تاکستانهای ملایر در گذر از چالشها و فرصتها؛ از آفات و کمآبی تا ظرفیتهای توسعهای
تاکستانهای ملایر، یکی از مهمترین قطبهای تولید انگور و کشمش در کشور، بهدلیل سابقه طولانی باغداری، خاک حاصلخیز و شرایط اقلیمی مناسب، همواره جایگاه ویژهای در بازار داخلی و صادراتی این محصول داشتهاند. این منطقه نهتنها منبع درآمد اصلی بسیاری از خانوادههاست، بلکه نقش بهسزایی در اقتصاد محلی و اشتغال روستایی نیز ایفا میکند. با این حال، در سالهای اخیر، تاکستانهای ملایر با مجموعهای از چالشهای پیچیده و همزمان مواجه شدهاند؛ ازجمله تغییرات اقلیمی، کاهش منابع آبی، شیوع آفات و بیماریها، محدودیت در تأمین کود و نهادههای کشاورزی و ضرورت اصلاح روشهای آبیاری و بهکارگیری فنون نوین مکانیزه.
در چنین شرایطی، بررسی وضعیت واقعی تولید انگور و کشمش بدون رجوع به تجربه مستقیم فعالان محلی ممکن نیست. دهیاران و باغداران، بهعنوان مدیران و ناظران مستقیم تاکستانها، بهترین تصویر از چالشها، ظرفیتها و فرصتهای توسعه را ارائه میدهند. روایتهای آنان نهتنها مشکلات روزمره کشاورزان را روشن میکند، بلکه راهکارهای عملی برای بهبود عملکرد و بهرهوری را نیز آشکار میسازد.
به همین منظور، این گزارش بر پایه گفتوگوهای میدانی با سید وهاب حائری دهیار روستای بابلقانی، حمید بیات دهیار روستای فَروَز و علی بیات دهیار روستای ورچق تنظیم شده است؛ گفتوگوهایی که تصویری جامع و واقعی از وضعیت تاکستانها، عملکرد باغها، مقابله با آفات، الگوهای آبیاری، کیفیت محصول و نیازهای اصلی باغداران ارائه میدهد.
در ادامه، مشروح گفتوگو را میخوانید؛ سه نقطه متفاوت از ملایر، با سه تجربه منحصر بهفرد، اما با دغدغه مشترک حفظ و تقویت جایگاه منطقه در تولید انگور و کشمش باکیفیت.
* وضعیت بحرانی تاکستانهای بابلقانی؛ کاهش شدید عملکرد و تهدید آفات
دهیار روستای بابلقانی، با اشاره به پیشینه خانوادگی خود در باغداری، اظهار کرد: از دوران کودکی در این حوزه فعالیت داشته و در حال حاضر حدود دو هکتار تاکستان را مدیریت میکند.
سید وهاب حائری، تأکید کرد: تجربه چندین نسل باغداری در خانوادهاش، شناخت خوبی از نیازها و مشکلات باغها به او داده است.
وی افزود: بخش عمده کشت تاکستانهای حائری، انگور بیدانه است، محصول باغ بنده نیز مانند سایر باغهای منطقه، عمدتاً برای تولید کشمش صادراتی استفاده میشود. علاوه بر این، ارقامی چون انگور سیاه، یاقوتی و فخری نیز در باغها کشت میشوند که عمدتاً برای مصرف تازهخوری هستند و نقش مهمی در تأمین تنوع محصول ایفا میکنند.
دهیار بابلقانی وضعیت عملکرد تاکستانهای خود در سالهای اخیر را رو به کاهش دانست و دلیل آن را کمبود آب، سرمازدگی و بهویژه شیوع آفت زنجره مو عنوان کرد.
حائری توضیح داد که تولید باغ او از حدود 15 تن در سال گذشته به تنها یک تن در سال جاری رسیده است؛ این کاهش بیش از 90 درصدی، زیان مالی هنگفتی را متوجه باغداران کرده است.
