پدافند غیرعامل عبارت است از مجموعه اقدامات غیرمسلحانه‌ای که به‌کارگیری آن‌ها موجب افزایش بازدارندگی، کاهش آسیب‌پذیری، ارتقای پایداری، تداوم فعالیت‌های ضروری و تسهیل مدیریت بحران در برابر تهدیدها و اقدامات نظامی دشمن می‌شود.
در این بین با توجه به حوادث اخیر و حمله خصمانه رژیم منحوس صهیونی به شهرهای میهن اسلامی موضوع پدافند غیرعامل مسئله‌ای است که بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است.
مسئله شهرسازی دفاعی و نقش پدافند غیرعامل در حیات شهرها از مباحث بنیادین در مطالعات شهرسازی و برنامه‌ریزی شهری از دوران بسیار کهن تاریخی بوده، پس در این راستا شناخت اصول و مؤلفه‌های مرتبط با شهرسازی دفاعی یکی از اصول موردنظر در ایجاد فضای شهری با حداقل خطر ممکن است بدان معنا که در طراحی شهرها و تعیین کاربری مورد نیاز شهر و نحوه ارتباط آن‌ها با یکدیگر، باید علاوه بر ایجاد فضاهای مناسب، برای حفظ جان مردم در مقابل تهدیدها، امکان تداوم بی‌وقفه فعالیت‌های ضروری و کاهش آسیب‌پذیری شهر فراهم شود.
با این تفاسیر برآن شدیم در این شماره با شهرساز و دبیرگروه تخصصی شهرسازی شورای مرکزی نظام مهندسی ساختمانی کشور گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
محمدخلیل البرزنیا، با اشاره به اینکه در شرایط جنگی فعلی یکی از موضوعات اساسی که قابل مشاهده است تاب‌آوری نداشتن شهرها و در عین حال رعایت نکردن اصول پدافند غیرعامل در شهرسازی است که بارها حتی در شهری همچون تهران از سوی، رئیس شورای این شهر نیز مورد گلایه قرار گرفته، گفت: متأسفانه شرایط چند روز گذشته مشخص کرد که در شهرهای ما پناهگاه‌هایی برای مواقع بحرانی وجود ندارد.
وی افزود: این در حالی است که بر پایه اصول شهرسازی شهرها می‌بایست برای مواقع بحرانی زیرساخت لازم را در بخش‌های مختلف داشته باشند.
وی با ابراز اینکه متأسفانه در نبود پدافند غیرعامل و تجهیز نکردن شهرها به آن، در مواقع بروز بحران‌های طبیعی یا انسان‌ساز آمار کشته و زخمی‌ها افزایش خواهد یافت تشریح کرد: طی روزهای اخیر آمارها نشان می‌دهند که 80 درصد از این آسیب‌ها، به کم‌توجهی به پدافند غیرعامل در شهرسازی بازمی‌گردد.
دبیرگروه تخصصی شهرسازی شورای مرکزی نظام مهندسی ساختمانی کشور با بیان اینکه همزمان با تقویت پدافند عامل (تجهیزات نظامی) می‌بایست شهرهای خود را به پدافند غیرعامل نیز مجهز می‌کردیم خاطرنشان کرد: امروز جزو کشورهای پیشرو در پدافند عامل و مجهز به سیستم موشکی و پهبادی هستیم که مایه افتخار است.
البرزنیا با اشاره به اینکه پدافند غیرعامل نیز از این جهت حائز اهمیت است که در شرایط بحرانی، بتوانیم زندگی شهری‌مان را حفظ کنیم اذعان کرد: این اصل می‌بایست در ساخت‌و‌ساز شهری و تعیین و جانمایی کاربری‌ها مورد توجه قرار گیرد، ایران از ابتدای تاریخ به خاطر موقعیت جغرافیایی، فرهنگی و تاریخی خود همواره مورد حمله بوده و هیچگاه خود عامل جنگل و هجوم نبوده است.
وی با بیان اینکه متأسفانه بعد از انقلاب، به این موضوع در شهرسازی کمتر توجه شده اظهار کرد: پدافند غیرعامل می‌گوید که باید شهری بسازیم که در صورت بروز بحران، سراسیمه نشویم.
این شهرساز همدانی با بیان اینکه طبق این اصل، پارک‌هایی که می‌سازیم، باید قابلیت تبدیل به پناهگاه داشته باشند اما متأسفانه در پی توجه نکردن به این مفهوم، در صورت بروز حادثه، این ساخت‌و‌سازها دچار مشکل می‌شوند، مطرح کرد: بر پایه این اصل می‌بایست در ساخت‌وسازها به گونه‌ای عمل کنیم که این اطمینان خاطر وجود داشته باشد که در صورت بروز بحران نه سازه‌ها آسیب خواهد دید و نه به دیگران آسیب خواهند رساند.
البرزنیا تشریح کرد: طبق اصول شهرسازی، آیین‌نامه‌های مشخصی در ارتباط با لزوم توجه به پدافند غیرعامل داریم اما در زمان اجرا و بهره‌برداری به این مسائل توجهی نمی‌شود، این در حالی است که طبق این اصل چون ممکن است بر اثر وقوع حوادث و بحران‌ها یک ساختمان تخریب شود، ساختمان‌های اطراف نباید آسیب ببینند.
