سال‌هاست که مدیریت شهری با معضلی همچون منابع کسب درآمد جهت ارائه و عدالت در توزیع خدمات شهری دست‌به‌گریبان است. امروزه افزایش نرخ رشد جمعیت شهری نسبت به رشد جمعیت ملی تبدیل به یک چالش جدی جهت مدیریت شهری شده است. حال آنکه از گذشته هفت قالب درآمدی و تقریباً 100 زیرمجموعه آن، برای مدیریت شهری جهت انجام وظایف محوله مطابق ماده 55 قانون شهرداری‌ها، در چهار ردیف کلی عوارض، فروش خدمات، کمک بلاعوض و استقراض تعریف‌شده در نظر گرفته شده است.

در این بین آنچه مسلم است اینکه منابع درآمد شهرداری به دو گروه درآمد پایدار و ناپایدار تقسیم می‌شوند، حال آنکه درآمدهایی را می‌توان پایدار در نظر گرفت که دارای سه مؤلفه اصلی استمرار کسب درآمد، استقلال نسبی از شرایط بازار و دولت و منابعی که به‌واسطه آن‌ها کیفیت زندگی شهری به‌ویژه برای نسل‌های آینده در معرض آسیب قرار نگیرند.

زیرا درآمدهای ناپایدار، همانند فروش تراکم و کاربری، باعث آسیب‌هایی به زیست شهری همچون افزایش قیمت مسکن، گسترش حاشیه‌نشینی، بالا رفتن تراکم جمعیت، آلودگی‌های زیست‌محیطی، افزایش ترافیک شهری و در کل سبب نادیده گرفتن حقوق شهروندی و تخریب منابع نسل‌های آینده خواهند شد.

براین اساس با توجه به اهمیت اقتصاد شهری پایدار برآن شدیم گفت‌وگویی را با دبیر انجمن اقتصاد شهری ایران ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

سید محسن طباطبایی‌مزدآبادی با بیان اینکه شهرداری‌ها یکی از ارکان دموکراسی شهری و ستون حکمروایی مطلوب هستند که در بیشتر شهرهای جهان به‌ویژه کلان‌شهرها منشأ اثر مطلوب بوده‌اند اما متأسفانه این رکن در کشور ما با مشکلات متعددی روبه‌روست گفت: با توجه به گسترش شهرنشینی وظایف شهرداری‌ها به‌خصوص شهرداری کلان‌شهرها در امور مربوط به خدمات‌رسانی به شهروندان افزایش یافته و ابعاد گسترده‌تری پیدا کرده که لازمه آن کسب درآمد بیشتر است.

وی تصریح کرد: اگر شهرداری‌ها نتوانند درآمد کافی و پایداری به دست آورند، در انجام امور مربوط به خدمات‌رسانی و رفع نیازهای ضروری شهر با مشکل فراوانی مواجه خواهند شد؛ بنابراین با توجه به اینکه قسمت عمده منابع درآمدی شهرداری‌ها ناپایدار بوده و از راه صدور پروانه ساخت‌وساز، تراکم فروشی، تغییر کاربری اراضی و املاک شهری تأمین می‌شود، ضرورت روی آوردن به این‌گونه منابع امری انکارناپذیر است.

دبیرکل انجمن علمی اقتصاد شهری ایران افزود: علت روی آوردن به منابع درآمدی پایدار این است که هزینه‌های شهری پایدار، اما درآمدهای شهرداری ناپایدار است، ازاین‌رو کسب درآمد از منابع پایدار در طول زمان موجب تقویت شهرداری‌ها، فعال‌تر و مفیدتر شدن نقش آن‌ها در مدیریت امور شهری شده و باعث پاسخگویی مناسب به نیازهای شهروندان در محیط شهری می‌شود.

طباطبایی‌مزدآبادی با بیان اینکه تأمین بودجه شهر و تعیین شیوه مدیریت آن، یکی از مشکلات مدیریت کلان‌شهرهای بزرگ است، گفت: یکی دیگر از چالش‌های مدیریت شهری اکنون تدوین سازوکار جدید برای ارتقای درآمدهای پایدار شهری است زیرا رکن اساسی توسعه پایدار کلان‌شهرها است.

وی با اشاره به موضوع مشارکت‌ها شهروندی در تحقق درآمدهای پایدار شهری، گفت: متأسفانه برای این بحث هنوز مدلی به شکل جامع در شهرداری‌ها کاربردی و عملیاتی نشده که خروجی آن محاسبه و یا به تعبیر بهتر شاهد برگشت سرمایه باشیم.

