تعادل بازار سیب زمینی، در گرو تصمیمسازی بخش خصوصی و توسعه صنایع تبدیلی
استان همدان از گذشته بهعنوان یکی از قطبهای تولید سیب زمینی کشور شناخته میشود؛ محصولی که نهتنها نقش مهمی در تأمین امنیت غذایی خانوادهها دارد، بلکه یکی از منابع اصلی درآمد کشاورزان منطقه و حلقهای حیاتی در زنجیره صنایع تبدیلی بهشمار میرود. بااینحال، کشاورزان و کارشناسان همواره با چالشهایی ازجمله کمبود آب، نوسانات قیمت، وجود دلالان و محدودیت ظرفیت صنایع تبدیلی، روبهرو بودهاند.
مجید ریحانی، رئیس اتحادیه سیبزمینیکاران همدان در گفتوگو با سپهرغرب ضمن مرور تاریخچه کشت سیب زمینی در شهرستان بهار، تغییرات سطح زیر کشت، توسعه روشهای نوین آبیاری و ورود ارقام کمآببر و زودرس و با تشریح اهمیت تولید داخلی، به نقش تعاونیها در تنظیم بازار و ضرورت توسعه صادرات و صنایع تبدیلی نیز اشاره کرد.
این گفتوگو تصویری جامع از وضعیت فعلی، چالشها و برنامههای آینده تولید سیب زمینی در همدان ارائه و نشان میدهد چگونه میتوان با رویکردی علمی و تعاملی، مسیر تولید پایدار و بازار متعادل این محصول حیاتی را تضمین کرد.
آنچه در ادامه میخوانید، ماحصل گفتوگو با وی است:
* کاهش سطح زیر کشت و افزایش بهرهوری
رئیس اتحادیه سیبزمینیکاران همدان در ابتدای سخنان خود با اشاره به سابقه طولانی کشت این محصول در شهرستان بهار، گفت: با اجرای الگوی کشت و بهکارگیری روشهای نوین آبیاری، ضمن کاهش سطح زیر کشت، عملکرد تولید در هر هکتار افزایش یافته و مصرف آب به شکل چشمگیری، کاهش پیدا کرده است.
مجید ریحانی درباره تاریخچه کشت سیب زمینی در استان همدان توضیح داد: تقریباً از اوایل انقلاب، کشاورزان شهرستان بهار از کشت هندوانه و محصولات جالیزی مانند خربزه به سمت کشت سیب زمینی حرکت کردند؛ زمینهای حاصلخیز شهرستان بهار از همان زمان بازدهی بسیار خوبی داشت و کشاورزان نتیجه مطلوبی از تولید این محصول گرفتند. به همین دلیل، کشت سیب زمینی در منطقه گسترش پیدا کرد.
رئیس اتحادیه سیبزمینیکاران همدان افزود: در مقطعی سطح زیر کشت سیب زمینی در شهرستان بهار به هشت هزار هکتار رسید، اما با توجه به شرایط آبوهوایی و ضرورت صرفهجویی در مصرف آب، این میزان بهتدریج کاهش یافت؛ درحال حاضر سطح زیر کشت سیب زمینی براساس الگوی کشوری و استانی، به حدود پنج هزار و 300 هکتار رسیده است؛ میانگین عملکرد تولید نیز در هر هکتار، به 42 تا 43 تُن میرسد.
ریحانی درباره وضعیت آبیاری و مکانیزه شدن کشت سیب زمینی اظهار کرد: تمام مراحل آبیاری بهصورت تحت فشار انجام میشود و کشت و برداشت نیز کاملاً مکانیزه است. هرچند سیبزمینی بهطور طبیعی جزء محصولات آببر محسوب میشود، اما در چندسال اخیر با تغییر شیوه آبیاری و انتخاب زمان مناسب کشت، میزان مصرف آب به شکل محسوسی کاهش یافته است.
وی با اشاره به شرایط اقلیمی و الگوی زمانی کشت، تصریح کرد: کشت از اواسط زمستان آغاز میشود و تا اواخر اسفندماه ادامه دارد؛ آبیاری نیز معمولاً از اواخر اسفندماه تا اواخر فروردینماه انجام میشود. یعنی تنها 40 تا 45 روز از دوره رشد نیاز به آبیاری داریم. در سالهای پُرباران حتی تا نیمه اردیبهشتماه، آبیاری انجام نمیشود. طول دوره آبیاری سیب زمینی در بهار بسیار کوتاهتر از تصور عمومی است، بهویژه در سالهای ترسالی.