وی همچنین به مشکلات ناشی از خرید محصول توسط دلالان و کارخانهداران اشاره کرد و افزود: در سال گذشته کشمش تولیدی با قیمت بسیار پایین خریداری شد، اگرچه سال جاری نرخها تا حدود 220 هزار تومان افزایش یافته اما کاهش شدید محصول باعث شده تا سود قابل توجهی نصیب تولیدکنندگان نشود و آنان همچنان متضرر باشند.
این باغدار باسابقه متذکر شد: آفت زنجره مو که با تخمگذاری روی شاخهها و نفوذ به خاک و تغذیه چندساله از ریشه تاک موجب خشکی کامل بوته میشود، از مهمترین عوامل خسارت در سال جاری است.
حائری توضیح داد: در گذشته، وجود دشمنان طبیعی این آفت مانند زنبورهای شکارگر و کفشدوزکها به کنترل جمعیت آن کمک میکرد، اما استفاده گسترده و غیرهدفمند از سموم شیمیایی، جمعیت این موجودات مفید را کاهش داده و امکان مهار مؤثر آفت را محدود کرده است.
وی با اشاره به اینکه باغهای تاکستان طی 40 تا 50 سال گذشته عمدتاً با روش سنتی غرقابی آبیاری شدهاند اذعان کرد: اجرای آبیاری قطرهای برای باغهای جدید مؤثر است و میتواند بهرهوری را افزایش دهد، اما تغییر سریع روش آبیاری در باغهای قدیمی، بهدلیل محدودیتهای زیرساختی و هزینههای بالای اجرایی، با چالش همراه است.
دهیار روستای بابلقانی وضعیت تأمین کود شیمیایی را نامناسب توصیف کرد و افزود: کودهای شیمیایی عمدتاً کمیاب و گران هستند. همچنین استفاده از کود دامی نیز خطر پوسیدگی ریشه را به همراه دارد.
حائری مطرح کرد: این دو مشکل، یعنی پوسیدگی ریشه و گسترش آفت زنجره مو، تهدیدی جدی برای پایداری تاکستانها محسوب میشوند.
در عین حال، وی به بهبود کیفیت انگور امسال نسبت به سال گذشته اشاره کرد و توضیح داد: کاهش تعداد خوشهها، موجب افزایش تغذیه هر خوشه و در نتیجه بهبود کیفیت محصول شده. این موضوع نشان میدهد که با وجود کاهش شدید میزان تولید، کیفیت محصول در سطح مطلوبی قرار دارد و ظرفیتهای طبیعی باغها برای تولید محصول باکیفیت همچنان حفظ شده است.
این دهیار در جمعبندی سخنان خود تأکید کرد: تاکستانهای بابلقانی، باوجود مشکلات متعدد، ظرفیت بالایی برای احیای عملکرد و توسعه دارند، مشروط بر آنکه مدیریت آفات، بهبود روشهای آبیاری، تأمین بهموقع کود و نهادههای کشاورزی و ارائه تسهیلات مناسب به باغداران انجام شود.
حائری افزود: تجربه طولانی باغداران و شرایط اقلیمی مناسب منطقه، فرصت مناسبی برای ارتقای بهرهوری و کیفیت محصول فراهم کرده است؛ اما نیاز به حمایتهای هدفمند دولتی و آموزشهای فنی احساس میشود.
* وضعیت تاکستانهای نوپا در فروز؛ کاهش باردهی و امید به بهبود
دهیار روستای فروز نیز با بیش از 20 سال سابقه فعالیت در حوزه باغداری، وضعیت تاکستانهای منطقه را تشریح کرد و توضیح داد: پیشتر مالک دو قطعه باغ قدیمی بوده که بهدلیل فرسودگی سیستم کاشت، آنها را فروخته و سپس اقدام به خرید و احداث دو هکتار تاکستان در قالب طرح فراز کرده است.
