بافت تاریخی همدان، به‌عنوان یکی از کهن‌ترین لایه‌های زیستی و هویتی شهر، نه‌تنها واجد ارزش‌های معماری و کالبدی است، بلکه حامل حافظه تاریخی، الگوهای زیست اجتماعی و روایت‌های شکل‌دهنده به هویت شهری نیز به‌شمار می‌رود. این پهنه تاریخی که ریشه در تمدن کهن هگمتانه دارد، طی دهه‌های اخیر در معرض فشارهای متعددی ازجمله فرسودگی کالبدی، مداخلات ناهماهنگ شهری، تعارض میان توسعه و حفاظت و کاهش جذابیت سکونتی قرار گرفته؛ عواملی که در صورت تداوم، می‌تواند به تهی‌شدن تدریجی این بافت از حیات اجتماعی و ارزش‌های اصیل تاریخی بینجامد.
حفظ و احیای بافت تاریخی همدان، امروز بیش از هر زمان دیگری، نیازمند نگاهی فرابخشی، هم‌افزا و مبتنی بر سیاست‌گذاری یکپارچه است. تجربه شهرهای تاریخی موفق نشان می‌دهد که صیانت از میراث، تنها در قالب جلوگیری و محدودسازی محقق نمی‌شود، بلکه در پیوند هوشمندانه میان حفاظت کالبدی، توانمندسازی اقتصادی ساکنان، تعریف کاربری‌های سازگار و ارتقای کیفیت زندگی معنا پیدا می‌کند. در چنین چارچوبی، بافت تاریخی می‌تواند از یک مسئله چالش‌برانگیز به ظرفیتی برای توسعه پایدار شهری بدل شود.
در همین راستا، درخصوص ضرورت حفظ و احیای بافت تاریخی همدان، با محمد فرهمند‌راد، معاون شهرسازی و معماری شهرداری همدان، محسن معصوم‌علیزاده، مدیرکل میراث‌فرهنگی استان همدان و مهدی حیدری، رئیس کمیسیون فنی و عمرانی شورای اسلامی شهر همدان گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
*** محمد فرهمندراد، معاون شهرسازی و معماری شهرداری همدان؛ مشکلات وراثتی، مانع سامان‌دهی بافت‌های فرسوده
* شهرداری دقیقاً چه برنامه‌ مدون و زمان‌بندی‌شده‌ای برای احیا، نوسازی یا تثبیت بافت تاریخی دارد؟ آیا سند معتبر و اجرایی در این زمینه وجود دارد یا تصمیم‌ها بیشتر موردی و پراکنده است؟
قبل از هر چیز باید تأکید کنم که متولی اصلی حفاظت، نگهداری و نوسازی بافت‌های تاریخی، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری است. با این حال، شهرداری همدان در چارچوب وظایف خود اقدامات متعددی برای بازآفرینی و احیای این بافت‌ها انجام داده، به‌صورت موردی می‌توان به سامان‌دهی و احیای گذرهای تاریخی که نقش بسیار مهمی در بافت دارند اشاره کرد؛ همچنین بازسازی و ترمیم جداره‌های 6 خیابان اصلی اطراف میدان امام خمینی (ره) و محدوده رینگ اصلی شهر از سوی شهرداری انجام شده است.
علاوه بر این، فرهنگ‌سراهای متعددی در محدوده بافت تاریخی، مرمت و احیا شده‌اند که اجرای آن‌ها بر عهده سازمان عمران و بازآفرینی شهرداری بوده است. ازجمله پروژه‌های در دست اجرا می‌توان به پروژه مرکز محله کبابیان اشاره کرد که با تکمیل آن، نقش مرکز محله در آن محدوده تقویت خواهد شد.
در سطح سند بالادست نیز، برای بافت تاریخی همدان طرح ویژه بافت تاریخی توسط اداره کل راه و شهرسازی تهیه شده و اکنون در مراحل پایانی تصویب در شورای عالی قرار دارد. این طرح، جمع‌بندی و سازمان‌دهی کلی اقدامات در بافت تاریخی را بر عهده دارد و چارچوب منسجمی برای برنامه‌های اجرایی فراهم می‌کند.
