آثار تاریخی معماری ایرانی به شکل معناداری زنده‌اند و راوی تقدیر تاریخی ملت ایران هستند. در گذشته بناهای تاریخی بسیار زیادی در کشور ما با معماری‌های خاص و منحصربه‌فرد ساخته شده است؛ به گفته یک پژوهشگر حوزه شهر، هر شهر چیزی جز خاطراتش نیست و بافت تاریخی آن نیز محلی برای انباشت بیشترین خاطراتی است که هسته اصلی‌اش قرن‌ها سابقه زیست دارد.

اگر حافظه تاریخی شهر پاک شود، ما از ارزش‌ها و تجربه‌ها دور خواهیم شد و شهر تبدیل به ناکجا می‌شود؛ درحقیقت حذف خاطرات شهری، آن را به شهری خشن و بی‌هویت و ناکجا تبدیل خواهد کرد؛ در این صورت نسلی که در چنین محیطی رشد می‌کند، چه برداشتی از جهان خواهد داشت؟

بخشی از خاطرات همه ما مختص فضای شهری و به‌خصوص مرکز خریدها است؛ چراکه همه افراد بخشی از خاطرات خود را از خرید و حضور در فضاهای شهری دارند و به‌عبارتی می‌توان گفت چنین فضاهایی محل انباشت خاطرات نسل‌ها است.

هگمتانه دیروز و همدان امروز با توجه به قرار گرفتن در مسیر راه ابریشم، از گذشته نقش بسزایی در مبادلات تجاری داشته است؛ البته به عبارت دیگر این شهر مسیر دستیابی به غرب کشور نیز هست.

بازارها یکی از بافت‌های تاریخی به‌یادگارمانده از گذشته هستند که در شهرها ساخته شده‌اند و برخی از آن‌ها هم‌اکنون نیز در کنار اینکه محلی برای دادوستد مردم هستند، به‌عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری نیز به حساب می‌آیند. البته بازارها نیز با توجه به کاربردشان، دارای معماری خاص هستند.

یکی از فضاهایی که از گذشته در کنار بازار فعالیت اقتصادی داشته است، سراها هستند؛ سراها در گذشته معادل پاساژهای امروزی بوده‌اند. از گذشته در شهر همدان فضاهای مختلف تجاری برای خریدوفروش محصولات ساخته شده است، یکی از این فضاها سراها هستند که با معماری خاص و زیبا، در دل شهر جا خوش کرده‌اند.

با توجه به آنچه بیان شد، تیم تحریریه سپهرغرب برای بررسی وضعیت این بناها سری به چند سرای استان همدان زده و با اهالی آن‌ها گفت‌وگو کرده است که در ادامه خواهید خواند:

نخستین مقصد ما «سرای گلشن» در دل بافت تاریخی شهر همدان یعنی خیابان اکباتان قرار دارد که یادگاری از دوران صفویه است. بیننده بعد از ورود به سرای زیبا با یک حیاط بزرگ و مدور روبه‌رو خواهد شد که حجره‌ها در دو طبقه و دورتادور آن جای گرفته‌اند و در مرکز آن نیز یک غذاخوری برای تجاری که از راه دور به این سرا می‌آیند، تعبیه شده تا خوردن جرعه‌ای چای و یا دیزی که یکی از غذاهای محبوب ایرانی از گذشته تا به امروز است، اندکی از بار خستگی‌هایشان بکاهد.

جای‌جای این سرا در ذهن هر بیننده، گذشته و صمیمیت آن دوران را به رخ می‌کشد؛ حوض‌های کوچک سنگی و درختان تنومند در کنار آجرنماهایی که زیبایی بنا را دوچندان کرده‌اند. آجر به آجر این فضا شاهد حضور چندین نسل مختلف بشر بوده که هریک برای خرید یک کالا، پا به این سرا گذاشته‌اند.

یکی از حجره‌داران قدیمی این سرا با بیان اینکه این بازار از 60 سال پیش فعالیت داشته است، گفت: پارچه، مازو، کره، روغن و نخود ازجمله کالاهایی است که در این بازار خریدوفروش می‌شده است؛ اینجا در گذشته تجارت‌خانه بوده که هم‌اکنون دیگر این‌گونه نیست.

وی با عنوان اینکه در این سراها مراسم‌های مذهبی زیادی برگزار می‌شده است، اظهار کرد: در دهه محرم و فاطمیه در این سرا مراسم روضه‌ برگزار می‌شده که هم‌اکنون متأسفانه دیگر شاهد چنین برنامه‌هایی نیستیم.

