«اطلس گونههای گردشگری ایران»؛ پیشنیاز ورود ایران به نقشه گردشگری خلاق
صنعت گردشگری امروز بیش از هر زمان دیگری در کانون توجه کشورهای در حال توسعه و حتی قدرتهای اقتصادی جهان قرار گرفته؛ زیرا این حوزه توانسته از یک فعالیت صرفاً تفریحی به یکی از مؤثرترین ابزارهای توسعه پایدار، دیپلماسی فرهنگی و خلق درآمد پایدار تبدیل شود.
در بسیاری از کشورها، گردشگری نهتنها منبعی برای اشتغالزایی مستقیم است، بلکه بهواسطه پیوند عمیق با حوزههایی همچون صنایعدستی، خوراک، حملونقل، خدمات شهری و فناوریهای نوین، زنجیرهای گسترده از فرصتهای اقتصادی و فرهنگی را ایجاد میکند. در چنین عرصه رقابتی، کشورهایی موفقترند که بتوانند از «تنوع زیستی و فرهنگی» خود بهعنوان سرمایهای منحصربهفرد بهره بگیرند و تجربهای متفاوت و قابل عرضه به گردشگران داخلی و بینالمللی ارائه دهند.
ایران نیز با برخورداری از اقلیم چهارفصل، میراث تاریخی گسترده، فرهنگهای محلی متنوع و ظرفیتهای منحصربهفرد در حوزههای طبیعتگردی، آیینها، خوراک و صنایعدستی، بالقوه یکی از مهمترین مقاصد گردشگری منطقه است؛ اما بالفعل کردن این ظرفیتها نیازمند رویکردی نوین، برنامهریزی علمی، همصدایی نهادی و نگاه تجربهمحور مطابق با ذائقه نسل جدید گردشگران است. توجه به گونههای نوظهور گردشگری، بهرهگیری از فناوریهای دیجیتال، تقویت جوامع محلی و طراحی تجربههای خلاقانه ازجمله اقداماتی است که میتواند مسیر آینده این صنعت را در ایران دگرگون کند.
با توجه به اهمیت این موضوع، با رئیس کارگروه ملی گردشگری و صنایعدستی پایدار بنیاد جهانی انرژی ایران گفتوگو کردیم که در ادامه میخوانید:
سیدرضا بهادری، در توضیح ضرورت فاصله گرفتن از گردشگری سنتی و حرکت بهسمت گردشگری تجربهمحور و خلاق اظهار کرد: مبحث تغییر رویکرد از الگوی سنتی به الگوی خلاق یک موضوع بسیار مهم و ریشهای است و اگر ایران این مسیر را دنبال نکند، در نحوه توسعه گردشگری نسبت به جهان عقب خواهد افتاد.
وی با اشاره به اینکه بسیاری از گردشگران نسل جدید ذائقه متفاوتی دارند و مقاصد جهانی نیز از گردشگری انبوه و پرشتاب به سمت «گردشگری علایق ویژه» یا همان نیچمارکت در حال حرکت هستند گفت: بهگونهای که امروز بیش از 150 نوع گردشگری توسط متخصصان و محققان این حوزه تعریف شده و هر تجربه خاص، یک گونه گردشگری محسوب میشود. گردشگری خلاق و تجربهمحور نیز زیرمجموعه همین جریان جهانی است و رشد قابلتوجهی دارد.
وی در ادامه توضیح داد: دستگاههای متولی گردشگری در ایران نیز از حدود 10 سال پیش تلاش برای توجه به این حوزه را آغاز کردهاند.
این فعال گردشگری یادآور شد: در برنامه ششم توسعه، تنوعبخشی به گردشگری بهصورت رسمی گنجانده شد و بیش از 20 گونه گردشگری در اسناد بالادستی به رسمیت رسید؛ ازجمله گردشگری مذهبی، خوراک، کودک، کویر، طبیعتمحور، ژئوتوریسم و گردشگری مقاومت.