* چرا بخش‌هایی از بافت تاریخی به‌صورت رهاشده باقی مانده و به مخروبه تبدیل شده‌اند؟ شهرداری در برابر خانه‌های خطرساز چه اقدام عملی انجام داده است؟
رها شدن پلاک‌ها و فضاها در بافت تاریخی معمولاً یک علت واحد ندارد، بلکه ترکیبی از دلایل مختلف است. یکی از مهم‌ترین چالش‌های بافت‌های قدیمی، وجود مشکلات وراثتی است؛ در مواردی که ملک مشاع است و اختلافات حقوقی بین وارثان وجود دارد، هیچ‌یک از آن‌ها برای ساماندهی ملک پیگیری نمی‌کنند.
از سوی دیگر، محدودیت‌های ضوابط ساخت‌وساز در بافت تاریخی، به‌ویژه در خصوص ارتفاع، باعث شده صرفه اقتصادی برای سرمایه‌گذاری و نوسازی بعضی از این املاک کاهش یابد. هرچند ضوابط و مشوق‌های تشویقی نیز پیش‌بینی شده و در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنم، اما واقعیت این است که این محدودیت‌ها تا حدی جذابیت اقتصادی سرمایه‌گذاری را پایین آورده و در نتیجه بعضی بخش‌ها رهاشده به‌نظر می‌رسند.
به باور من، وظیفه‌ اصلی در این زمینه متوجه سازمان میراث فرهنگی به‌عنوان متولی بافت‌های تاریخی است تا این محدودیت‌ها را مدیریت کند و با تعریف مؤلفه‌های جایگزین، خلأ ناشی از محدودیت‌ ارتفاع و سایر ضوابط را جبران کند.
درخصوص خانه‌های خطرساز نیز قانون تکلیف را مشخص کرده است. بر اساس ماده 55 قانون شهرداری‌ها، اگر ملکی خطرساز شناخته شود و مالک برای رفع خطر اقدامی نکند، شهرداری موظف است رأساً وارد عمل شود و رفع خطر را انجام دهد. این موضوع در شهرداری همدان جدی گرفته می‌شود و در موارد لازم، اقدام عملی برای تأمین ایمنی شهروندان صورت می‌گیرد.
* در پروژه‌های عمرانی اطراف هگمتانه و مرکز شهر، چه سازوکاری برای جلوگیری از آسیب به تاریخ و هویت شهری وجود دارد؟ آیا ارزیابی اثرات میراثی انجام می‌شود و توسط چه نهادی؟
تمام پروژه‌هایی که در محدوده بافت تاریخی و اطراف آن در نظر گرفته می‌شود، در کمیته‌های تخصصی رصد و بررسی می‌شوند. این طرح‌ها ابتدا در کمیته فنی و سپس در کمیسیون ماده 5 و همچنین در کمیته‌های تخصصی نظیر کمیته سیما و منظر شهری مورد بررسی قرار می‌گیرند تا با هویت و ساختار بافت تاریخی همخوانی داشته باشند. در خصوص ارزیابی میراثی پروژه‌ها، متولی اصلی باز هم سازمان میراث فرهنگی است که طرح‌ها را ارزیابی و نظر تخصصی خود را اعلام می‌کند. شهرداری در این فرآیند در کنار میراث فرهنگی عمل می‌کند تا پروژه‌های عمرانی با کمترین تعارض با هویت تاریخی شهر پیش برود.
* برنامه شهرداری برای افزایش مشارکت ساکنان محلات تاریخی در نوسازی چیست؟ آیا بسته‌های تشویقی ساخت‌وساز، وام یا کاهش عوارض پیش‌بینی شده است؟
در موضوع سامان‌دهی و بهسازی بافت تاریخی، شهرداری به‌تنهایی نمی‌تواند عمل کند. در کنار شهرداری، اداره کل راه و شهرسازی و سازمان میراث فرهنگی نیز متولی هستند و باید هماهنگ عمل شود. در حوزه مشوق‌ها، ضوابط تشویقی بافت تاریخی از سوی وزارتخانه ذی‌ربط ابلاغ شده و راه و شهرسازی موظف است این ضوابط را برای همدان بومی‌سازی کند که این فرآیند در حال انجام است.
تا زمانی که این ضوابط به تصویب نهایی نرسیده، اگر موردی از شهروندان برای نوسازی در بافت تاریخی مطرح شود، موضوع به‌صورت موردی در کمیسیون ماده 5 بررسی و تلاش می‌شود در کنار محدودیت‌هایی که در بافت تاریخی وجود دارد، با پیش‌بینی کاربری‌های تجاری، ترکیبی و کاربری‌های دارای صرفه اقتصادی، انگیزه نوسازی برای مالکان افزایش پیدا کند.