وی با بیان اینکه پدافند غیرعامل باید در امدادرسانی به هر پلاک لحاظ شود خاطرنشان کرد: حتی در مسیر افرایش تراکم ساختمان‌ها اگر بخواهیم طبقاتی را افزایش دهیم، حتماً باید به خدمات‌رسانی مناسب با آن ظرفیت توجه کنیم. اگر می‌خواهیم در یک منطقه شهری تراکم را افزایش داده و به‌عنوان مثال سه طبقه را به پنج طبقه افزایش دهیم، باید توجه داشته باشیم که آیا بیمارستان و آتش‌نشانی آن منطقه پاسخگوی این جمعیت خواهد بود یا خیر؟
وی با تأکید بر اینکه در همدان متأسفانه در حداقل 20 برج ساخته‌شده، اصول پدافند غیرعامل مورد توجه قرار نگرفته، اذعان کرد: اگر این اصل رعایت می‌شد می‌دانستیم که مثلاً ما نمی‌توانیم ساختمانی مثل برج آرین را بدون فاصله مناسب از بناهای مجاور و معبر، با نمای تمام شیشه‌ای و بدون حفاظ بسازیم؛ اما این اتفاق افتاده و در صورت وقوع حادثه هر یک از این قطعات شیشه در نما، خود همچون بمبی عمل کرده و جان شهروندان عبوری از خیابان بوعلی را به خطر می‌اندازد.
این متخصص شهرسازی با بیان اینکه طبق اصل پدافند غیرعامل در شهرسازی باید هر ساختمان و کاربری را به گونه‌ای در شهر ساخت که به دیگران صدمه وارد نکند، تصریح کرد: تأسف‌بارتر اینکه علاوه بر موارد عنوان‌شده در شهری همچون همدان خیابان‌ها نیز‌ به لحاظ پدافندی از ایمنی لازم برخوردار نبوده و به‌دلیل نداشتن خیابان‌های در سایه و موازی که بتواند نقش کمک‌‌رسانی را برای معابر اصلی در مواقع بحرانی ایفا کند، ممکن است خود به تهدیدی جدی در مسیر دسترسی بدل شوند.
البرزنیا با ابراز اینکه داشتن یک طرح جامع برای پدافند غیرعامل در همدان از نان شب برای این شهر ضروری‌تر است گفت: به‌دلیل دوار و شعاعی بودن، اگر یکی از خیابان‌ها مسدود شود، دیگر نقاط شهر نیز تحت تأثیر قرار می‌گیرند؛ بنابراین در نظر بگیرید که طبق اصول پدافند غیرعامل می‌بایست این مفهوم در کلیه ساخت‌وسازهای شهری رعایت شود.
وی مطرح کرد: اگر سالانه یک میلیون مترمربع پروانه ساختمانی در شهری همچون همدان صادر شود که پدافند غیرعامل نیز در این ساخت‌و‌سازها رعایت شود، 20 سال بعد می‌توان مدعی شد که 50 درصد از شهر مجهز به پدافند غیرعامل هستند.
وی تصریح کرد: همانطور که پیش‌تر عنوان شد، پدافند غیرعامل مجموعه‌ای از اقدامات غیرمسلحانه است که موجب کاهش آسیب‌پذیری نیروی انسانی، ساختمان‌ها، تأسیسات، تجهیزات و شریان‌ها در مقابل عملیات خصمانه دشمن و با کاهش مخاطرات ناشی از سوانح غیرطبیعی می‌شود که در مبحث 21 مقررات ملی ساختمان به‌عنوان یک الزام مطرح شده است.
این مهندس شهرسازی با بیان اینکه معماری و شهرسازی به‌عنوان یک واسطه، قدرت دفاعی را بالا می‌برد، عنوان کرد: تدابیر پدافند غیرعامل در معماری و شهرسازی علاوه بر این می‌تواند بر کاهش خسارات و تهدیدات انسان‌ساز مانند جنگ و کاهش خطرپذیری در برابر انواع خطرات طبیعی نیز مفید واقع شود؛ اما متأسفانه طی سال‌های اخیر در اجرای طرح‌های مرتبط با حوزه مسکن همچون مسکن مهر و پروژه‌های نهضت ملی نیز به اصل پدافند غیرعامل توجهی نشده است.
البرزنیا ادامه داد: این در حالی است که در شهرها تأسیسات و تجهیزاتی با انواع کاربری‌ها اعم از مسکونی، اداری، خدماتی، آموزشی و بهداشتی جای گرفته‌اند که هریک از کاربری‌ها، با جمعیتی سروکار دارند که وقوع حوادث طبیعی سبب متلاشی شدن سازمان زندگی و بروز خسارت‌های جانی و مالی فراوان به این افراد و به‌نوعی ایجاد بحران می‌شود.
مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد؛ چنانکه طی روزهای اخیر شاهد حمله رژیم غاصب اسرائیل به مراکز شهرها هستیم، در بیشتر موارد این ادعا وجود دارد که مراکز نظامی و تسلیحاتی نقاط مورد هدف هستند اما متأسفانه امروز با توجه به پیشرفت فناورى و ایجاد سکونتگاه‌هاى انسانى در کنار مراکز نظامى و انتظامی، شاهد به شهادت رسیدن و زخمی شدن تعدادی از هم‌وطنانمان بوده‌ایم به طوری که می‌توان گفت وجود این مراکز امنیت اینگونه مراکز سکونتى را با خطرات فراوانى مواجه کرده است، پس باید در سطوح راهبردی بر پایه اصول پدافند غیرعامل شهری، به گونه‌ای عمل کرد که اگر این مراکز در شهر مورد تهاجم قرار گرفتند، حداقل خسارات و تلفات بر آن‌ها وارد شده و در عین حال حیات و پویایی شهر نیز در مواجه با این خطرات حفظ شود.

طاهره ترابی مهوش