جنگل‌ها و مراتع ایران یکی از مهم‌ترین و با ارزش‌ترین منابع ملی کشور و از پایه‌های توسعه پایدار محسوب می‌شوند که بهره‌برداری صحیح توأم با عملیات اصلاح و احیای آن‌ها می‌تواند نقش اساسی در جهت حفظ آب و خاک و تأمین نیازمندی‌های کشور داشته باشد.
با توجه به اهمیت فوق‌العاده زیاد این منابع روز به روز از وسعتشان کاسته شده است. در کشور ایران نیز به دلیل رشد فزاینده جمعیت، توسعه فناوری، تأمین منابع غذایی و مسکن برای جمعیت رو به رشد، روند تخریب منابع جنگلی و مراتع و به دنبال آن تخریب محیط زیست در چند دهه اخیر افزایش یافته، به همین جهت یکی از نگرانی‌ها و چالش‌های جهانی، حفاظت از این منابع تجدیدشونده است. بنابراین جهت بهنگام‌سازی و اتخاذ سیاست‌های جدید با رویکرد جامع‌نگرانه، تهیه برنامه جامع باید در اولویت قرار گیرد.
مراتع در مقام یکی از منابع طبیعی تجدیدناپذیر، دارای نقش‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی هستند که با برنامه‌ریزی مناسب این منابع طبیعی می‌توانند در امر توسعه پایدار محیطی مؤثر باشند.
یکی از مهم‌ترین نقش‌های مراتع در امر توسعه پایدار در بعد زیست‌محیطی توسعه، نمایان می‌شود بدین‌معنا که مراتع قادرند جلوی بسیاری از واکنش‌های منفی طبیعی ازجمله خطر ریزش نزولات جوی شدید را بگیرند، زیرا که پوشش سبز گیاهی اولاً باعث می‌شود که قطره‌های باران با شدت کمتر به سطح زمین برخورد کنند و در نتیجه خاک کمتری متلاشی شود.
یکی از اثرات اقتصادی مهم مراتع این است که با جلوگیری از فرسایش خاک، پرشدن مخازن سدها، کاهش فرسایش و رسوب، حفظ و تداوم حیات وحش و ایجاد محیطی مطبوع برای انسان‌ها موجبات توسعه پایدار محیط را فراهم می‌آورند.
در همین راستا با یکی از کارشناسان این حوزه با موضوع وضعیت مراتع و راه‌های تقویت آن‌ها به گفت‌وگو نشسته که نتیجه را باهم می‌خوانیم:
محمد درویش با بیان اینکه بر اساس آخرین آمار سازمان مرتع‌داری در دهه 80 وسعت مراتع 90 میلیون هکتار بود، عنوان کرد: در حال حاضر این رقم به 85 میلیون هکتار رسیده، در واقع بیش از پنج میلیون هکتار از مراتع در سال‌های اخیر از بین رفته است.
وی با بیان اینکه متأسفانه بخش قابل توجهی از مراتع به‌دلیل فشار بیش از حد دام، تغییر کاربری اراضی و سایر عوامل انسانی و مؤثر از بین رفته‌ و کارایی خود را از دست داده‌اند، یادآور شد: مراتع تأثیر بسزایی بر حفظ خاک، جلوگیری از تشدید ریزگردها و آلودگی هوا دارند.
وی با بیان اینکه در سال‌های اخیر برای تولید گوشت قرمز بیشتر، استفاده نامناسب، جاده‌کشی غیر اصولی، استقرار صنایع و شهرک‌های صنعتی از مراتع شاهد از بین رفتن مراتع هستیم؛ اذعان کرد: دست کم 10 هکتار از مراتع کشور در سال‌های اخیر از بین رفته و اثرات جبران‌ناپذیری بر جای گذاشته است.
کارشناس جنگل‌داری و مراتع گفت: بخش قابل توجه مراتع باقی مانده در رتبه‌بندی مراتع در جه سوم و چهارم به حساب می‌آیند و در حال حاضر کمتر از پنج درصد آن‌ها درجه یک هستند.
درویش در پاسخ به پرسش خبرنگاران مبنی بر اینکه چگونه می‌توانیم مراتع را تقویت و از نابودی آن‌ها جلوگیری کنیم، خاطرنشان کرد: می‌توان با ایجاد اقتصادی که وابستگی چندانی به آب نداشته و در واقع آب‌محور نباشد برای حفظ مراتع به‌عنوان مهم‌ترین عرصه حفظ خاک از نابودی آن‌ها توسط عوامل طبیعی و انسانی جلوگیری کنیم.
وی ضمن اشاره به فشار دام به عرصه منابع طبیعی و مراتع گفت: چرای بی‌رویه دام و استفاده نامناسب تأثیر بسزایی بر نابودی مراتع دارد و برای تقویت این بخش لازم است با ایجاد راهبرد و برنامه‌ریزی مناسب این عوامل مزاحم را به حداقل میزان ممکن برسانیم.
عضو سابق هیئت علمی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور مطرح کرد: مراتع کشور ما ظرفیت دام موجود را ندارند و در واقع پذیرای بیش از دوسوم آن‌ها نیستند چراکه دام‌ها بیشتر از ظرفیت چرا می‌کنند.