هدف مدیریت شهری، این است که با استفاده از همین ابزارها، تأمین صرفه اقتصادی و تشویق شهروندان را برای مشارکت در بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده و تاریخی محله‌ها فراهم کند.
*شهرداری چگونه می‌خواهد تعادل میان توسعه شهری (خیابان‌سازی و پروژه‌های عمرانی) و حفاظت از هویت تاریخی را برقرار کند؟ آیا الگویی مشخص تعریف شده است؟
این تصور که توسعه شهری، خیابان‌سازی و اجرای پروژه‌های عمرانی لزوماً در تعارض با هویت تاریخی است، از نظر من درست نیست. در طرح ویژه بافت تاریخی که برای همدان تهیه شده، تلاش شده تا تعریض معابر در حد امکان کاهش یابد یا حتی حذف شود و در بسیاری از بخش‌های بافت تاریخی، تعریض معابر ممنوع شده. واقعیت این است که بخش عمده‌ای از فضاهای شهری ما در این محدوده، قبلاً شکل گرفته‌اند و اگر هم پروژه‌ای عمرانی در این فضاها تعریف شود، حتماً باید با در نظر گرفتن هویت تاریخی و فرهنگی همدان و جایگاه این شهر به‌عنوان پایتخت تاریخ و تمدن ایران انجام شود. این موضوع هم در بدنه اجرایی شهرداری و هم در ساختار تصمیم‌گیری، به‌ویژه در کمیسیون ماده پنج، مورد توجه و تأکید است.
به‌طور خلاصه، الگوی اصلی اقدام در بافت تاریخی، اولویت‌دادن به حفظ خودِ بافت و حیات آن است؛ نه صرفاً حفظ ظاهری نماها. این رویکرد، همراه با نظارت تخصصی و پایبندی به مسئولیت حقوقی و علمی، می‌تواند تعادل میان توسعه شهری و حفاظت از هویت تاریخی را برقرار کند.
*** محسن معصوم‌علیزاده، مدیرکل میراث‌فرهنگی استان همدان؛ کمبود بودجه و ناهماهنگی نهادی؛ موانع احیای بافت تاریخی
* میراث فرهنگی چه فهرست رسمی و به‌روزی از بناها، خانه‌ها و محلات در معرض خطر تخریب دارد؟ این فهرست آخرین‌بار چه زمانی به‌روزرسانی شده است؟
این اداره کل بر اساس رسالت خود و با مطالعات جامع طرح حفاظت از بناها و بافت‌های تاریخی استان، ضمن تهیه ضوابط حفاظتی، فهرست کاملی از آثار تاریخی غیر منقول را شناسایی کرده که این فهرست شامل بناها، خانه‌ها و محلات تاریخی ثبت‌شده در فهرست آثار ملی است. آثار «در معرض خطر» به‌صورت دوره‌ای با بررسی میدانی پایش و در صورت نیاز در پرونده اثر درج می‌شوند.
آخرین به‌روزرسانی عمومی فهرست در سال 1402 انجام شده و اطلاعات پویا براساس گزارش‌های استانی تکمیل می‌شود. ضمن اینکه بر اساس لکه‌گذاری‌های صورت‌گرفته بر روی نقشه بافت‌های تاریخی، هر ساله مراحل تهیه پرونده ثبتی بناهای شناسایی‌شده در دستور کار کمیته‌های مربوطه در استان و وزارتخانه متبوع قرار دارد.
* چرا برخی بناهای تاریخی ثبت‌شده سال‌ها رها شده و عملاً در آستانه نابودی‌اند؟ مسئولیت نظارت و الزام مالک به مرمت چگونه پیگیری می‌شود؟
مالکان آثار ثبت‌شده موظف‌اند بر اساس قانون، تحت نظارت این اداره‌کل، از اثر حفاظت کرده و آن را مرمت کنند. در صورت تخریب یا عدم مرمت، ابتدا اخطاریه صادر می‌شود و در صورت عدم اقدام، علیه مالک طرح دعوی قضایی صورت خواهد گرفت.
