عظمت وجودى وابعاد مختلف شخصیت حضرت صاحب الامر(عج)، باعث شده ‌که در طول هزار واندى سال که از غیبت کبرى مى‌گذرد، هر گروه از مردم بسته به گرایش‌هاى خاص اعتقادى، اجتماعى و فرهنگى که داشته‌اند، از منظرى خاص به تحلیل شخصیت و تعیین جایگاه آن حضرت در عالم هستى بپردازند و هر گروه تنها درک و تصور خود از این موضوع را تصور درست و مطابق با واقع از شخصیت آن یگانه هستى تلقى کند.
در این میان جمعى از اصحاب سیر و سلوک و رهروان طریق عرفان و معنى با طرح موضوع خلیفة الله و انسان کامل و ‌نقشى که حجت الهى در عالم هستى، دارد تنها به جنبه فراطبیعى آن وجود مقدس توجه کرده و از سایر جنبه‌ها غفلت ورزیدند.
گروهى دیگر از اصحاب شریعت توجه خود را تنها معطوف به جنبه طبیعى آن وجود مقدس ساخته و ضمن مطرح کردن نقشى که آن حضرت به عنوان امام و پیشواى مردم به عهده دارند هیچ‌گونه مسؤولیتى را در زمان غیبت متوجه مردم ندیدند و تنها تکلیف مردم را این دانستند که براى فرج آن حضرت دعا کنند تا خود بیایند و امور مردم را اصلاح کنند.
عده‌اى هم ضمن توجه به جنبه فرا طبیعى وطبیعى وجود مقدس حضرت حجت علیه‌السلام، تمام هم وغم خود را متوجه ملاقات با آن حضرت ساخته وتنها وظیفه خود رااین دانستند که با توسل به آن حضرت به شرف ملاقات با آن ذات اقدس نائل شوند.
اما در این میان گروهى با در نظر گرفتن همه ابعادى که بدانها اشاره شد به طرح معناى درست انتظار پرداخته ودر صدد تعیین وظیفه ونقش مردم در دوران غیبت برآمدند. در این دیدگاه هم مساله خلافت الهى انسان کامل مطرح است، هم به جایگاه ونقش مردم در قبال آن حضرت توجه شده وهم وظیفه اى که مردم در دعا براى حفظ آن وجود مقدس وتعجیل در ظهورش دارند از نظر دور داشته نشده است.
شاید بتوان امام راحل امت، رضوان الله تعالى علیه، را به عنوان درخشان ترین چهره از گروه اخیر ذکر کرد. ایشان با صراحت به نقد وبررسى برداشتهاى مختلفى که از مساله انتظار فرج وجود دارد پرداخته ودیدگاه خاص خود را در این زمینه چنین مطرح ساختند: البته این پر کردن دنیا را از عدالت، این را ما نمى‌توانیم بکنیم، اگر مى‌توانستیم مى‌کردیم. اما، چون نمى‌توانیم بکنیم ایشان باید بیایند. الان عالم پر از ظلم است، شما یک نقطه هستید در عالم. عالم پر از ظلم است. ما بتوانیم جلوى ظلم را بگیریم، باید بگیریم، تکلیفمان است. قرآن و ضرورت اسلام و قرآن تکلیف ما کرده ‌که باید برویم همه کار را بکنیم، اما نمى‌توانیم بکنیم، چون نمى‌توانیم بکنیم باید او بیاید تا بکند، اما ما باید فراهم کنیم کار را، فراهم کردن اسباب این است که کار را نزدیک بکنیم، کار را همچو بکنیم که مهیا بشود عالم براى آمدن حضرت علیه السلام.