حمید بیات عنوان کرد: کاشت جدید بر اساس بلوکهایی که تولید کردهایم، انجام شده و تاکها به شکل چتری روی سازه قرار گرفتهاند تا شرایط بهتری برای رشد و مراقبت داشته باشند.
وی بیان کرد: در این تاکستان، ارقامی مانند انگور کشمشی و فخری کشت شده و بخشی از اراضی هنوز در مرحله رشد اولیه قرار دارد. این باغ پنجساله بهتازگی شروع به باردهی کرده و همین موضوع موجب شده که عملکرد تاکستان طی سالهای اخیر روبه افزایش باشد.
این باغدار باسابقه در خصوص شیوه آبیاری باغ خود توضیح داد: با احداث استخر شخصی و استفاده از پمپ، آبیاری بهصورت قطرهای انجام میشود. این روش عامل مؤثری در بهبود وضعیت تاکستان و بهرهوری باغ است.
بیات با ابراز اینکه عمدتاً از کود دامی استفاده میکند و وضعیت تأمین و توزیع کود در سال جاری رضایتبخش و مطلوب بوده گفت: درآمد اصلی باغداران منطقه از تولید کشمش است و بخش کمتری از محصول بهصورت انگور تازه عرضه میشود.
وی یکی از مهمترین چالشهای باغ خود در سال جاری را بروز آفتی با عنوان جیرجیرک معرفی کرد که سبب ریزش حدود 70 درصد محصول شده که پس از مراجعه به شرکت تعاونی باغداران و تهیه سم، روند بهبود محصول آغاز شده و تاکستان اکنون در وضعیت مناسبتری قرار دارد.
دهیار روستای فروز، کیفیت محصول امسال را نسبت به سال گذشته بهتر دانست و علت آن را بهبود وضعیت تاکها پس از سمپاشی عنوان کرد و گفت: با این حال، میزان باردهی به طور قابل توجهی کاهش یافته است.
بیات ابراز امیدواری کرد که با استمرار اقدامات مراقبتی و سمپاشی، در سال آینده مشکل ریزش محصول تکرار نشود و وضعیت باردهی به شرایط مطلوب نزدیک شود.
وی، بزرگترین مشکل باغداران منطقه را فقدان توان مالی برای اجرای سیستمهای نوین باغداری دانست و خاطرنشان کرد: طرحهایی مانند آبیاری قطرهای، احداث استخر و ساماندهی شبکه آبرسانی هزینهبر هستند و بسیاری از کشاورزان بهدلیل خسارات ناشی از سرمازدگی و کاهش محصول، توان سرمایهگذاری ندارند.
این باغدار ملایری تصریح کرد: دولت باید با ارائه تسهیلات مالی و وامهای مناسب زمینه اجرای این طرحها را فراهم کند تا امکان افزایش بهرهوری برای همه کشاورزان ایجاد شود.
بیات در پایان، بر ضرورت حمایت جدی از باغداران ملایر و توجه به مسائل ساختاری بخش کشاورزی تأکید کرد.
* افزایش عملکرد و تداوم چالش آبیاری در تاکستانهای ورچق
در بخش پایانی این گزارش، دهیار روستای ورچق، در گفتوگویی تفصیلی وضعیت تاکستانهای منطقه را تشریح کرد و به بررسی شرایط تولید، آفات، کیفیت محصول، روشهای آبیاری و نیازهای اساسی کشاورزان پرداخت.
علی بیات توضیح داد: تاکستانهای تحت مالکیت او به دو شیوه داربستی (طرح فراز) و سنتی زمینی مدیریت میشوند. ارقامی که در این باغها کشت میشود شامل کشمشی، فخری، ترکمنچال و شانی است.
وی وضعیت عملکرد تاکستانها در سالهای اخیر را رو به افزایش توصیف و اظهار کرد: شرایط تولید نسبت به دورههای گذشته بهبود یافته است.