مشکل اصلی در برخی موارد، فقدان تمکن مالی مالک، تعارض مالکیت یا مشکلات ناشی از تملک است. برنامه‌هایی مانند حمایت مالی مشروط و مشارکتی و تسهیلات مرمتی در دست اجراست تا مالکان خصوصی را به مرمت ترغیب کنیم.
* در سال‌های اخیر چه پروژه‌های مرمتی در بافت تاریخی همدان آغاز یا تکمیل شده و میزان اعتبار اختصاص‌یافته چقدر بوده؟ آیا این اعتبارات پاسخ‌گوی حجم نیاز است؟
در سال‌های اخیر پروژه‌های مرمتی شاخصی در بافت‌های تاریخی، بازارهای تاریخی، کاروانسراها و چندین خانه تاریخی در محله‌های قدیمی آغاز یا تکمیل شده‌اند.
اعتبارات دولتی مرمت اغلب محدود و نیازمند مشارکت بخش خصوصی و نهادهای شهری است. میزان اعتبارات ملی و استانی قطعاً پاسخگوی کل نیاز نیست و اولویت‌بندی براساس خطرپذیری اثر انجام می‌شود. در این راستا با مشوق‌ها و تسهیلات مناسب، بسیاری از مالکان یا سرمایه‌گذاران این حوزه ترغیب به مرمت و احیای این بناهای تاریخی در فعالیت‌های مناسب و مرتبط با این بناها شده‌اند که این موضوع علاوه بر حفاظت مناسب از آثار، موجب رونق فعالیت‌های فرهنگی آن‌ها شده و از طرفی با رویکردهای اقتصادی در این حوزه سودآوری مناسبی هم برای مالک یا سرمایه‌گذار به ارمغان آورده است. ازجمله این بناها می‌توان به خانه احمدی، مدرسه آزاد، خانه عسگری، خانه شرفخانی و... اشاره کرد.
از طرفی صندوق احیا و بهره‌برداری از بناهای تاریخی با رویه‌ای مناسب اقدام به واگذاری بناهای تاریخی در اختیار به سرمایه‌گذاران به‌منظور حفاظت، نگهداری، مرمت و احیای این بناها کرده که ازجمله می‌توان به آثاری مانند حمام قلعه، حمام حاجی، خانه ضرابی، حمام ارامنه، کاروانسرای تاج آباد و... اشاره کرد.
* ارزیابی سازمان میراث فرهنگی از پروژه‌های عمرانی شهرداری چگونه است؟ آیا همه پروژه‌ها مجوز میراثی دریافت کرده‌اند؟ اگر چنین نیست، علت توقف نیافتن آن‌ها چیست؟
با توجه به ابلاغ ضوابط حفاظتی بافت تاریخی در شهرهای همدان، ملایر، نهاوند و تویسرکان، هر پروژه عمرانی در این بافت‌ها و حریم آثار ثبتی بر اساس قانون، نیازمند «استعلام از میراث فرهنگی» و دریافت مجوز است. پروژه‌های فاقد مجوز توسط این اداره‌کل تذکر داده شده، متوقف می‌شوند و در صورت لزوم پیگرد قانونی خواهند داشت؛ همچنین، در صورت مشاهده تخلف، گزارش به مراجع قضایی ارائه خواهد شد.
* برای تبدیل بافت قدیمی همدان به یک مقصد گردشگری پایدار (مانند یزد و کاشان)، چه برنامه یا نقشه راهی تعریف کرده‌اید؟ و مانع اصلی اجرای آن چیست؟ بودجه؟ مدیریت یا همکاری بین‌دستگاهی؟
برای تبدیل بافت تاریخی همدان به مقصد گردشگری پایدار، «طرح ویژه بافت تاریخی» تدوین شده و اولویت‌ها شامل؛ ساماندهی معابر، احیای مراکز جذابیت‌ساز مانند خانه‌های تاریخی احیاشده با فعالیت‌های متناسب فرهنگی و همچنین ایجاد مسیرهای پیاده‌محور است. در این طرح الگوهای موفق شهرهایی مانند یزد و کاشان در حال مطالعه و بومی‌سازی هستند اما همانگونه که اشاره شد مهم‌ترین مانع، کمبود بودجه دولتی و نیاز به جذب سرمایه‌گذار خصوصی است. همچنین هماهنگی بین‌دستگاهی شهرداری، استانداری، میراث فرهنگی، راه و شهرسازی و... نیاز به بهبود دارد. برنامه آینده ما تشکیل «کارگروه ویژه بافت تاریخی» با حضور تمام ذی‌نفعان است.