 وجوب انتظار
در تفکر شیعى انتظار موعود، با خصوصیاتى که در این تفکر براى آن برشمرده شده، به عنوان یک اصل مسلم اعتقادى مطرح بوده ودر بسیارى از روایات شیعه بر ضرورت انتظار قائم آل محمد حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف):، تصریح شده است. که از جمله مى توان به روایات زیر اشاره کرد: محمدبن ابراهیم نعمانى در کتاب (غیبت) به سند خود ازابوبصیر روایت کرده است که روزى امام صادق علیه السلام خطاب به اصحاب خود فرمودند: الا اخبرکم بما لا یقبل الله عزوجل من العباد عملا الا به؟ فقلت: بلى، فقال: شهادة آن لا اله الا الله، وان محمدا عبده و(رسوله)، والاقرار بما امر الله، والولایة لنا، والبرائة من اعدائنا - یعنى الائمة خاصة - والتسلیم لهم، والورع، والاجتهاد، والطمانینة، والانتظار للقائم،علیه السلام؛ آیا شمارا خبر ندهم به آنچه خداى عزوجل هیچ عملى را جز به آن از بندگان نمى‌پذیرد؟ گفتم: چرا، فرمود: گواهى دادن به اینکه هیچ شایسته پرستشى جز خداوند نیست و اینکه محمد صلى الله علیه وآله وسلم بنده و فرستاده او است، و اقرار کردن به آنچه خداوند به آن امر فرموده، وولایت ما، وبیزارى از دشمنانمان - یعنى خصوص امامان- وتسلیم شدن به آنان، وپرهیزکارى واجتهاد واطمینان وانتظار قائم علیه السلام).
ثقة‌الاسلام کلینى در اصول کافى به سند خود از اسماعیل جعفر روایت مى‌کند که روزى مردى بر حضرت ابوجعفر امام باقر علیه‌السلام، وارد شد و صفحه‌اى در دست داشت. حضرت باقر علیه‌السلام، به او فرمود: هذه صحیفة مخاصم سال عن الدین الذى یقبل فیه العمل.فقال: رحمک الله، هذا الذى ارید، فقال ابو جعفر علیه السلام: شهادة آن لا اله الا الله. وحده لا شریک له، وان محمدا عبده ورسوله وتقر بما جاء من عندالله والولایة لنااهل البیت، والبرائة من عدونا، والتسلیم لامرنا، والورع، والتواضع وانتظار قائمنا، فان لنا دولة، اذا شاء الله جاء بها؛ این نوشته مناظره کننده‌اى است که پرسش دارد از دینى که عمل در آن مورد قبول است. آن مرد عرض کرد: حمت خداوند بر تو باد همین راخواسته ام. پس حضرت ابوجعفر باقر علیه السلام، فرمود: گواهى دادن به اینکه خدا یکى است و هیچ شریکى براى او وجود ندارد، و این که محمد بنده و رسول او است، و اینکه اقرار کنى به آنچه از سوى خداوند آمده، و ولایت ما خاندان و بیزارى از دشمنان، و تسلیم به امر ما و پرهیزکارى و فروتنى، و انتظار قائم ما، که ما را دولتى است که هر وقت خداوند بخواهد آن را خواهد آورد.
شیخ صدوق در کتاب (کمال الدین) به سند خود از عبدالعظیم حسنى روایت مى‌کند که: روزى بر آقایم محمد بن على بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن الحسین بن ابى طالب:، وارد شدم و مى‌خواستم که درباره قائم از آن حضرت سؤال کنم که آیا همان مهدى است یا غیر او پس خود آن حضرت آغاز سخن کرد و به من فرمود: اى ابوالقاسم به‌درستى که قائم از ماست واو است مهدى که واجب است در زمان غیبتش انتظار کشیده شود ودر ظهورش اطاعت گردد، و او سومین (امام) از فرزندان من است. روایات بالا وبسیارى روایات دیگر- که در این مجال فرصت طرح آنها نیست- همگى بر لزوم انتظار حضرت قائم در دوران غیبت دلالت مى‌کند، اما حال باید دید که انتظار که این همه بر آن تاکید شده و یکى از شرایط اساسى اعتقاد اسلامى شمرده مى‌شود -‌چه فضیلتى دارد و شخص منتظر چه وظایفى بر عهده دارد.