درویش ضمن تأکید بر بهره‌مندی از دامداری‌های صنعتی به جای سنتی، یادآور شد: لازم است مراتع را حفظ و تقویت کنیم و با ایجاد راهکارهایی حداقل 10 سال به آن‌ها اجازه تنفس دهیم و سپس آن‌ها را به شرایط تاب‌آوری گذشته برگردانیم.
وی در خصوص راهکار‌های تقویت و حفظ پوشش گیاهی در مراتع گفت: بهترین کار این است که مراتع را به مدت 10 سال قرق کنیم و اجازه ورود دام و انسان، دخل و تصرف و تغییرات آن را به افراد، دام‌ها و سایر عوامل مزاحم ندهیم.
این کارشناس جنگلداری و مراتع با بیان اینکه کمبود بارش وضعیت طبیعی این سرزمین در طول چند هزار سال گذشته بوده، خاطرنشان کرد: طبیعت هوشمند بوده و قابلیت انعطاف دارد و با توجه به بارندگی طبیعت تشخیص می‌دهد که گونه‌های علفی خود را گسترش دهد یا خیر؟
درویش با بیان اینکه مراتع در شرایط خشک‌سالی هم به حیات خود ادامه می‌دهند، ابرازکرد: عدم توجه به ظرفیت برد اکولوژیکی مراتع است که می‌تواند آسیب‌های غیر قابل جبرانی به طبیعت وارد کند.
وی در ادامه با بیان اینکه خشک‌سالی انسان‌ساز بسیار آسیب‌زاتر از خشک‌سالی طبیعی عمل می‌کند، افزود: برای جلوگیری از این امر باید با ایجاد تدابیری جلوی دخالت‌های انسانی را بگیریم.
کارشناس جنگلداری و مراتع با تأکید بر ایجاد معیشت‌های مختلف برای عشایر و جلوگیری از فشار دام بر مراتع، عنوان کرد: زندگی عشایری بسیار جذاب بوده و می‌توان با فعال کردن گردشگری عشایری درآمد خوبی برای آن‌ها فراهم کرد.
درویش بیان کرد: عشایر می‌توانند با فروش محصولات ارگانیک خود همچون عسل، گیاهان دارویی و غیره زمینه را برای درآمد و تقویت معیشت خود فراهم کنند در واقع برای حفظ حیات مراتع نباید اجازه دهیم که فعالیت معشیتی عشایر وابسته به دام و تولید گوشت قرمز شود.
وی تأکید کرد: پژوهش‌های محلی در خصوص تقویت، حفظ و نگهداری مراتع می‌تواند تأثیر بسزایی بر تقویت پوشش گیاهی مناطق و در نهایت استفاده از آن در طرح‌های بیولوژیک خاص هر استان داشته باشد.
حال با توجه به آنچه گفته شد در کشور ما با توجه به محدودیت‌های مهمی که بخش زراعت به‌ویژه آب و خاک با آن‌ها مواجه است و از طرفی به‌دلیل حساسیت و آسیب‌پذیری شدیدی که محیط زیست با آن روبه‌روست که باید توجه بیشتری به مراتع حداقل در ابعاد و جنبه‌هایی که منافع مستقیم برای اقتصاد کشور دارند معطوف شود.
مراتع به لحاظ اکولوژیکی، حفظ آب و خاک، محیط زیست و حیات وحش، در امر توسعه پایدار کشور بسیار مهم‌اند و بنابراین لازم است که برنامه‌ریزان و تعیین‌کنندگان برنامه راهبردی توسعه ملی، منطقه‌ای و محلی توجه به مراتع را بیش از پیش سرلوحه کار خود قرار دهند.
به گفته کارشناسان فنی بخش مرتع، قبل از آنکه نقش مراتع و پوشش گیاهی در محیط زیست و حفظ تعادل آن مورد بررسی قرار گیرد، ذکر این نکته لازم است که حفاظت به معنی مدیریت مصرف است، به‌گونه‌ای که بیشترین استفاده از منابع را برای نسل حاضر تأمین کند و در عین حال توان بالقوه منابع را برای برآوردن نیازهای نسل آینده نگاه دارد و در صورت حفظ مراتع کاهش 75 درصدی فرسایش خاک را داریم.
انسان به‌عنوان یکی از بهره‌برداران اصلی در نگرش توسعه پایدار به‌عنوان بخشی از اکوسیستم جهانی باید از بینش زیست‌محیطی برخوردار باشند از آنجا که حفاظت و احیای عرصه‌های منابع طبیعی بسته به رفتار فرد انسان‌هایی است که در این عرصه‌ها و حاشیه‌های آن زندگی می‌کنند لازم است در گام نخست با فرهنگ‌سازی در منابع طبیعی بر آگاهی و مشارکت آحاد مردم و خصوصاً بهره‌برداران منابع طبیعی افزوده شود.
در پایان می‌توان گفت تلاش در جهت فرهنگ‌سازی عمومی، ارتقای مشارکت تمامی اقشار جامعه و جلب همکاری سازمان‌ها و دستگاه‌های فرابخشی و برنامه‌ریزی در تغییر الگوی سوخت، ایجاد کمربند حفاظتی و حذف عوامل مخرب طبیعت از اولویت‎‌های سازمان جنگل‌ها است.