بهادری افزود: این موارد حتی در سند چشمانداز گردشگری 1404 نیز پیشبینی و برای هر یک از این گونههای خلاق، تعداد گردشگر مورد انتظار تخمین زده شده بود.
وی با اشاره به اینکه راهبردها و برنامهریزیهای عملیاتی در این زمینه طراحی شده بود، گفت: اگر ایران با بحرانهایی مانند شیوع کرونا، شرایط جنگی و مسائل بحرانی مواجه نمیشد، این برنامهها قابلیت تحقق داشتند، اما شرایط کشور مانع اجرایی شدن کامل آنها شد.
* اختلافنظر در مدیریت گردشگری سلامت مانع جهش این حوزه شده است
رئیس کارگروه ملی گردشگری و صنایعدستی پایدار بنیاد جهانی انرژی ایران، توضیح داد: برخی از گونههای گردشگری خلاق در ایران رشد قابلتوجهی داشتهاند، در میان بیش از 150 نوع گردشگری تعریفشده در دنیا، دو گونه گردشگری مذهبی ـ معنوی و گردشگری سلامت را میتوان از موفقترین شاخههای تجربهمحور در ایران دانست که طی سالهای اخیر رشد بسیار خوبی داشتهاند.
بهادری گفت: باوجود شرایط سیاسی و محدودیتهای خاص کشور، وجود مشهد و دیگر مقاصد زیارتی موجب شده گردشگری مذهبی و معنوی در ایران جایگاه ویژهای پیدا کند و گردشگری سلامت نیز به همین شکل روندی روبهرشد را تجربه کرده است.
وی افزود: با وجود این پیشرفتها، سایر گونههای گردشگری خلاق هنوز ظرفیتهای مغفول گستردهای دارند و لازم است متولیان امر توجه جدیتری به آنها داشته باشند تا شرایط جذب گردشگر در این حوزهها فراهم شود.
رئیس کارگروه ملی گردشگری و صنایعدستی پایدار بنیاد جهانی انرژی ایران در تشریح موانع اصلی توسعه گردشگری خلاق، دو گروه «موانع فرهنگی» و «موانع قانونی» را برجسته دانست و گفت: برخی از گونههای گردشگری خلاق با فرهنگ ایرانی یا فرهنگ اسلامی سازگار نیستند و از میان بیش از 150 گونه گردشگری، ممکن است 30 تا 40 مورد اساساً امکان اجرا در ایران نداشته باشند؛ بنابراین نیاز است که الگوی بومیسازی، متناسب با فرهنگ کشور تدوین شود.
بهادری در ادامه به ضعفهای زیرساختی، بهویژه در حوزه حملونقل هوایی اشاره کرد و گفت: نبود سیستم مناسب پروازی و محدودیتهای ناشی از تحریمها موجب شده ایران از بسیاری از مبادی اصلی گردشگری دنیا پرواز مستقیم نداشته باشد. این موضوع مانعی جدی برای گردشگرانی است که قصد دارند تجربههای خاص و خلاقانه را در مقصد ایران دنبال کنند.
وی افزود: در بخش حملونقل زمینی و دریایی نیز مشکلات مشابهی وجود دارد و این موارد بر امکان سفر مستقیم گردشگران به ایران تأثیر گذاشته است.
رئیس کارگروه ملی گردشگری پایدار با بیان اینکه ایران در بسیاری از گونههای گردشگری همچون طبیعتمحور، کوه، جنگل، دریا، کویر و بیابان، ظرفیتهای کمنظیری دارد، اظهار کرد: با وجود این ظرفیت، زیرساختهای لازم برای بهرهگیری از این فرصتها فراهم نشده و زنجیره تخصصی گردشگری خلاق شامل راهنمای حرفهای، حملونقل تخصصی، اقامت مناسب و حتی خدمات خورد و خوراک ویژه، هنوز بهصورت کامل شکل نگرفته، این موضوع نیازمند برنامهریزی دقیق و هماهنگی نهادی است.