 فضیلت انتظار
در روایات وارد شده از ائمه معصومین علیهما السلام، آنچنان مقام ومنزلتى براى منتظران موعود آخرالزمان برشمرده شده که گاه انسان را به تعجب وامى دارد که چگونه ممکن است عملى که شاید در ظاهر ساده جلوه کند از این چنین فضیلتى برخوردار باشد. البته توجه به فلسفه انتظار ووظایفى که براى منتظران واقعى آن حضرت بر شمرده شده، سر این فضیلت را روشن مى سازد.
در اینجا به پاره‌اى از فضائلى که براى منتظران قدوم مصلح جهانى حضرت بقیة الله الاعظم مهدی موعود (عجل الله تعالی فرجه الشریف)بر شمرده شده اشاره مى‌کنیم:
1- مرحوم صدوق در کتاب (کمال‌الدین) از امام صادق علیه السلام، روایت کرده که آن حضرت به نقل از پدران بزرگوارشان، -‌که بر آنها درود باد‌- فرمود: المنتظر لامرنا کالمتشحط بدمه فى سبیل الله؛ منتظر امر (حکومت) ما، بسان آن است که در راه خدا به خون خود غلتیده باشد.
2- در همان کتاب به نقل از امام صادق، علیه السلام، روایت دیگرى به این شرح در فضیلت منتظران وارد شده: طوبى لشیعة قائمنا المنتظرین لظهوره فى غیبته والمطیعین له فى ظهوره اولئک اولیاء الله الذین لا خوف علیهم ولا هم یحزنون، خوشا به حال شیعیان قائم ما که در زمان غیبتش منتظر ظهور او هستند ودر هنگام ظهورش فرمانبردار از او، آنان اولیاء خدا هستند، همانها که نه ترسى برایشان هست ونه اندوهگین شوند.
3- مرحوم مجلسى در کتاب (بحارالانوار) به سند خود از امیرالمؤمنین علیه السلام، نقل مى‌کند که آن حضرت فرمودند: انتظروا الفرج ولاتیاسوا من روح الله فان احب الاعمال الى الله عزوجل انتظارالفرج؛ منتظر فرج باشید واز رحمت خداوند ناامید نشوید. بدرستى که خوشایندترین اعمال نزد خداوند عزوجل، انتظار فرج است.
4- همچنین مرحوم مجلسى روایت دیگرى را به سند خود از فیض بن مختار نقل مى کند که در آن امام صادق،علیه السلام مى‌فرمایند: من مات منکم وهو منتظر لهذاالامر کمن هو مع القائم فى فسطاطه، قال: ثم مکث هنیئة، ثم قال: لا بل کم قارع معه بسیفه، ثم قال: لا والله کمن استشهد مع رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم؛ هر کس از شما بمیرد در حالیکه منتظر این امر باشد همانند کسى است که با حضرت قائم علیه السلام در خیمه اش بوده باشد. سپس حضرت چند لحظه اى درنگ کرده، آنگاه فرمود: نه، بلکه مانند کسى است که در خدمت آن حضرت شمشیر بزند، سپس فرمود: نه، بخدا همچون کسى است که در رکاب رسول خدا صلى الله علیه وآله وسلم، شهید شده باشد).
 وظایف منتظران
در اینکه شیعیان در دوران غیبت چه وظایفى بر عهده دارند سخنهاى بسیارى گفته شده است وحتى در بعضى از کتابها، تا هشتاد وظیفه براى منتظران قدوم خاتم اوصیاء، حضرت بقیة الله، ارواحنا له الفداء، بر شمرده شده است. اما، از آنجا که تبیین همه وظایفى که شیعیان در عصر غیبت بر عهده دارند در محدوده یک مقاله نمى گنجد، ما در اینجا به تناسب عنوان مقاله، تنها به بیان آن دسته از وظایف مى پردازیم، که توجه به آنها مى تواند در رشد وبالندگى وپویایى جامعه اسلامى مؤثر باشد:
1- شناخت حجت خدا و امام عصر علیه‌السلام
اولین و مهم‌ترین وظیفه‌اى که هر شیعه منتظر بر عهده دارد کسب معرفت نسبت به وجود مقدس امام وحجت زمان خویش است. این موضوع تا بدان درجه از اهمیت قرار دارد که در روایات بسیارى که به طریق شیعه واهل سنت از پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه وآله وسلم وائمه معصومین علیهما السلام، نقل شده، آمده است که: من مات ولم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیة؛ هر کس بمیرد وامام زمانش را نشناسد،به مرگ جاهلى مرده است.