به گفته این باغدار، درآمد اصلی مردم ورچق از تولید کشمش است؛ محصولی که یا بهصورت تیزابی یا به روشهای مرسوم خشککردن عرضه میشود.
بیات در زمینه آفات و بیماریها، عنوان کرد: سمپاشی بهموقع سبب شده میزان خسارت بسیار محدود باشد و مورد قابل توجهی گزارش نشود. برای مقابله با آفات رایج ازجمله سفیدک و کرم خوشهخوار، گوگردپاشی و سمپاشی دورهای انجام شده است.
وی با اشاره به اینکه آبیاری باغهایش به روش قطرهای انجام میشود، تصریح کرد: این شیوه باعث صرفهجویی در مصرف آب و افزایش کارایی تولید شده است. با این وجود، هنوز برخی از باغداران روستا به روش سنتی آبیاری میکنند و کمبود امکانات مانع توسعه کامل سیستم قطرهای شده است.
دهیار روستای ورچق درخصوص کوددهی، نیز گفت: از کود دامی بهصورت ثابت و از کودهای شیمیایی فسفر و پتاس برای تقویت تاکستان استفاده میشود.
بیات درباره وضعیت توزیع کود توضیح داد: سال گذشته کود مناسب باغ بهطور کامل در اختیار باغداران قرار نگرفت و کودهای موجود نیز با نیاز باغ سازگار نبودند. کود زراعی امسال بهموقع توزیع شده، اما توزیع کود باغی هنوز آغاز نشده است.
وی سپس با بیان اینکه کیفیت انگور امسال بهمراتب بهتر از سال گذشته و وضعیت عمومی تاکها بسیار مطلوب بوده، گفت: سه مشکل اصلی باغداران روستا وجود آفات، تأخیر در توزیع کود مورد نیاز باغ و مشکلات ناشی از آبیاری سنتی است، خواستار ورود جدی و بهموقع جهاد کشاورزی به این بخش هستیم.
دهیار روستای ورچق تأکید کرد: نبود تسهیلات مالی کافی باعث شده بسیاری از باغداران نتوانند سیستم آبیاری خود را به شیوه قطرهای تبدیل کنند.
بیات همچنین با اشاره به ظرفیت بالای اراضی کشاورزی روستا، اظهار کرد: با فراهمسازی تسهیلات بانکی مناسب برای لولهگذاری و اجرای آبیاری نوین، باغداران میتوانند سطح زیرکشت خود را افزایش و تولید را به شکل قابل توجهی توسعه دهند.
وی در جمعبندی، حمایت مالی دولت و ارائه تسهیلات با بهره پایین را مهمترین عامل توسعه زیرساختهای کشاورزی در روستا دانست و تأکید کرد: بهبود کوددهی، مکانیزاسیون و اصلاح الگوی آبیاری میتواند به ارتقای عملکرد باغداران کمک کند.
در پایان باید گفت؛ تاکستانهای ملایر، با توجه به سابقه تاریخی و جایگاه اقتصادی خود در تولید انگور و کشمش کشور، همواره از اهمیت بالایی برخوردار بودهاند اما بررسی شرایط فعلی نشان میدهد که این حوزه با مجموعهای از چالشهای ساختاری، زیستمحیطی و مدیریتی مواجه است که در صورت عدم توجه جدی، میتواند تهدیدی جدی برای پایداری تولید محسوب شود.
1. چالشهای منابع آبی و الگوی آبیاری
یکی از مهمترین محدودیتهای تاکستانهای ملایر، کمبود منابع آب و ضعف زیرساختهای آبیاری است. بسیاری از باغها هنوز از سیستمهای سنتی غرقابی بهره میبرند که علاوه بر هدررفت آب، بهرهوری تولید را کاهش میدهد. اجرای سیستمهای مدرن مانند آبیاری قطرهای میتواند به بهینهسازی مصرف آب و افزایش بهرهوری محصول کمک کند، اما محدودیت مالی باغداران و نیاز به سرمایهگذاری اولیه بالا مانع گسترده شدن این شیوهها شده است.