بهادری همچنین درباره موانع قانونی در گونههایی مانند گردشگری شکار یا گردشگری پارکهای طبیعت توضیح داد: برخی چالشهای قانونی و تداخل وظایف میان سازمان محیط زیست و دستگاههای گردشگری مانع توسعه این حوزهها شده است.
وی گفت: در گردشگری سلامت نیز با وجود ظرفیتهای قابلتوجه، هنوز از تمام توان کشور استفاده نشده و اختلافنظر میان وزارت گردشگری و وزارت بهداشت درباره متولی اصلی این حوزه، روند توسعه را با کندی مواجه کرده است.
رئیس کارگروه ملی گردشگری و صنایعدستی پایدار بنیاد جهانی انرژی ایران، در ادامه به سایر حوزهها از جمله گردشگری کشاورزی، باغداری و دیگر گونههای نوین اشاره کرد و گفت: در تمامی این موارد، شاهد تداخل قانونی و نبود تعریف روشن از متولی اصلی هستیم. لازم است این مباحث در اسناد بالادستی و قوانین جامع گردشگری بهطور جدی اصلاح شوند تا مسیر توسعه گونههای مختلف گردشگری خلاق در کشور هموار گردد.
بهادری با اشاره به اهمیت نقش جوامع محلی در تجربهمحور شدن گردشگری، توضیح داد: گردشگران نسل جدید بهطور قطع بهدنبال تجربههای بومی و محلی هستند و همین موضوع باعث میشود روستاها و جوامع محلی نقش بسیار مستقیم و تعیینکنندهای در خلق تجربههای ارزشمند برای گردشگران داشته باشند.
وی گفت: در حوزه گردشگری خوراک، اصل ماجرا همان غذاهای بومی و محلی است که برای گردشگر جذابیت ویژه دارد و صنایعدستی نیز به همین ترتیب میتواند بخشی از یک تجربه خلاق و مشارکتی باشد.
رئیس کارگروه ملی گردشگری و صنایعدستی پایدار بنیاد جهانی انرژی ایران با بیان اینکه امروز مدلهایی تحت عنوان «گردشگری خلق مشترک» وجود دارد، ابراز کرد: گردشگران علاقهمندند همراه با جامعه محلی یک مهارت، یک دستسازه یا یک محصول را خلق کنند و همین فرایند، خود به یک تجربه ماندگار تبدیل میشود.
بهادری در ادامه به اهمیت آیینها و رسوم محلی اشاره کرد و توضیح داد: آنچه تحت عنوان گردشگری آیینی شناخته میشود، ظرفیت مهمی برای ایجاد تجربههای ناب دارد و آیینها، مراسم و رسوم بومی میتوانند تأثیر بسیار مستقیم و عمیقی بر ذهن گردشگر بگذارند.
وی تأکید کرد: هر اندازه که گردشگری به سمت بومیسازی و محلیسازی حرکت کند، میزان اثرگذاری و کیفیت تجربه گردشگر بالاتر میرود و این روند کاملاً در راستای اهداف توسعه پایدار گردشگری نیز هست.
به گفته وی، این نوع گردشگری منافع اقتصادی را بهصورت عادلانهتری در میان افراد جامعه محلی توزیع میکند و به توسعه جوامع بومی و روستایی منجر میشود.
این فعال گردشگری با اشاره به ظرفیتهای گسترده و دستنخورده ایران در حوزه گردشگری خلاق اظهار کرد: بسیاری از توانمندیهای فرهنگی و بومی کشور هنوز بکر مانده و قابلیت تبدیل شدن به تجربههای منحصربهفرد برای گردشگران را دارند.
بهادری گفت: آیینهای پهلوانی و زورخانه ازجمله موضوعاتی است که میتوان با تهیه محتوای مناسب، آن را بیشتر به جهان معرفی کرد تا گردشگران بدانند ایران چه سنتها و آیینهای ارزشمندی در حوزه ورزش پهلوانی دارد.