جمعى از اصحاب سیر وسلوک ورهروان طریق عرفان، با طرح موضوع خلیقة الله و انسان کامل و... تنها به جنبه فراطبیعى آن وجود مقدس توجه کرده واز سایر جنبه‌ها غلفت ورزیده‌اند.
و در روایت دیگرى که مرحوم کلینى به سند صحیح از فضیل بن یسار نقل مى‌کند آمده است که: سمعت اباجعفر علیه السلام، یقول: من مات ولیس له امام فمیته میتة جاهلیة، ومن مات وهو عارف لامامه لم یضره تقدم هذاالامر او تاخر، ومن مات وهو عارف لامامه کان کمن هو مع القائم فى فسطاطه؛ شنیدم حضرت اباجعفر (امام محمد باقر)،علیه السلام، مى فرمود: هر کس در حالى که امامى نداشته باشد بمیرد مردنش مردن جاهلیت است وهر آنکه در حال شناختن امامش بمیرد پیش افتادن ویا تاخیر این امر (دولت ال محمد: او را زیان نرساند وهر کس بمیرد در حالیکه امامش را شناخته همچون کسى است که در خیمه قائم، علیه السلام، با آن حضرت باشد.
توجه به مفاد دعاهایى که خواندن آنها در عصر غیبت مورد تاکید قرار گرفته است، نیز ما را به اهمیت موضوع ناخت حجت خدا رهنمون مى سازد، چنانکه در یکى از دعاهاى معروف ومعتبرى که شیخ صدوق آن را در کتاب (کمال الدین) نقل کرده، مى‌خوانیم: اللهم عرفنى نفسک فانک آن لم تعرفنى نفسک لم اعرف نبیک اللهم عرفنى نبیک فانک آن لم تعرفنى تبیک لم اعرف حجتک اللهم عرفنى حجتک فانک آن لم تعرفنى حجتک ضللت عن دینى اللهم لاتمتنى میتة جاهلیة ولا تزع قلبى بعد اذ هدیتنى...؛ بارالها! خودت را به من بشناسان که اگر خود را به من نشناسانى پیغمبرت را نخواهم شناخت، بارالها!پیغمبرت را به من بشناسان که اگر پیغمبرت را به من نشناسانى حجت تو را نخواهم شناخت. بارالها! حجت خود را به من بشناسان که اگر حجتت را به من،نشناسانى از دینم گمراه مى گردم، خداوندا! مرا به مرگ جاهلیت نمیران ودلم را از (حق) پس از آنکه هدایتم فرمودى منحرف مگردان.
مؤلف کتاب ارزشمند (مکیال‌المکارم فى فوائد‌الدعا للقائم) مراد ومقصود از (معرفت امام) را، که در روایتهاى یادشده بر آنها تاکید شده بود، چنین توضیح مى دهند: (بدون تردید مقصود از شناختى که امامان ما، که درودها وسلامهاى خداوند برایشان باد، تحصیل آن را نسبت به امام زمانمان امر فرموده اند، این است که ما آن حضرت را آنچنانکه هست بشناسیم. به گونه اى که این شناخت سبب درامان ماندن ما از شبهه هاى ملحدان ومایه نجاتمان از اعمال گمراه کننده مدعیان دروغین باشد، واین چنین شناختى جز به دو امر حاصل نمى گردد: اول، شناختن شخص امام علیه السلام، به نام ونسب، ودوم، شناخت صفات وویژگیهاى او وبه دست آوردن این دو شناخت از اهم واجبات است).
