این روزها همه‌جا صحبت از فناوری نانو است و هر روز در اطراف‌مان محصولاتی به ما معرفی می‌شوند که گفته می‌شود با فناوری نانو ساخته شده‌ و کارایی‌شان متفاوت است؛ اما فناوری نانو چیست؟

در طول تاریخ تحولات بزرگی در علم و فناوری باعث ایجاد آسایش در زندگی ما شده است. ماشین بخار ایده استفاده از بخار آب برای تولید نیروی مکانیکی را عملی کرد و این نیروی مکانیکی در بسیاری از کارگاه‌ها و کارخانجات باعث کاهش فشار بر روی نیروی انسانی شد. راه آهن سراسری در بسیاری از کشورها موجب تسهیل حمل‌و‌نقل شد و هزینه و زمان جابه‌جایی را کاهش داد. اتومبیل‌های شخصی به همه ما اجازه داد تا ضمن کاهش زمان جابجایی، آزادی عمل برای برنامه‌‌ریزی سفرهایمان داشته باشیم، کامپیوتر موجب شد تا بسیاری از امور روزانه‌مان تسهیل پیدا کند اما تحولات فناوری هیچ‌وقت محدود به این تغییرات نشده و نخواهد شد.

نسل جدید تحولات در علم و فناوری، ایجاد تغییر در خواص مواد و استفاده از این تغییرات در وسایل و سامانه‌ها است حال آنکه فناوری نانو فناوری ایجاد تغییر و تحول در ویژگی‌های مواد است، این تغییرات، هرچند کوچک، موجب گستره بزرگی از تغییرات در صنایع وابسته به آن ماده می‌شود؛ مثلاً فرض کنید به کمک فناوری نانو شیشه‌‌ای بسازیم که گرما را از خود عبور نمی‌دهد. این تغییر در ویژگی باعث می‌شود شیشه مقاوم در برابر انتقال گرما جایگزین بسیاری از شیشه‌ها در ساختمان‌ها شود، بنابراین فناوری نانو فناوری تحول در خواص مواد است؛ اما این خواص چرا تغییر می‌کند؟ چطور فناوری نانو می‌تواند سبب بهبود در خواص مواد شود؟ این تغییر خواص چقدر می‌تواند موجب کاربردهای جدید شود؟

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا گفت‌وگویی را با دبیر ستاد ویژه توسعه فناوری نانو ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

سعید سرکار با اشاره به پیشرفت کشور در حوزه توسعه فناوری نانو گفت: از همان ابتدایی که بحث نانوتکنولوژی در کشور مطرح شد به‌عنوان نماینده تام‌الاختیار وزارت بهداشت و عضو شورای راهبردی در ستاد ویژه توسعه فناوری نانو کشور انتخاب شده و مسئولیت توسعه منابع انسانی را به عهده گرفتم و اکنون حدود 13 ‌سال است که دبیر این ستاد هستم.

وی با تأکید بر اینکه این فناوری از 20 سال پیش در دنیا مطرح شده و به‌عنوان یک فناوری نوظهور در کشور مورد توجه قرار گرفته، خاطرنشان کرد: خوشبختانه ایران جزو کشورهای پیشگام در این حوزه بوده که به موضوع نانوفناوری پرداخته است و مثل سایر حوزه‌های تکنولوژی همچون بیوتکنولوژی، مورد غفلت واقع نشد.

استاد تمام دانشگاه علوم پزشکی تهران با اشاره به اینکه خوشبختانه ایران به‌موقع کار خود را در رابطه ‌با این فناوری نوظهور و فوق‌العاده آغاز کرد گفت: بنابر گزارش سازمان ملل ایران بعد از آمریکا و چین سومین کشوری بود که برنامه راهبردی خود را منتشر کرد.

سرکار افزود: همگان بر این امر واقف هستند که نانوفناوری در تمام شئونات زندگی بشر وارد می‌شود و هیچ صنعت، محصول و حوزه‌ای را نمی‌توانیم متصور شویم که در آنجا ورود پیدا نکند و تأثیرگذاری نداشته باشد؛ به همین دلیل باید مورد توجه قرار گیرد و خوشبختانه به دلیل شروع به‌موقع و داشتن یک متولی برای توسعه این فناوری در کشور، برای نخستین‌بار در یک حوزه‌ فناوری یک متولی ایجاد شد و با سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌های خوبی که داشت و ثبات در اجرای این برنامه‌ها هم‌اکنون ایران از نظر علمی رتبه چهارم دنیا را بعد از چین، آمریکا و هند که سه کشور پرجمعیت جهان هستند؛ به خود اختصاص داده و بالاتر از تمام کشورهای اروپایی حتی کره و ژاپن قرار داریم.