رئیس اتحادیه سیبزمینیکاران همدان با اشاره به ورود ارقام جدید سیب زمینی، افزود: یکی از اتفاقات مثبت در سالهای اخیر، ورود ارقام زودرس و کمنیاز به آب مانند رانومی و کلمبا است؛ وزارت جهاد کشاورزی و سازمان جهاد کشاورزی استان سیاستی اندیشیدهاند تا بهعنوان واردکنندگان بذر سیب زمینی، به سمت این ارقام جدید حرکت کنیم. ما نیز این بذرها را وارد، تکثیر و ترویج کردیم که در کاهش مصرف آب، تأثیر قابل توجهی داشته است.
ریحانی تأکید کرد: دیگر نمیتوان سیب زمینی را محصولی صرفاً آببر دانست؛ نسبت آب مصرفی به تولید ماده خشک در سیب زمینی، از بسیاری محصولات دیگر مانند گندم، بیشتر است. این محصول در تأمین امنیت غذایی کشور نقش مهمی دارد و باید در سطحی متعادل تولید شود؛ بهگونهای که نه فشار قیمتی بر مصرفکننده وارد شود و نه کشاورز را دچار ضرر و اتلاف منابع آبی و خاکی کند.
* سیب زمینی کالای اساسی سفره مردم است
وی در پاسخ به پرسشی درباره دیدگاه کارشناسان که ادامه کشت سیب زمینی در مناطق کمآب را غیر اقتصادی میدانند، گفت: پیش از هر چیز باید مشخص شود که کشور به سیب زمینی نیاز دارد یا خیر. تجربه واردات محصولات کشاورزی نشان داده که این کار همیشه راه حل اقتصادی نیست؛ برخی کارشناسان تصور میکنند وقتی کشاورز سیب زمینی را کیلویی 20 هزار تومان میفروشد، بهتر است محصول را وارد کنیم، اما اگر تولید داخلی متوقف شود، دیگر نمیتوان همان محصول را با قیمت 20 هزار تومان وارد کرد. واردات از کشورهایی مانند ترکیه، میتواند تا کیلویی 150 یا حتی 200 هزار تومان هزینه داشته باشد.
رئیس اتحادیه سیبزمینیکاران همدان افزود: سیب زمینی یک کالای اساسی و حیاتی برای امنیت غذایی کشور است. در شرایط کنونی، کشور واقعاً به تولید داخلی این محصول نیاز دارد. در مقاطع مختلف دیدهایم که افزایش ناگهانی قیمت سیب زمینی، چه چالشهایی در سطح جامعه ایجاد کرده است. نمونه بارز آن زمستان سال گذشته بود که بهدلیل سرمازدگی در استانهای جنوبی، عرضه سیب زمینی کاهش یافت و قیمتها به شکل بیسابقهای بالا رفت. همین مسئله موجب نگرانی گسترده شد، زیرا سیب زمینی در سفره قشرهای ضعیف، جایگاه مهمی دارد.
ریحانی تأکید کرد: کشاورزان ما به این باور رسیدهاند که تأمینکنندگان اصلی غذای خانوارهای کمدرآمد کشور هستند. بسیاری از خانوادهها خوراک روزانه خود را از سیب زمینی تأمین میکنند، بنابراین هرگونه افزایش قیمت، میتواند فشار معیشتی ایجاد کند. تولید باید در حد نیاز کشور و براساس برنامهریزی دقیق باشد و این برنامهریزی باید شامل سه بخش مشخص باشد؛ میزان مورد نیاز صنایع تبدیلی، مصرف خانگی و ظرفیت صادراتی. بر پایه این سه شاخص، میتوان میزان تولید را تنظیم کرد تا نه مازاد ایجاد شود و نه کمبود. وظیفه برنامهریزی و نظارت بر این تعادل، برعهده بخش دولتی است.
* دلال بخشی جداییناپذیر از کشاورزی است
وی در ادامه این گفتوگو درباره وضعیت قیمتگذاری و سهم کشاورز از قیمت نهایی سیب زمینی گفت: دلال جزء لاینفک بخش کشاورزی است.
رئیس اتحادیه سیبزمینیکاران همدان متذکر شد: اگر دلالی وجود نداشته باشد، عملاً کشاورزی مختل میشود، مگر اینکه سیستم جایگزینی برای آن طراحی شود؛ کشاورز نمیتواند هر روز خودش محصول را حمل کند و باید چرخهای برای توزیع وجود داشته باشد. دلال بخشی از سیستم توزیع است و هزینههای خاص خود را دارد. اگر بتوانیم حذفش کنیم، قیمت نهایی برای مصرفکننده کاهش مییابد، اما لازمه آن داشتن سیستم جایگزین کارآمد است.