وی ادامه داد: موسیقی ایران نیز با وجود تنوع غنی در نواحی مختلف، هنوز آنطور که باید در قالب گردشگری موسیقی معرفی نشده است.
وی موزه موسیقی اصفهان را بهعنوان نمونهای موفق ذکر کرد و افزود: این الگو قابلیت پیادهسازی در سایر شهرها و مناطق کشور را دارد، زیرا هر منطقه دارای موسیقی بومی منحصربهفردی است و ظرفیت تبدیل آن به یک تجربه گردشگری خلاق، وجود دارد.
رئیس کارگروه ملی گردشگری و صنایعدستی پایدار، در بخش دیگری از سخنان خود به صنایعدستی اشاره کرد و گفت: به جز اصفهان که عنوان شهر خلاق صنایعدستی را دارد، سایر شهرهای ایران کمتر توانستهاند ظرفیت صنایعدستی خود را بهصورت مناسب معرفی کنند.
بهادری همچنین در حوزه گردشگری خوراک توضیح داد: وجود «خانه خوراک» یا مراکز تجربه غذاهای بومی در ایران بسیار محدود است و این ضعف یکی از موانع توسعه گردشگری خوراک محسوب میشود.
وی افزود: در زمینه گردشگری کشاورزی و باغداری نیز ظرفیتهای گستردهای وجود دارد، اما زیرساخت مناسب برای تجربه فعالیتهای متناسب با اقلیم هر منطقه فراهم نشده است. مانند گردشگری کویری، نجوم، و دیگر فعالیتهای طبیعتمحور؛ این حوزهها میتوانند نقش مهمی در تقویت گردشگری خلاق ایران داشته باشند.
رئیس کارگروه ملی گردشگری و صنایعدستی پایدار بنیاد جهانی انرژی ایران همچنین تأکید کرد: گردشگری ادبی و هنری، با توجه به پیشینه ادبیات فاخر و هنر گسترده ایران، ازجمله گونههایی هستند که در صورت توجه بیشتر میتوانند آثار بسیار ارزشمندی برای کشور به همراه داشته باشند. این حوزهها بخشی از گونههای گردشگری خلاقاند و توسعه آنها میتواند هم به اقتصاد گردشگری و هم به معرفی هویت فرهنگی ایران کمک کند.
بهادری در بخش دیگری از سخنان خود به اهمیت فناوریهای نوین و نقش سکوهای دیجیتال در آینده گردشگری اشاره کرد و گفت: با توجه به تحولات روزافزون جهان در حوزه فناوری و گسترش هوش مصنوعی، لازم است ایران نیز مطابق با روندهای جدید حرکت کند.
وی توضیح داد: گردشگران نسل امروز بیش از گذشته از ابزارهای دیجیتال استفاده میکنند، هر اندازه بتوانیم گردشگری مجازی و سکوهای پیشسفر را توسعه دهیم، شانس دیدهشدن ایران در نقشه گردشگری خلاق جهان افزایش خواهد یافت.
رئیس کارگروه ملی گردشگری و صنایعدستی پایدار بنیاد جهانی انرژی ایران با اشاره به اینکه تجربهکردن یک مقصد در قالب بازدید مجازی پیش از سفر، میتواند تمایل گردشگر برای حضور واقعی در آن مقصد را تقویت کند، تأکید کرد: یکی از حوزههای مهم در این زمینه، متاورس است که میتواند تحول جدی در معرفی گونههای مختلف گردشگری ایجاد کند.
بهادری افزود: اگر وزارت گردشگری یا دیگر نهادهای مرتبط بتوانند بهصورت جدی وارد این عرصه شوند و تجربههای متنوع گردشگری ایران را در قالب فضاهای متاورسی ارائه دهند، گردشگر این امکان را خواهد داشت که پیش از سفر، نجوم کویر ایران، جنگلها، دریا، موسیقی نواحی یا هر تجربه خلاق دیگر را مشاهده و سپس تصمیم بگیرد آن را از نزدیک تجربه کند.