وی با اشاره به اینکه در بحث نانوفناوری اولین مقوله‌ای که مورد توجه قرار دادیم «توسعه منابع انسانی» بود؛ چراکه برای انجام هر کاری در خصوص پژوهش، توسعه فناوری، تولید و حتی بازاریابی شما نیاز به نیروهای متخصص و توانمند در این زمینه دارید. اکنون در ایران حدود 40 هزار نفر متخصص از سطح کارشناسی ارشد به بالا داریم ابراز کرد: داشتن این نیروی متخصص یک لوکوموتیو پرقدرتی شد که ایران در حوزه فعالیت‌های پژوهشی، تولید علم، توسعه فناوری و همین‌طور تولید محصولات در دنیا جزو کشورهای پیشگام قرار گیرد.

وی با بیان اینکه در بخش پژوهش و توسعه‌ علمی متوقف نشدیم؛ بلکه حدود یک‌سوم ثبت اختراعات معتبر ایران در عرصه‌ جهانی در حوزه‌ نانوفناوری است بیان کرد: علاوه بر این بالغ بر 850 محصول تأیید شده در بازار داریم که 100 قلم از این محصولات خوشبختانه در حوزه‌ نانو سلامت است به طور مثال؛ داروهای ضدسرطان، انواع مختلف نانو داروها، نانو سنسورها، کیت‌های تشخیصی، ملزومات پزشکی، آرایشی و بهداشتی موجود در بازار که بعضاً به دیگر کشورها صادر می‌شود.

این استاد دانشگاه با تأکید بر اینکه نانوفناوری در کشور نقش خودش را در صنعت و اقتصاد دانش‌بنیان به‌خوبی ایفا کرده و می‌کند افزود: هم‌اکنون در 15 حوزه‌ صنعتی به کار گرفته شده و سال گذشته حدود 12 هزار میلیارد تومان به فروش محصولات نانو در کشور اختصاص داده شده است.

سرکار افزود: تأکید می‌کنم که نانوفناوری در تمامی شئونات زندگی بشر وارد می‌شود در رابطه ‌با موضوع تأمین محیط‌زیست سالم و غذایی که مردم استفاده می‌کنند، آب آشامیدنی و ارتباط آن با محیط‌زیست، آلودگی هوا، آلودگی صوتی و... تمام این مسائلی که ما به‌صورت مستقیم توجه نداشته باشیم که بر سلامت مردم تأثیر دارد، نانوتکنولوژی آمده که در این زمینه‌ها خیلی از آلودگی‌ها را از بین ببرد.

وی ادامه داد: خوشبختانه مثال‌های خیلی خوب و موفقی در این زمینه داریم ولی قطعاً تأثیر بسیار شگرفی در بحث داروهای پیشرفته دارد همچون نانوسنسورهایی که در تشخیص یا کیت‌های تشخیصی که با سنسورها یا دستگاه‌های تشخیصی و تصویربرداری استفاده می‌شود.

دبیر ستاد ویژه توسعه فناوری نانو با بیان اینکه گام بعدی در عرصه سلامت این است که داروهای هوشمند باید وارد بازار کنیم عنوان کرد: فرض کنید مثلاً انسولین هوشمند که به بیمار تزریق می‌شود، انسولین با نانو کپسول‌ها در خون می‌تواند ماندگاری داشته باشد. زمانی که سطح قند خون افزایش پیدا می‌کند متناسب با آن میزان قند خون نانو کپسول‌ها باز می‌شود و انسولین را در بدن رها می‌کند. به‌اصطلاح قند خون به حالت نرمال می‌رسد، رهایش این داروها متوقف می‌شود به‌گونه‌ای است که مثل یک ارگان طبیعی در بدن انسولین ترشح می‌کند؛ این دارورسانی هوشمند است که می‌تواند به این صورت سلامتی یک بیمار را تنظیم و تأمین کند، بدون اینکه نتایج بررسی عوارض جانبی داروهای مرسوم را داشته باشد.