این تاجر قدیمی همدانی قدمت این سرا را نزدیک به 400 سال عنوان کرد و گفت: این سرا دو یا سه مرتبه مرمت شده که تمیزی و نظم فضا را به ارمغان آورده است.

وی در ادامه افزود: از این سرا محصولاتی مانند کتیرا و فرش صادر می‌شد و روزگاری شاهد رونق اقتصادی در آن بودیم.

دیگر حجره‌دار این سرا با بیان اینکه تا زمانی که خیابان اکباتان سنگ‌فرش نشده بود کار ما رونق داشت، تأکید کرد: در گذشته برای خرید از شهرستان مراجعانی داشتیم که با ماشین از ما خرید می‌کردند و خریدوفروش اجناس برای کرمانشاه، کردستان و حتی عراق هم از اینجا بود، اما درحال حاضر گویا اینجا تعطیل شده است.

وی افزود: سنگ‌فرش شدن محیط سرا با همکاری تجار و میراث فرهنگی بود تا نظم بهتری پیدا کند؛ قبلاً تجار صبح‌ها به مسجد پیغمبر می‌رفتند و پای صحبت‌های آیت‌الله موسوی می‌نشستند و در مورد مسائل مختلف، از ایشان کمک می‌گرفتند.

این تاجر سرای گلشن با اشاره به اینکه درحال حاضر بازار ما رونق ندارد، اظهار کرد: دیگر همچون گذشته افراد برای خرید به این سرا مراجعه نمی‌کنند، چراکه ترجیح می‌دهند از جایی خرید کنند که امکان حضور ماشین در آنجا مهیا باشد.

یکی از تاجران جوان در این مجموعه با اشاره به اینکه میراث فرهنگی و شهرداری برای پیاده‌راه اکباتان زحمت کشیدند اما باعث ضرر این مجموعه شده است، گفت: ماشین‌ها که از این سرا رفتند، رونق و شلوغی بازار را نیز با خود بردند.

وی با بیان اینکه میراث فرهنگی می‌بایست درخصوص اقتصاد این مجموعه با یک تیم متخصص اقتصادی مشورت می‌کرد، تأکید کرد: درحال حاضر رونق بازار همانند گذشته نیست، البته تلاش‌های میراث فرهنگی برای ثبت جهانی مجموعه قابل تقدیر است.

به اظهار وی حدود 200 تا 300 حجره در این بازار و سرا فعالیت دارند و نیاز است پس از ثبت جهانی بتوانیم حجره‌ها و این فضا را به گردشگران نشان دهیم و برای حضور توریست در آن برنامه‌ریزی شود.

دیگر راه دسترسی به سرای گلشن در راسته صحاف‌خانه قرار دارد که دارای بافت قدیمی زیبایی است و علاوه‌بر یادآوری معماری گذشتگان، شما را به محل خرید‌وفروش لوازم التحریر و کتاب می‌برد؛ به نظر می‌رسد گذشتگان بازارها را متصل به هم و سهل‌الوصل طراحی کرده‌اند، چراکه روبه‌روی این درب از سرای گلشن، ورودی سرای شریفیه که دیگر سرای همدان بوده، قرار گرفته است.

این سرا نیز دارای معماری خاص و حجره‌هایی در دو طبقه است و قرار گرفتن آن در کنار بازار صحاف‌خانه، موجب شده تا در آن شاهد محصولاتی همچون لوازم‌التحریر و کاغذ و کتاب باشیم.

یکی از اهالی این سرا با بیان اینکه سراها معادل پاساژهای امروزی بوده‌اند، گفت: تجار این محل اجناس را توزیع می‌کردند و بیشتر در این سرا خامه فرش، چای، برنج و روغن حیوانی به فروش می‌رسیده است. امروزه این بازار رونق گذشته را ندارد، چراکه الگوی شهرسازی تغییر کرده است.

وی افزود: جدیداً هیچ مرمتی برای این سرا انجام نشده است و مقرر بود درب‌های مغازه‌ها چوبی شود، اما با توجه به هزینه زیاد آن و عدم حمایت میراث فرهنگی، پیگیری نشد.

اگر بخواهید از حجره‌های قرارگرفته در طبقه دوم این سرا بازدید و یا خرید کنید، با چند شگفتی روبه‌رو خواهید شد؛ نخست آنکه پله‌های این سرا به‌گونه‌ای طراحی شده که شما را به یاد عمارت عالی‌قاپو می‌اندازد، اما افسوس که این بناهای زیبای منحصربه‌فرد همچون عالی قاپو به همگان معرفی نشده و حتی به مردم همدان نیز معرفی نشده است و تعداد کمی از مردم و قدیمی‌های بازار در چنین فضاهایی رفت‌وآمد دارند.