اگرچه در دهه‌های گذشته، مداخلات گسترده و بعضاً ناسازگار با هویت تاریخی این شهر، بخش‌هایی از میراث گران‌بهای بافت تاریخی همدان را تحت تأثیر قرار داده، اما خوشبختانه در سال‌های اخیر، توجه به حفاظت از بافت تاریخی به یک اولویت کلیدی در مدیریت شهری تبدیل شده است.
این تغییر نگرش، نقطه امیدوارکننده‌ای برای آینده شهر است. اجرای ضوابط و مقررات سختگیرانه حفاظتی، اگر با پیگیری مستمر و عزم جدی همراه باشد، می‌تواند در بلندمدت اثری شگرف بر چهره شهر بگذارد.
پایبندی به این اصول، اگرچه ممکن است در کوتاه‌مدت با چالش‌ها و محدودیت‌هایی همراه باشد، اما در افق بلندمدت، ثمراتی حیات‌بخش خواهد داشت و می‌توان امیدوار بود در چشم‌انداز بلندمدت بازگشت تدریجی هویت فراموش‌شده را محقق کرده تا با تقویت حس تعلق و غرور شهری در میان ساکنان، به خلق چشم‌اندازی منحصربه‌فرد و جذاب برای گردشگران داخلی و خارجی، به‌عنوان موتور محرکه اقتصادی شهر منجر شود. روند احیای بافت تاریخی همدان، مسیری طولانی و نیازمند همکاری همه‌جانبه مدیریت شهری، متخصصان میراث فرهنگی، سرمایه‌گذاران و مهم‌تر از همه، شهروندان فهیم همدانی است.
***مهدی حیدری، رئیس کمیسیون فنی و عمرانی شورای اسلامی شهر همدان؛ ضوابط میراث فرهنگی؛ گره پنهان توسعه در بافت مرکزی همدان
*شورا به‌عنوان ناظر عالی مدیریت شهری، چه ارزیابی مشخصی از روند تخریب و فرسودگی بافت تاریخی همدان دارد؟ آیا گزارشی رسمی یا هشدار کارشناسی در این‌باره دریافت کرده‌اید؟
مسئولیت اصلی حفظ و نگهداری از بافت‌های تاریخی بر عهده اداره‌کل میراث فرهنگی است. این نهاد زیرمجموعه وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی است، اما در عین حال، وظایفی نیز برای مدیریت شهری در این حوزه تعریف شده است.
صدور پروانه ساختمانی و برخی اقدامات شهرسازی در محدوده بافت تاریخی، باید طبق ضوابط ابلاغی میراث فرهنگی انجام شود، به‌طور مشخص، در محدوده رینگ مرکزی شهر، محدودیت‌های ارتفاعی از سوی میراث فرهنگی به شهرداری ابلاغ شده و شهرداری موظف است این ضوابط را در فرآیند صدور پروانه اعمال کند.
در مقابل این محدودیت‌ها، مشوق‌هایی نیز در نظر گرفته شده؛ به این صورت که مالکان می‌توانند به‌جای استفاده از ارتفاع بیشتر، از تراکم ساختمانی بیشتری بهره‌مند شوند. با این حال، در زمینه تعریض معابر، میراث فرهنگی در برخی نقاط بافت تاریخی اعلام کرده است که تعریض ممنوع بوده و معبر باید به همان شکل موجود حفظ شود، که این امر خود مشکلاتی را ایجاد کرده است.
در برخی معابر، تعدادی از املاک عقب‌نشینی کرده‌اند، اما بر اساس ابلاغیه میراث فرهنگی، املاکی که هنوز جلوتر هستند، دیگر نباید عقب‌نشینی کنند. این موضوع موجب ناهماهنگی و چالش‌هایی در مدیریت شهری شده است.
یکی دیگر از تأثیرات بافت تاریخی بر مدیریت شهری، توقف یا تأخیر در اجرای پروژه‌های عمرانی است، در روند اجرای برخی پروژه‌ها، به بقایای تاریخی برخورد می‌شود و کشف آثار میراثی موجب می‌شود پروژه برای مدت طولانی متوقف بماند.