پژوهشگر حوزه اقتصاد با تأکید بر اینکه در این راستا در شهرداری شاهد وجود ظرفیت منابع انسانی هستیم که معمولاً از آن به عنوان یک تهدید یاد می‌کنند زیرا عمده بودجه‌ شهرداری‌ها به هزینه‌های جاری و به‌ویژه پرداخت حقوق منابع انسانی مستقیم و غیر مستقیم تخصیص می‌باید، خاطر نشان‌کرد: حال آنکه این منابع یک فرصت اقتصادی بزرگ برای شهرداری‌ها به‌حساب می‌آیند.

طباطبایی‌مزدآبادی با تأکید بر اینکه اغلب نیروی کار شاغل در شهرداری معمولاً در بیرون فضای شهرداری دارای فعالیت اجتماعی با دامنه روابط بالا و باز هستند ابراز کرد: به‌واقع این افراد اغلب در اجتماع فعال بوده و مطرح‌اند.

وی ادامه داد: بنابراین شهرداری‌ها و در عین حال نیروی کار فعال در آن بزرگ‌ترین مُبلغ برای کسب درآمدهای پایدار ازجمله وصول قبوض عوارض (نوسازی، کسب و پیشه و عوارض خودرو و پسماند) شهرداری هستند.

این مدرس دانشگاه با اشاره به اینکه در حال حاضر پرداخت این نوع از عوارض شهرداری به‌صورت مجازی و اینترنتی انجام می‌پذیرد اما تجربه قبوض کاغذ بیانگر آن است که بیش از 60 درصد قبوض توزیعی وصول نمی‌شوند، خاطرنشان کرد: بعضاً هزینه توزیع، محاسبه و فرآیند وصول این قبوض چه در بستر فیزیکی و محیطی و چه در بستر مجازی و اینترنتی همخوانی لازم را با میزان وصول نداشت.

طباطبایی مزدآبادی افزود: بر این اساس یک راهکار مناسب در این وادی وجود دارد؛ اینکه نیروی کار شهرداری‌ها تشویق شوند که در بین خانواده، همسایگان، دوستان و تشکل‌هایی که با آن‌ها در ارتباط‌اند و نیز فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی خود در حیطه کاری (در معاونت‌های و سازمان‌های زیرمجموعه شهرداری) با توجه به ارتباط مستقیمی که با مردم دارند، نسبت به وصول عوارض توسط این افراد، دغدغه‌مند بوده و فعالیت کنند زیرا شهرداری دارای ماهیت فرهنگی اجتماعی است و باید به سمت‌وسوی اقتصاد پایدار شهری حرکت کند که راه رسیدن به این مهم فعالیت فرهنگی و اجتماعی است.

وی افزود: از طرفی غالب نیروهای فعال در شهرداری‌ها در سراسر کشور یا صاحب‌ملک بوده و یا خانواده و آشنایان آن‌ها دارای املاک و خودروهای متعددی هستند.

دبیرکل انجمن علمی اقتصاد شهری ایران با بیان اینکه اگر جمعیت (نیروی فعال در شهرداری با آشنایان، همسایگان و گروه‌های در ارتباط با آن‌ها) این افراد را در نظر بگیریم چیزی بالغ‌بر یک و حتی دوسوم جامعه شهروندی در شهرها را شامل می‌شوند، اذعان کرد: این مهم در وصول قبوض عوارض شهری و تشویق شهروندان برای پرداخت عوارض شارژ شهری که تحت عنوان قبوض نوسازی، کسب، پیشه، پسماند و خودرو تأثیرگذار خواهد بود.

طباطبایی مزدآبادی با تأکید بر اینکه برآیند این مهم بروز چند اتفاق نیکو در حوزه مدیریت شهری خواهد بود، ابراز کرد: نخست اینکه ورودی درآمد شهرداری از این حوزه بسیار بالا خواهد رفت و در وهله بعدی مشارکت شهروندان در پرداخت قبوض عوارض شهرداری و حفظ و نگهداری از دارایی‌های شهر جلب می‌شود.

وی، افزود: درواقع اجرای این طرح به معنای اجرای طرح توسعه فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی نیروی‌ها فعال در شهرداری‌ها است.

این پژوهشگر مباحث اقتصادی در شهر با بیان اینکه اجرای این طرح در فاصله گرفتن شهرداری‌ها از دارایی‌های اسمی نیز تأثیرگذار خواهد بود اذعان کرد: دارایی‌های شهرداری‌ها به دو دسته دارایی‌های با کیفیت و دارایی‌های اسمی تقسیم می‌شود.