شگفتی اصلی وقتی است که به طبقه بالای این سرا برسید، حجره‌ها و یا به‌عبارتی مغازه‌های موجود در آن در کف بازار دیگری قرار دارند و این راه شما را به راسته حلبی‌سازها می‌رساند. بی‌شک چنین ارتباط و نقشه دسترسی در کنار معماری منحصربه‌فرد، حاصل خوش‌ذوقی و تفکر والای معمارانی است که در گذشته فعالیت می‌کرده‌اند.

برای رسیدن به دیگر سرایی که در همدان قرار دارد، باید از راسته حلبی‌سازها به مسجد جامع که یکی از قدیمی‌ترین و معتبرترین مساجد همدان بوده و متعلق به قرون اولیه اسلام است، عبور کرده و به سمت بازار فرش همدان رفت. سرای میرزاکاظم بیشتر حجره‌‎هایش مملو از فرش‌های رنگارنگ و زیبایی است که هنر دست بافندگان این خطه بوده و این هنر در کنار معماری زیبا و قرار گرفتن رستورانی در مرکز آن، فضا را چشم‌نواز کرده است.

یکی از حجره‌داران با اشاره به اینکه سرای میرزاکاظم دارای سابقه بیش از 350 ساله است، افزود: این سرا از گذشته محل تجارت پوست، مازو، مواد نفتی و روغن بوده است و بیش از یک قرن بوده که در این محل خریدوفروش فرش می‌شود.

وی در ادامه گفت: تجار زیاد داخلی و خارجی در گذشته در این سرا رفت‌وآمد داشته‌اند و به‌عبارتی همدان روزگاری محل دپوی فرش بوده و تجارت فرش در این حجره‌ها اتفاق می‌افتاده است.

این حجره‌دار عنوان کرد: فرش‌هایی از بروجرد، ملایر و دیگر شهرها به همدان می‌آمدند و برخی فرش‌ها در این محل رفوگری و برای شست‌وشو به تهران فرستاده می‌شدند. فرش‌های این سرا به کشورهای اروپایی، آمریکا، عراق و لبنان برده می‌شده و در آن روزگار فرش همدان در این کشورها بازار خوبی داشته است.

وی در ادامه تصریح کرد: برخی شرکت‌ها مانند شرق در این سرا شعبه داشتند؛ همچنین برخی کشورها مانند آلمان، بلژیک، لندن، دانمارک و ایتالیا در این سرا دارای شعبه بودند تا برایشان فرش خرید کرده و به این کشورها بفرستند.

وی در پایان با تأکید بر اینکه رونق بازار همچون گذشته نیست، گفت: این سرا دارای معماری منحصربه‌فردی است، اما تاکنون بازسازی نشده و بازسازی آن نیز در دست کسبه نیست، چراکه ملکیت این سرا مربوط به اوقاف است و نیاز بوده در این خصوص میراث فرهنگی پای کار باشد تا موقعیت اقتصادی و تاریخی تقویت شود، اما تا کنون چنین موضوعی محقق نشده است.

با توجه به آنچه بیان شد، سراها یکی از ظرفیت‌های اقتصادی و تاریخی مطلوب موجود در استان به‌شمار می‌آیند که نیازمند معرفی و برنامه‌ریزی هستند، اما این گنجینه‌ها معرفی نشده و حتی برای همدانی‌ها نیز مغفول هستند.

توجه به مرمت و بازسازی چنین گنجینه‎‌های تاریخی بی‌شک کمک خواهد کرد تا ما بتوانیم تاریخ و هنر گذشتگان را حفظ کرده و آن را به آیندگان نیز بشناسانیم. برای حفظ چنین معماری‌هایی نیاز است تا همه پای کار باشند؛ از بازاری گرفته تا تک‌تک مسئولان، اما مشکل این است که در برخی سراها که ملکیت آن مربوط به اوقاف است، بازاریان نمی‌توانند به‌تنهایی برای مرمت کاری کنند که نیاز است هم مسئولین و هم بازاریان با هم‌افزایی به حفظ آن‌ها کمک کنند.

با توجه به اینکه این‌روزها در مراکز تجاری دیگر شاهد چنین ارتباط و اتصالی نیستیم تا افراد بتوانند چندین پاساژ را متصل به هم ببینند، پس نیاز است اقشار مختلف مانند دانش‌آموزان و دانشجویان از چنین فضاهایی بازدید کنند تا بیشتر بتوانند با معماری و سبک گذشتگان آشنا شوند؛ دیگر موضوع این است که برای رونق اقتصادی این مجموعه‌ها نیاز به چاره‌اندیشی است تا اهالی آن‌ها پویایی خود را حفظ کنند.