نمونه آن پروژه سایت‌موزه میدان امام در دوره گذشته شورا است، در جریان اجرای پیاده‌راه‌سازی میدان امام، به اشیای تاریخی برخورد شد و پروژه برای مدت طولانی معطل ماند. همچنین در خیابان باباطاهر نیز، پیاده‌روسازی یک سمت خیابان به‌دلیل برخورد با آثار تاریخی متوقف شده و شهرداری همچنان منتظر تعیین تکلیف نحوه ادامه کار است.
* چرا طرح‌های احیا و نوسازی بافت تاریخی در همدان مانند شهرهای موفق (یزد، کاشان، تبریز) اجرا نشده؟ موانع اصلی در سطح سیاست‌گذاری چیست؟
در شهرهایی مانند یزد و کاشان، از دهه‌های گذشته اجازه ساخت‌وساز در ارتفاع داده نشده و همین امر موجب شکل‌گیری بافتی یکنواخت و هماهنگ شده، اما در همدان، در دهه‌های گذشته این یکنواختی ارتفاعی و سیما و منظر شهری در بافت مرکزی حفظ نشده و همین موضوع به آشفتگی بافت انجامیده است.
در همدان تنها نقاط محدودی از خانه‌های تاریخی باقی مانده، متأسفانه این خانه‌ها نیز آن‌گونه که باید از سوی میراث فرهنگی حفظ و حراست نشده‌اند. آخرین نمونه آن، خانه اقبالیان است که با وجود ثبت، به‌دلیل تمایل مالکان برای ایجاد ارزش افزوده، تخریب شد.
* در بودجه سالانه شهرداری، چه میزان ردیف حمایتی برای حفاظت یا توانمندسازی محلات تاریخی اختصاص یافته؟ آیا این بودجه با نیاز واقعی تطابق دارد؟
حفظ بافت تاریخی وظیفه اصلی میراث فرهنگی است، اما شهرداری هم در حد توان، ردیف‌های تملکی برای خرید خانه‌های تاریخی واجد ارزش در نظر گرفته تا بتوان آن‌ها را در قالب یک مجموعه فرهنگی حفظ کرد.
درخصوص موضوع توانمندسازی بافت‌های تاریخی، بسیاری از بافت‌های تاریخی مسکونی، در عین حال بافت‌های فرسوده‌ای هستند که نیاز به توانمندسازی دارند. این توانمندسازی بیشتر از جنس اقدامات فرهنگی و اجتماعی و از طریق صدور پروانه ساختمانی رایگان انجام می‌شود.
* با وجود تأکید بر هویت تاریخی، شورا چه برنامه عملی برای جلوگیری از تخلیه و مهاجرت ساکنان محلات قدیمی دارد؟ آیا بسته‌های تشویقی تعریف شده؟
در حال حاضر، صدور پروانه ساختمانی برای این مناطق رایگان است و عملاً بیش از این اقدام مؤثری از دست شهرداری ساخته نیست. ضوابط سخت‌گیرانه میراثی باعث کاهش ارزش اقتصادی املاک شده و مالکان همواره معترض بوده‌اند که نمی‌توانند از همه منافع مالکانه خود بهره‌مند شوند، اما حفظ هویت تاریخی شهر، وظیفه‌ای همگانی است و ناگزیر همه باید در این مسیر هزینه‌هایی را بپذیرند.
بزرگ‌ترین خطای راهبردی مدیریت بافت تاریخی همدان در دهه گذشته، نادیده گرفتن منافع مالکان است. ما بر حفظ میراث تأکید داشتیم، اما منافع مالکان دیده نشد. در حالی که در شهرهایی مانند یزد و کاشان، با ایجاد کاربری‌هایی نظیر بوتیک‌هتل‌ها و مراکز گردشگری، هم بافت حفظ شده و هم منافع مالکان تأمین شده است.
*به‌عنوان نمایندگان مردم، از نگاه شورا بزرگ‌ترین خطای راهبردی در مدیریت بافت تاریخی همدان طی 10 سال گذشته چه بوده و چه اصلاحی باید فوراً آغاز شود؟
بزرگ‌ترین خطای صورت‌گرفته در رویکرد مدیریت بافت‌های تاریخی آن بوده که با اصرار بر حفظ کالبد میراثی، منافع مالکان این بافت‌ها نادیده گرفته شد، این در حالی است که تجربه شهرهایی چون یزد و کاشان نشان می‌دهد حفاظت پایدار از بافت تاریخی، تنها زمانی محقق می‌شود که هم‌زمان منافع اقتصادی مالکان نیز مورد توجه قرار گیرد.