البته امر دومى که در کلام یادشده بدان اشاره شده، در عصر ما از اهمیت بیشترى برخوردار بوده ودر واقع این نوع شناخت است که مى تواند در زندگى فردى واجتماعى منتظران منشااثر وتحول باشد. زیرا گر کسى بحقیقت به صفات وویژگیهاى امام عصر علیه السلام ونقش وجایگاه آن حضرت در عالم هستى وفقر ونیاز خود نسبت به او واقف شود، هرگز از یاد ونام آن حضرت غافل نمى‌شود.
نکته مهمى که در اینجا باید در نظر داشت این است که شناخت ومعرفت حقیقى نسبت به حجت خدا جز با عنایت حضرت حق حاصل نمى شود وهمچنانکه، در دعایى که پیش از این بدان اشاره کردیم، ملاحظه شد باید از درگاه الهى توفیق شناخت حجتش را درخواست کرد، تا بدین وسیله از گمراهى وسرگردانى نجات یافت. این موضوع را از روایتى که مرحوم کلینى به سند خود از محمد بن حکیم نقل کرده نیز مى توان استفاده کرد، در این روایت آمده است: قال: قلت: لا بى عبدالله علیه السلام، المعرفة،من صنع من هى؟ قال: من صنع الله، لیس للعباد فیها صنع؛ از ابى عبد الله (امام جعفر صادق) علیه السلام، پرسیدم: معرفت ساخته کیست؟ فرمود: از ساخته هاى خداوند است وبراى بندگان نقشى در حصول معرفت نیست).
2- تهذیب نفس وکسب فضائل اخلاقى
وظیفه مهم دیگرى که هر شیعه منتظر بر عهده دارد تهذیب نفس وآراستن خود به اخلاق نیکو است، چنانکه در روایتى که نعمانى به سند خود از امام صادق علیه السلام، نقل مى کند آمده است: من سره آن یکون من اصحاب القائم، فلینتظر، ولیعمل بالورع ومحاسن الاخلاق، وهو منتظر، فان مات وقام القائم علیه السلام، بعده کان له من الاجر مثل الاجر من ادرکه فجدوا وانتظروا، هنیئا لکم ایها العصابة المرحومة؛ هر کس دوست مى دارد از یاران حضرت قائم علیه السلام، باشد باید که منتظر باشد ودر این حال به پرهیزکارى واخلاق نیکو رفتار نماید، در حالیکه منتظر باشد، پس چنانچه بمیرد وپس از مردنش قائم علیه السلام،بپاخیزد، پاداش او همچون پاداش کسى خواهد بود که آن حضرت را درک کرده است، پس کوشش کنید ودر انتظار بمانید، گوارا باد شما را اى گروه مشمول رحمت خداوند.
موضوع تهذیب نفس ودورى گزیدن از گناهان واعمال ناشایست، به عنوان یکى از وظایف منتظران در عصر غیبت، از چنان اهمیتى برخوردار است که در توقیع شریفى که از ناحیه مقدسه حضرت صاحب الامر به مرحوم شیخ مفید، رحمة الله علیه، صادر گردیده، اعمال ناشایست وگناهانى که از شیعیان آن حضرت سر مى زند، یکى از اسباب ویا تنها سبب طولانى شدن غیبت ودورى شیعیان از لقاى آن بدر منیر شمرده شده است: فما یحبسنا عنهم الا مایتصل بنا ممانکرهه، ولا نؤثره منهم؛ پس تنها چیزى که ما را از آنان (شیعیان) پوشیده مى دارد، همانا چیزهاى ناخوشایندى است که از ایشان به ما مى رسد وخوشایند ما نیست واز آنان انتظار نمى رود.