2. شیوع آفات و بیماریها
گستردگی آفات و بیماریها، بهویژه آفات مخرب ریشه و خوشهها، یکی از چالشهای جدی تولید انگور است. کنترل ناقص آفات، همراه با کاهش دشمنان طبیعی ناشی از استفاده بیش از حد سموم شیمیایی، موجب افزایش شدت خسارتها شده است. مدیریت تلفیقی آفات، استفاده از دشمنان طبیعی و برنامهریزی دقیق سمپاشی میتواند به کاهش آسیبها کمک کند، اما این اقدامات نیازمند آموزش و پشتیبانی فنی منظم است.
3. محدودیت در تأمین نهادهها و کوددهی
کمبود کود شیمیایی و دامی و توزیع نامنظم آن، بهویژه کودهای فسفاته و پتاسه، یکی دیگر از عوامل محدودکننده عملکرد تاکستانهاست. کیفیت پایین برخی نهادهها یا تأخیر در توزیع، باعث کاهش کارایی کوددهی و بروز مشکلات خاکی در باغها میشود. تأمین منظم نهادهها با کیفیت مناسب و آموزش نحوه استفاده بهینه از آنها، بخش مهمی از راهکار افزایش عملکرد محسوب میشود.
4. زیرساختها و نیاز به مکانیزاسیون
بسیاری از باغها همچنان به روشهای سنتی اداره میشوند و مکانیزاسیون محدود است. نبود ادوات کشاورزی، تجهیزات مکانیزه برداشت و ابزارهای نگهداری تاکستان، علاوه بر افزایش هزینه تولید، سرعت و کیفیت کار را کاهش میدهد. توسعه خدمات مکانیزه، ارائه وامهای کمبهره و تسهیلات دولتی برای تجهیز باغها میتواند نقش مؤثری در بهبود بهرهوری ایفا کند.
5. فرصتهای توسعه و ظرفیتهای بالقوه
با وجود این چالشها، تاکستانهای ملایر ظرفیتهای بالقوه زیادی دارند. خاک مناسب، اقلیم مساعد و تجربه چند نسل باغداران، امکان توسعه سطح زیرکشت و افزایش کیفیت محصول را فراهم میکند. با اجرای سیستمهای نوین آبیاری، مدیریت علمی کوددهی، کنترل دقیق آفات و استفاده از فنون مکانیزه، میتوان تولید را هم از نظر کمی و هم از نظر کیفی بهبود بخشید. همچنین، تسهیلات مالی و وامهای هدفمند میتواند انگیزه لازم برای ارتقای روشهای تولید و توسعه باغها را ایجاد کند.
وضعیت تاکستانهای ملایر نشان میدهد که این منطقه، باوجود چالشهای موجود، ظرفیت بالایی برای تولید پایدار و با کیفیت دارد. رفع محدودیتهای آبی، مدیریت بهینه آفات، تأمین بهموقع و مناسب کود و نهادهها و توسعه مکانیزاسیون، ستونهای اصلی ارتقای عملکرد هستند. با اتخاذ رویکردی یکپارچه که شامل حمایت مالی، آموزش فنی و زیرساختی و سیاستگذاری هوشمندانه باشد، تاکستانهای ملایر میتوانند نقش خود را بهعنوان قطب تولید انگور و کشمش کشور تقویت کنند و آیندهای پایدار و سودآور برای باغداران منطقه رقم بزنند.
بهنظر میرسد اگر جهاد کشاورزی فضایی برای گفتوگوی مستقیم و چهرهبهچهره با باغداران فراهم کند، این اقدام میتواند سود و منفعت خود را برای همه، از باغداران و تولیدکنندگان تا صادرکنندگان، به همراه داشته باشد.
