شهر تأثیرگذار باشد، تصریح کرد: در معماری ایران با یک نسبت خاص به‌نام نسبت زرین مواجه‌ایم که دقیقاً نسبت دوپنجم را نشان می‌دهد و در بسیاری از شاهکارهای معماری و درعین‌حال در میادین، به‌کار گرفته شده و یا در معماری دوره رنسانس نسبت رادیکال دو مطرح بوده است.
وی افزود: البته از آنجا که بسیاری از میادین ما سابقه طولانی نداشته و جدیدالاحداث هستند، پس باید در ساخت و طراحی آن‌ها به چند ویژگی توجه کنیم؛ نخست اینکه در کنار میدان باید چه عناصری را طراحی کنیم که حضورپذیری مردم را بیشتر کند.
این استاد معماری با بیان اینکه نکته بعدی چگونگی طراحی میدان بر مبنای افزایش تعاملات اجتماعی است، تشریح کرد: جالب است بدانید در شهر استانبول کشور ترکیه میدان تکسیم بر مبنای افزایش تعاملات اجتماعی بنا نهاده شده، به‌طوری که این میدان در منطقه بی‌اغلو در قسمت اروپایی استانبول واقع شده و بدون شک یکی از مهم‌ترین معابر توریستی آن محسوب می‌شود؛ زیرا بعد از قرار گرفتن جاده وسیله نقلیه در زیر میدان و ایجاد پارکی با عنوان پارک دختر در اطراف آن، به مکانی تبدیل شده که فعالیت‌های مختلفی را در آن می‌توان مشاهده کرد؛ از هتل‌های فراوان تا رستوران، فروشگاه، فضای تفریحی و مکان‌های فرهنگی که همگی جاذب جمعیت هستند.
وی با بیان اینکه در ایران نیز میدان امام (ره) یا همان میدان توپخانه سابق که به تقلید از میدان کنکورد پاریس طراحی شده مبنای افزایش تعاملات اجتماعی است، تصریح کرد: اینکه به‌لحاظ زیبایی هریک از این میدان‌ها چه جلوه‌هایی داشته باشد، خود مسئله حائز اهمیت دیگری است و در هریک از میادین این مهم باید به‌گونه‌ای مجزا مورد توجه قرار گیرید.
لطیفی افزود: مثلاً میدان هفت تیر در تهران می‌توانست به زیبایی طراحی شود تا به‌نوعی بتواند تعاملات اجتماعی را افزایش دهد.
وی با بیان اینکه هر میدانی در شهر اگر بتواند سرزندگی و تعاملات اجتماعی را افزایش دهد ماندگاری بیشتری خواهد داشت، تصریح کرد: متأسفانه در بسیاری از میادین شاهد خاصیت جذب‌کنندگی یعنی مکث و نقطه تأمل نیستیم، بنابراین بسیار مهم است که بتوانیم از ابزارهای معماری و شهرسازی با تلفیق هنر و دانش برای ایجاد این بستر استفاده کنیم.
این استاد شهرسازی با بیان اینکه میدان امیر چخماق در یزد دارای چنین ویژگی است، اظهار کرد: در بسیاری از شهرهای میانی کشور ما میادین تجلی واقعی خود را نیافته‌اند، اما معمولاً میدان اصلی شهر هسته مرکزی آن را نیز شکل می‌دهد و که می‌تواند توزیع‌کننده فعالیت‌ها و خدمت هم باشد.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی در پاسخ به این سؤال که «میدان امام (ره) همدان با پیاده‌راه شدن دیگر آن هویت قبلی را ندارد، علت چیست و چه باید کرد؟»، گفت: نکته اصلی در تغییر کاربری شناخت عناصر معمارانه و شهرسازانه است تا بتواند ویژگی‌های مورد نظر را انتقال دهد؛ اما مسئله این است که متأسفانه اغلب کارهایی که در سیستم شهرسازی مدرن کشور انجام می‌شود، تقلیدی است.
لطیفی افزود: مثلاً مدتی شاهد رونق نهضت پاساژسازی در شهرها بودیم و اخیراً بحث پیاده‌راه‌سازی در شهرها رونق یافته؛ البته پیاده‌راه‌سازی مشکلی ندارد، اما منوط به این هویت مکانی برهم‌زده و درعین‌حال منجر به اختلال در زندگی مردم و اهالی نشود.
این مقام مسئول با اشاره به اینکه شهر باید در خدمت ساکنان خود باشد، تشریح کرد: پس باید حقوق تک‌تک اهالی را در تغییر کاربری‌ها مورد توجه قرار دهیم؛ لازم است قبل از هرگونه تغییر کاربری از طریق نظرسنجی با پرسشنامه یا غیره، نظر ذی‌نفعان را در این ارتباط مورد توجه قرار دهیم.
وی با بیان اینکه متأسفانه اغلب شکست‌ها در طراحی‌های شهری به مسئله معماری وارداتی بدون افکارسنجی و انجام مطالعه دقیق بازمی‌گردد، گفت: مسئله این است که طراحی‌های ناموفق را نباید وحی منزل دانست، بلکه می‌توان آن‌ها را به حالت سابق خود درآورد؛ مثل پیاده‌راه 17 شهریور که نمونه ناموفق پیاده‌راه‌سازی در تهران بود و بنا به نارضایتی اهالی، به شرایط سابق بازگشت.
مع‌الوصف؛ با توجه به آنچه گفته شد، حضور مردم در فضاهای شهری با هدف «بودن در فضا» یکی از مؤلفه‌های سرزندگی فضاهای شهری است که منجر به ارتقای سطح روابط اجتماعی، افزایش امنیت طبیعی، ایجاد حس تعلق به مکان با افزایش امکان وقوع خاطره فردی و جمعی و کاهش جرم و جنایت در شهر می‌شود؛ بنابراین یافتن راه‌ حل مناسبی جهت پیدا کردن مبنا و معیار در طراحی فضاها، مسئله‌ای است که به‌خصوص در معماری و شهرسازی مدرن مغفول مانده، به‌طوری که اگر امروز گذری از میدان امام داشته باشیم، می‌بینیم طراحی جدید فاقد هرگونه نقطه مکث و تأمل است، بنابراین انتظار می‌رود مسئولان با ایجاد و استقرار عناصر شهرسازانه و معماری، این نقطه مغفول را مورد توجه قرار دهند.

طاهره ترابی مهوش