3- پیوند با مقام ولایت
حفظ وتقویت پیوند قلبى با امام عصر علیه السلام وتجدید دایمى عهد وپیمان با آن حضرت یکى دیگر از وظایف مهمى است که هر شیعه منتظر در عصر غیبت بر عهده دارد. بدین معنا که یک منتظر واقعى حضرت حجت علیه السلام، على رغم غیبت ظاهرى آن حجت الهى هرگز نباید احساس کند که در جامعه رها وبى مسؤولیت رها شده و هیچ تکلیفى نسبت به امام ومقتداى خود ندارد.
این موضوع در روایات بسیارى مورد تاکید قرار گرفته است که در این مجال به برخى از آنها اشاره مى‌کنیم: در روایتى که از امام محمد باقر علیه السلام نقل شده آن حضرت در تفسیر این کلام خداى تعالى: (یا ایهاالذین آمنوا اصبروا وصابروا ورابطوا واتقوالله لعلکم تفلحون) فرمودند: اصبروا على اداءالفرائض وصابرو عدوکم ورابطوا امامکم المنتظر؛ بر انجام واجبات صبر کنید وبا دشمنانتان پایدارى کنید، وپیوند خود را با امام منتظرتان مستحکم نمایید.
این که مى بینیم در روایتهاى متعددى امامان ما شیعیان خود را به تجدید عهد وبیعت با امام زمان خود سفارش کرده واز آنها خواسته اند که در آغاز هر روز وحتى بعد از هر نماز واجب، دعاى عهد بخوانند، همه نشان از اهمیت پیوند دائمى شیعیان با مقام عظماى ولایت وحجت خدا دارد.
یکى از مشهورترین دعاهاى عهد، دعایى است که مرحوم سید بن طاووس آن را در کتاب ارزشمند (مصباح الزائر) به نقل از امام صادق، علیه السلام، روایت کرده ودر ابتداى آن آمده است که: من دعا بهذا الدعا اربعین صباحا کان من انصار القائم علیه السلام، وان مات قبل ظهوره احیاه الله تعالى، حتى یجاهد معه، ویکتب له بعدد کل کلمة منه الف حسنة، ویمحى عنه الف سیئة و...؛ هر کس چهل روز این دعا را بخواند از یاوران حضرت قائم،علیه السلام خواهد بود، واگر پیش از ظهور آن حضرت بمیرد، خداى تعالى او را زنده خواهد کرد، تا در رکاب آن جناب جهاد نماید. وبه شماره هر کلمه از آن هزار حسنه برایش نوشته مى‌شود، وهزار کار بد از او محو مى‌گردد.
(اگر شیعیان ماکه خداوند آنان را در اطاعتش یارى دهد، در وفاى پیمانى که از ایشان گرفته شده یکدل ومصمم باشند، نعمت لقاى ما از آنان به تاخیر نمى افتد وسعادت دیدار ما براى آنها با معرفت کامل وراستین نسبت به ما تعجیل مى گردد).
3- کسب آمادگى براى ظهور حجت حق
یکى دیگر از وظایفى، که به تصریح روایات، در دوران غیبت بر عهده شیعیان ومنتظران فرج قائم آل محمد صلى الله علیه وآله وسلم مى باشد کسب آمادگیهاى نظامى ومهیا کردن تسلیحات مناسب هر عصر براى یارى ونصرت امام غائب مى باشد، چنانکه در روایتى که نعمانى به سند خود از امام صادق علیه السلام، نقل کرده آمده است: لیعدن احدکم لخروج القائم علیه السلام ولو سهما فان الله تعالى اذا علم ذلک من نیته رجوت لان ینسى فى عمره حتى یدرکه (فیکون من اعوانه وانصاره؛ هر یک از شما باید که براى خروج حضرت قائم علیه السلام (سلاحى) مهیا کند. هر یک هر چند که یک تیر باشد، که خداى تعالى هر گاه بداند که کسى چنین نیتى دارد امیدوارم عمرش را طولانى کند تاآنحضرت را درک کند (واز یاران وهمراهانش قرار گیرد.