سرکار مطرح کرد: فارغ از رشته‌های تخصصی که پزشکان در آن مهارت خاصی را کسب کرده، تخصص می‌گیرند، محقق می‌شوند و تأثیرگذاری بیشتری بر سلامت مردم خواهند داشت؛ نانوفناوری ضرورتی است برای حوزه‌ پزشکی که همه باید نسبت به آن آگاهی و اطلاعات خود را افزایش دهند.

وی تأکید کرد: قطعاً رشته‌هایی همچون پزشکی یا پیراپزشکی نه‌تنها در خصوص فناوری نانو بلکه سایر فناوری‌ها همچون هوش مصنوعی باید اطلاعات کسب کرده و ظرفیت پذیرش مطالب را داشته باشند.

سرکار با اشاره به برنامه‌های آینده‌ فناوری نوظهور و پیش‌روی نانو اذعان کرد: در ستاد ویژه توسعه فناوری نانو کشور در حوزه‌های مختلف صنعتی ورود کردیم که بعضی از آن‌ها مستقیم و برخی از آن‌ها غیرمستقیم به حوزه سلامت ربط دارند، نانوتکنولوژی در بحث نمک‌زدایی، تصفیه پساب‌ها، جداسازی فلزات سنگین مثل؛ آرسنیک، نیترات و ‌آلودگی‌هایی دیگر تأثیرگذار است و در حوزه‌ کشاورزی، می‌تواند جایگزین آفت‌کش‌های غیرسمی به‌جای سموم که بسیار برای سلامت مردم تأثیرات منفی دارد، باشد.

وی افزود: یکی از معضلات ما مصرف بیش از حد نیترات (کود نیترات) است که آب‌های زیرزمینی را آلوده می‌کند؛ همه این‌ها تهدیدی برای سلامت مردم است که فناوری نانو در این زمینه‌ها خیلی می‌تواند تأثیرگذار باشد.

وی با تأکید براینکه دارورسانی هدفمند تأثیرات مثبت و شگرفی از نظر کاهش مصرف دارو با اثرگذاری فوق‌العاده بالاتر و همین‌طور اثرات جانبی کمتر دارد خاطرنشان کرد: همانطورکه پیشتر عنوان شد با این دانش نوظهور به‌جای اینکه یک دارو در تمام ارگان‌های بدن توزیع شود هدفمند به موضعی که مدنظر است هدایت و جذب می‌شود این دارورسانی هدفمند قطعاً ارزش‌افزوده‌ بالایی در بخش دارورسانی هوشمند خواهد داشت.

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه امروزه ما شاهد این هستیم که تفاوت یک داروی نانویی هدفمند نسبت به داروی معمولی در بازار حداقل 20 برابر قیمت است یعنی ما اگر در این مقوله‌ها خودمان صاحب دانش و تکنولوژی نشویم قطعاً مردم ما از این داروها و یا فناوری‌های پیشرفته در حوزه سلامت محروم خواهند شد خاطرنشان کرد: تصور کنید که بیماران سرطانی ما می‌خواستند به‌ازای هر تزریق داروی نانویی که تأثیرگذاری بیشتری دارد بالغ بر 20 میلیون تومان هزینه کنند. برای هر تزریق فقط یک قشر خاص و ثروتمند می‌توانست بهره‌مند شود ولی وقتی خودمان این تکنولوژی‌ها را در کشورمان توسعه دهیم و مبتنی بر این تکنولوژی‌ها بتوانیم محصولات را وارد بازار کنیم طبیعتاً می‌توانیم دسترسی آحاد جامعه را به این داروها آسان کنیم؛ اما یکی از اهداف نانو فناوری این بود که کیفیت زندگی مردم را ارتقا دهیم، نمونه‌های زیادی داریم که این فناوری در حوزه‌ سلامت چه تأثیرگذاری در کیفیت زندگی مردم و در بحث داروها (کیت‌ها و سنسورهای تشخیصی) دارد.

مع‌الوصف امید است با توسعه‌ تکنولوژی‌ها بتوانیم در اقتصاد دانش‌بنیان کشور نقش خودمان را ایفا کنیم و در راستای خودکفایی و تأمین سلامت برای هم‌وطنان بتوانیم آن تحول واقعی در نظام سلامت را با تکیه ‌بر فناوری‌های نوظهور و آموزش‌های پیشرفته‌ای که داریم، تأمین کنیم.