وی گفت: فناوریهای نوین میتوانند نقش مستقیم و اثرگذاری در تقویت روند توسعه گردشگری خلاق داشته باشند و حضور ایران را در عرصه رقابت جهانی جدیتر کنند.
وی در جمعبندی سخنان خود تأکید کرد: امروز گردشگری خلاق به مطالبه اصلی نسل جدید تبدیل شده و گردشگران دیگر علاقهای به الگوهای سنتی و انبوه ندارند. ایران نیز باید این تغییر پارادایم را جدی بگیرد و از تمرکز صرف بر گردشگری فرهنگی و تاریخی که طی سالهای گذشته عمدتاً بر محور معماری بوده، فاصله بگیرد و وارد سایر گونههای کمترشناختهشده اما ظرفیتدار شود.
رئیس کارگروه ملی گردشگری و صنایعدستی پایدار بنیاد جهانی انرژی ایران با اشاره به گونههایی چون گردشگری معدنی، ژئوتوریسم، گردشگری صنعتی، کشاورزی، باغداری و حتی گردشگری ادیان و نظامی افزود: بسیاری از این حوزهها در ایران هنوز مورد برنامهریزی قرار نگرفتهاند و کار جدی روی آنها انجام نشده، در حالی که میتوانند بهعنوان تجربههای یکتا و جذاب، مخاطبان جدیدی را به سوی کشور جذب کنند.
بهادری در پایان خاطرنشان کرد: یکی از نیازهای فوری در این مسیر، تدوین «اطلس گونههای گردشگری ایران» است تا مشخص شود کشور در هر منطقه چه ظرفیتهایی دارد و برای کدام سلیقهها میتواند تجربههای خاص عرضه کند. با تهیه چنین اطلس ملی، ایران قادر خواهد بود برای هر نوع ذائقه و هر نوع گردشگر، یک تجربه ویژه و قابل عرضه در چارچوب گردشگری خلاق ارائه دهد.
* گردشگری تجربهمحور؛ مسیر جدید توسعه پایدار در ایران
تحولات سالهای اخیر نشان داده که آینده گردشگری دیگر بر محور مقاصد سنتی و الگوهای تکراری شکل نمیگیرد، بلکه بر پایه «خلق تجربه» و «تعامل با هویت محلی» استوار است. این رویکرد، کشورها را ناگزیر میکند تا از نگاه صرفاً فیزیکی به جغرافیا عبور کنند و هر ظرفیت طبیعی، فرهنگی، تاریخی و فناورانه را به یک «محصول تجربهمحور» تبدیل سازند؛ محصولی که بتواند گردشگر امروز را که آگاهتر، انتخابگرتر و مطالبهگرتر از گذشته است، قانع کند. در چنین فضایی، ایران با گستره کمنظیر از زیستبومها، آیینها، هنرها و فرهنگهای محلی، امکان آن را دارد که با یک برنامهریزی دقیق و یکپارچه، جایگاه خود را در رقابت منطقهای و جهانی تثبیت کند.
با این حال، بهرهبرداری از این ظرفیت بزرگ بدون همافزایی نهادهای مسئول، رفع موانع ساختاری، توجه به جوامع محلی و بهرهگیری از فناوریهای نوین ممکن نیست. در شرایطی که گردشگری جهان بهسرعت بهسمت دیجیتالیشدن، واقعیت مجازی، مدلهای تعاملی و نقشههای جامع تجربهمحور حرکت میکند، بیتردید «اطلس گونههای گردشگری ایران» میتواند نقشه راهی باشد که هم مسیر توسعه را روشن کند و هم زمینه برنامهریزی علمی و هدفمند را فراهم سازد.
اهمیت این موضوع زمانی دوچندان میشود که بدانیم گردشگری خلاق، علاوه بر ایجاد اشتغال و درآمدزایی، میتواند به حفظ هویت محلی، تقویت صنایعدستی، احیای آیینها و توزیع عادلانه منافع کمک کند.