ریحانی با اشاره به نقش تعاونیها، خاطرنشان کرد: تعاونیها میتوانند بهعنوان جایگزین مؤثر عمل کنند. ما باید قدرت بگیریم تا از کشاورزان خرید کنیم و بهصورت مستقیم محصول را عرضه کنیم؛ اما تا زمانی که این سیستمها تقویت نشوند، نمیتوان صرفاً دلال را مقصر دانست.
وی درباره وضعیت ذخیرهسازی سیب زمینی در استان همدان اعلام کرد: ازنظر وجود سردخانهها و انبارهای نگهداری استان همدان، بهویژه شهرستان بهار، یکی از مناطق شاخص کشور است و از این نظر مشکلی وجود ندارد؛ اما حتی محصولات ذخیرهشده هم باید از طریق یک سیستم توزیعی وارد بازار شوند. مشکل اصلی افزایش قیمت، فاصله میدان تا مغازه است که مغازهداران بهدلیل هزینههای اجاره و ضایعات همراه با سیب زمینی، مجبور به افزایش قیمت میشوند.
* صادرات سیب زمینی و صنایع تبدیلی
رئیس اتحادیه سیبزمینیکاران همدان درباره وضعیت صادرات گفت: سال گذشته حدود 64 هزار تُن صادرات انجام شد؛ در سال 1403 بهدلیل بحران عرضه، صادرات موقتاً ممنوع شد، اما از اردیبهشتماه پس از هماهنگی بخش خصوصی و تعاونیها، این ممنوعیت برداشته شد و صادرات مجدداً آغاز شد. تاکنون حدود 60 هزار تُن صادرات انجام شده و پیشبینی میشود تا پایان سال به 75 هزار تُن برسد.
ریحانی افزود: ایجاد صنایع تبدیلی یک ضرورت آشکار است؛ زیرا ارزشافزوده محصول را بالا میبرد و از خامفروشی جلوگیری میکند. دو طرح مهم صنایع تبدیلی در شهرستان بهار با حمایت بخش خصوصی و جهاد کشاورزی در دست اجرا است و هدف این بوده که ترس از سرمایهگذاری در صنایع تبدیلی از بین برود و ارزشافزوده و درآمد کشاورزان افزایش یابد. تا سال 1390 هیچ سردخانهای در شهرستان بهار وجود نداشت، اما امروز ظرفیت سردخانهها به حدی بوده که صدور مجوز جدید متوقف شده است.
این مقام مسئول اذعان کرد: تداوم تولید پایدار و تعادل بازار سیب زمینی، بدون مشارکت فعال بخش خصوصی و توسعه صنایع تبدیلی، ممکن نیست
وی سپس در آخرین بخش سخنان خود درباره مهمترین خواسته کشاورزان گفت: بخش دولتی باید برنامهریزیها را تا حد امکان به بخش خصوصی واگذار کند. تجربه سال گذشته نشان داده که مشارکت بخش خصوصی در تصمیمگیریها، نتایج بهتری داشته است. دولت باید نقش نظارتی خود را حفظ کند، اما اختیار تصمیمسازی و اجرا را به فعالان بخش خصوصی بسپارد تا میان منافع تولیدکننده و مصرفکننده، تعادل برقرار شود.
در پایان باید گفت؛ این مصاحبه تصویری روشن از وضعیت تولید، چالشها و چشمانداز آینده سیب زمینی بهعنوان یک محصول استراتژیک ارائه میدهد. کاهش سطح زیر کشت بهدلیل بحران آب و اجرای الگوی کشت، نشاندهنده حرکت به سمت کشاورزی علمی و پایدار بوده و تأکید بر امنیت غذایی، نقش حیاتی سیب زمینی در سفره مردم و ضرورت تداوم تولید داخلی را پُررنگ میکند.
چالشهای بازار، ازجمله وجود دلالان و ضعف برخی حلقههای توزیع، نشان میدهد که اصلاح زنجیره عرضه و توسعه صنایع تبدیلی تنها راهکار واقعی برای حفظ منافع کشاورزان و مصرفکنندگان است و البته توجه به صادرات هوشمندانه و مشارکت فعال بخش خصوصی، میتواند تعادل میان تولید، مصرف و بازار را برقرار کند. تجربه همدان نشان میدهد که تداوم تولید، برنامهریزی دقیق و توسعه صنایع تبدیلی نهتنها سود کشاورز را تضمین، بلکه امنیت غذایی و ثبات بازار را نیز حفظ میکند. پیام نهایی این است که با همکاری دولت، بخش خصوصی و اتحادیهها، سیب زمینی همدان میتواند همچنان نماد کشاورزی پایدار و راهبردی کشور باقی بماند.
