1. ایمان

امیرالمؤمنین نخستین کسی است که رسول خدا را تصدیق کرد و به او ایمان آورد و به نماز او اقتدا کرد. (1) حضرت جایگاه خود و یاران پیامبر را چنین توصیف می‌کند «ما پیوسته و پیگیر در کنار رسول خدا (ص) با پدران و فرزندان و برادران و عموهای‌مان ‌می‌جنگیدیم و این امر جز افزودن بر ایمان‌مان و پذیرش و فرمان‌برداری بیشتر حق، پیامدی نداشت». (2)

2. موقعیت‌سنجی

با اینکه امت پیامبر پس از وفات آن حضرت در امر خلافت، گرفتار اختلاف شدند و امانتی که پیامبر به دست علی (ع) سپرد توسط افراد کینه‌توز غصب شد، اما علی (ع) با موقعیت‌شناسی، صبر را بر تقابل ترجیح داد و با سکوت، در مقابل فتنه و آشوب ایستاد تا اینکه دین رسول الله بماند. حضرت در نامه‌ای به مردم مصر، جریان سقیفه را توضیح می‌دهد «مردم را دیدم پیرامون دیگری گرد آمده‌اند و با او بیعت می‌کنند. دست از هرکاری برداشتم و بیعت نکردم تا آنگاه که دیدم بازگشتگان از اسلام بازگردیده، به نابودی دین محمد (ص) فرا می‌خوانند؛ بنابراین ترسیدم که اگر به یاری اسلام و مسلمانان برنخیزم، در ساختمان آن شکستگی و رخنه‌ای ببینم و یا آن را سراسر ویران بیابم که مصیبت چنین پیشامدی بر من، بسی گران‌تر است تا از دست رفتن سرپرستی شما که بی‌گمان بهره‌ روزهایی اندک است». (3)

3. آگاه کردن مردم و آشنا کردن آن‌ها به حقوق اجتماعی

«آن‌گونه سخنانی که با گردن‌کشان خودکامه می‌گویند، با من نگویید و چنان که در نزد خودخواهان تندخو محافظه‌کاری می‌کنند، با من محافظه‌کاری نکنید و با ظاهرسازی معاشرت نداشته باشید و درباره‌ من گمان نبرید که اگر سخن حقی به من گفته شد، آن را سنگین احساس کنم و نه اینکه بپندارید که من خواستار بزرگ‌داشت خود از سوی شما هستم». (4)

4. خلوت‌گری عشق علی (ع)

امیرالمؤمنین (ع) با همه‌ عظمت و بزرگی، به درگاه خدا رو‌ می‌آورد و با او خلوت و زمزمه می‌کرد و چنین با خدا می‌گفت «خدایا، گناهی را از من بیامرز که تو از من بدان داناتری. پس اگر بازگشتم، تو هم با آمرزش بر من بازگرد؛ خدایا، گناهی را از من بیامرز که از درونم وعده کردم و بدان وفاکردنی در نزد من برایش نیافته‌ای. خدایا، گناهی را از من بیامرز که به زبانم خواسته‌ام به سوی تو تقرب بجویم، سپس قلبم با آن مخالفت کرده‌ است. خدایا به گوشه‌ چشم اشاره کردن‌ها، سخنان بیهوده گفتن‌ها، خواسته‌های‌ ناروای دل و لغزش‌های زبان را از من بیامرز». (5)

5. هدایت کردن مخالفان

خوارج و اهل نهروان از معاندان و مخالفان جدی حضرت علی (ع) بودند که با روش‌های گوناگون با آن حضرت مخالفت می‌کردند؛ اما امام علی (ع) در تعلیم و هدایت و آگاه‌سازی آن‌ها کوتاهی نکرد و در نامه‌ها و خطبه‌هایش، انحرافاتشان را به آن‌ها گوشزد کرد. (6)

6. تدریس و آموزش اخلاق اسلامی

علی (ع) مانند سایر زما‌م‌داران نبود که تنها به حکومت‌داری خویش بیندیشد و از هدایت‌گری که مهم‌ترین وظیفه‌ امامان است، غفلت کند. به همین دلیل نهج‌البلاغه، سرشار از رهنمودهای اخلاق نظری و عملی است؛ بیانات اخلاقی امام به جهان‌بینی و فرجام‌شناسی آن حضرت وابستگی معناداری دارد.

غیبت کردن مردم، مراء، لجاجت، خصومت، خشم، حسد، خودپسندی، حرص، کبر، آزمندی، دنیاپرستی و تنگ‌چشمی نمونه‌هایی از اخلاق ناپسند است که امام بدان‌ها پرداخته است. (7) خوش‌خویی، در اختیار بودن زبان، اقدام کردن به کارهای پسندیده، صبر و پایداری، راستی در گفتار، فروتنی، دانش و بردباری نمونه‌هایی از درس‌های اخلاق پسندیده‌ امام علی (ع) است. (8 و 9)

7. تبیین فلسفی و عقلی حقایق

امام علی(ع) در بیان حقایق الهی تنها به ذکر چند توصیه‌ اخلاقی اکتفا نمی‌کرد؛ بلکه با روش عقلی و استدلالی به توصیف آن‌ها می‌پرداخت. (10)

برای نمونه در جهت اثبات وحدت ذاتی و تجزیه‌ناپذیری حق تعالی می‌فرماید «هر آنکه خدا را توصیف کند و صفاتش را زاید بر ذات بداند، او را دو چیز انگاشته، و هرکس او را دو چیز می‌ا‌نگارد، برای او جزء قائل شده و قائل به جزء، خدا را درست نشناخته است و کسی که خدا را درست نشناسد، به سوی او اشاره می‌کند و کسی که به او اشاره کند، او را در مکانی محدود دانسته است و هرکس او را محدود بداند، او را شمرده و خدا منزه از این نسبت‌ها است». (11)

پی‌نوشت‌ها:

1. نهج‌البلاغه، خطبه‌ 37 و 131. / 2. همان، خطبه‌ 56./ 3. نهج‌البلاغه، نامه‌ 62./ 4. همان، خطبه‌ 216./ 5. نهج‌البلاغه، دعای 78./ 6. همان، خطبه‌ 29، 34./ 7. نهج‌البلاغه، خطبه‌ 140، حکمت 298، 225 و خطبه‌ 86 و 16 و حکمت 228./ 8. همان، خطبه‌ 176و 23، حکمت 126، 113، 138، 248، 211، 222، 228، 113، 223./ 9. سیدمحمدمهدی جعفری، آموزش نهج‌البلاغه، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ص 323 ـ 392./ 10. ر.ک: علامه سیدمحمدحسین طباطبایی، علی(ع) و فلسفه‌ الهی، ترجمه‌ سیدابراهیم سیدعلوی، نشر مطهر، زمستان 1379./ 11. نهج‌البلاغه، خطبه‌ اول.