در این شهرها، با تعریف کاربری‌های سازگار با هویت تاریخی، ازجمله تبدیل خانه‌های تاریخی به بوتیک‌هتل‌ها، مراکز اقامتی، گردشگری و فضاهای رفاهی، توانسته‌اند ضمن صیانت از بافت، رونق اجتماعی و اقتصادی قابل توجهی ایجاد کنند. این الگوها نشان می‌دهد که حفاظت از میراث، ضرورتاً به معنای توقف حیات اقتصادی ملک نیست، بلکه می‌تواند به فرصتی برای بازآفرینی شهری بدل شود.
در مقابل، در همدان طی سال‌های گذشته، در بسیاری از موارد، هر جا که تلاش شده بافت تاریخی صرفاً با رویکرد محدودکننده حفظ شود، بیشترین آسیب به منافع مالکان همان محدوده وارد آمده است. نمونه روشن آن، مالکان مغازه‌ها در خیابان اکباتان و صاحبان املاک واقع در بافت‌های تاریخی هستند که به‌دلیل محدودیت‌های سخت‌گیرانه، امکان بهره‌برداری مؤثر از املاک خود را نداشته‌اند و در نتیجه، بسیاری از این بناها به‌تدریج به فضاهایی کم‌کارکرد یا حتی مخروبه تبدیل شده‌اند.
در همین راستا، در سال‌های اخیر نمونه‌هایی از تغییر رویکرد در همدان مشاهده می‌شود؛ به‌گونه‌ای که تعدادی از خانه‌های تاریخی به سفره‌خانه‌ها و مراکز اقامتی تبدیل شده‌اند. این اقدام، علاوه بر حفظ بناهای ارزشمند، به ایجاد رونق اقتصادی و افزایش حضور اجتماعی در بافت‌های تاریخی کمک کرده و می‌تواند به‌عنوان الگویی قابل توسعه برای آینده مدیریت میراث شهری همدان تلقی شود.
* حفظ میراث، آزمون هم‌افزایی نهادها در همدان
آنچه از مجموع دیدگاه‌های مطرح‌شده در این گفت‌وگوها برمی‌آید، ضرورت عبور از نگاه‌های جزیره‌ای و حرکت به‌سوی مدیریت یکپارچه بافت تاریخی همدان است؛ مدیریتی که در آن، میراث فرهنگی، شهرسازی و سیاست‌گذاری شهری نه در تقابل، بلکه در امتداد یکدیگر عمل کنند. بافت تاریخی همدان، نه صرفاً مجموعه‌ای از بناهای ارزشمند، بلکه بستری زنده برای تداوم حیات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی شهر است و هرگونه تصمیم‌گیری درباره آن، مستلزم درک هم‌زمان الزامات حفاظت و مقتضیات زندگی امروز است.
اظهارات مسئولان شهری و متولیان میراث نشان می‌دهد که چالش‌های موجود، بیش از آنکه ناشی از کمبود قوانین یا نبود اسناد بالادست باشد، ریشه در نحوه اجرا، هماهنگی نهادی و توجه ناکافی به منافع ذی‌نفعان محلی دارد. تجربه‌های موفق در دیگر شهرهای تاریخی کشور نیز مؤید این نکته است که احیای پایدار، زمانی محقق می‌شود که ساکنان و مالکان به‌عنوان بازیگران اصلی این فرآیند شناخته شوند و بافت تاریخی به فرصتی برای رونق و بازآفرینی بدل شود.
اکنون و در آستانه نهایی‌شدن طرح‌های کلان مرتبط با بافت تاریخی، همدان در موقعیتی تعیین‌کننده قرار دارد؛ موقعیتی که می‌تواند آغازگر فصل تازه‌ای در پیوند میان میراث کهن و توسعه معاصر باشد یا در صورت تعلل، به تداوم چرخه فرسودگی و گسست اجتماعی بینجامد. انتخاب مسیر آینده، آزمونی جدی برای اراده مدیریتی شهر و میزان پایبندی به حفظ هویت تاریخی همدان خواهد بود.

شهره کرمی