طباطبایی با اشاره به اینکه دارایی‌های با کیفیت شامل دارایی‌ها با قابلیت وصول است که هر آن می‌توان آن را به پول تبدیل کرد افزود: از این نوع دارایی می‌توان به‌عنوان سرمایه‌های پایدار در شهر یاد کرد.

وی با تأکید بر اینکه دارایی‌های اسمی به‌راحتی قابلیت نقد شدن را ندارند و در عین حال در نبود کیفیت نمی‌توان از آن‌ها به‌عنوان درآمد پایدار یاد کرد، ادامه داد: نکته بعدی اینکه وقتی کارکنان شهرداری‌، اقوام و دیگر شهروندان را به پرداخت عوارض تشویق می‌کنند در واقع شاهد ورودی بسیار بالای منابع به بانک‌های عاملی خواهیم بود که در آن‌ها شهرداری حساب دارد که این مهم خود دارای چند مزیت است.

این پژوهشگر اقتصادی افزود: نخست اینکه رسوب پول منجر به آن می‌شود که بانک‌ها بتوانند از محل میانگین این منابع نسبت به پرداخت تسهیلات به شهرداری‌ها اقدام کنند. به‌عنوان‌مثال فارغ از اینکه این مهم در حمایت بهتر از پروژه‌ها تأثیرگذار خواهد بود می‌توانند از این طریق نسبت به اعطای بسته‌های تشویقی برای کارکنانی که در اجرای این طرح (وصول قبوض) مشارکت کردند اقدام کنند.

طباطبایی مزدآبادی با اشاره به اینکه این مهم در توسعه ارائه خدمات اجتماعی بهتر به شهروندان نیز همان‌طور که پیشتر عنوان شد تأثیر مثبت خواهد داشت، تشریح کرد: بنابراین منابع انسانی در شهرداری‌ها می‌توانند پایدارترین ثروت و سرمایه برای توسعه اقتصادی شهری شهرداری‌ها محسوب شده و رسوب منابع مالی در حساب شهرداری‌ها نزد بانک منجر می‌شود که این نهاد اجتماعی فرهنگی دارای تمکن بیشتری برای ارائه خدمات بهتر متنوع به آحاد شهروندان باشند.

وی با تأکید بر اینکه باید شهرداران دوره‌های اقتصاد شهری و بازگشت سرمایه را برای خود و کارکنانشان برگزار کرده تا آن‌ها در کنار فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی خارج از مجموعه شهرداری نسبت به روش‌های درآمدسازی برای شهر و توسعه اقتصاد شهری آشنا شوند ابراز کرد: موضوع بعدی فعال کردن مشارکت‌های مردمی و شهروندی در بستر سرمایه‌گذاری است.

این پژوهشگر اقتصادی ادامه داد: اگر شهرداری‌ها در این بخش نیز از توان نیروی کار خود از طریق آموزش ورود کرده و آن‌ها را برای جلب مشارکت در حوزه سرمایه‌گذاری با جلب همکاری خانواده، اقوام و آشنایان از طریق کانون‌های ارزیابی و توسعه سهیم کنند یقیناً موفقیت‌های بیشتری را در این بخش شاهد خواهیم بود.

طباطبائی مزدآبادی ادامه داد: براین اساس شهرداران نباید صرفاً به موضوع انتصاب افراد در پست بپردازند بلکه باید پا را فراتر گذاشته و هر نیروی کار به مبلغی برای شهرداری در حوزه جذب سرمایه‌گذار در کمترین حالت در لایه‌های در دسترس خود (خانواده، اقوام، آشنایان و همسایگان و تشکل‌های مرتبط) بدل شود.

وی با اشاره به اینکه اجرای این مهم بیشتر باید در مناطق محروم و یا قابل توسعه شهری مدنظر قرار گیرد ابراز کرد: درواقع این رویکرد منجر به جلب سرمایه‌های خرد در شهر خواهد شد و در عین حال توزیع عادلانه خدمات را در پی خواهد داشت.

وی با تأکید بر اینکه شهرداری‌ها در شهرهای موفق دنیا بازوان دولت هستند بیان کرد: برای رسیدن به این مهم لازم است مدل اقتصادی اداره شهر تغییر و شهرداری به سمت استقلال حرکت کنند که لازمه آن استفاده از ظرفیت‌های درونی خود همچون بهره‌مندی از نیروی کار خود برای جلب مشارکت مردمی و شهروندی است.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد رویکرد و راهکار ارائه‌شده برای درآمد پایدار شهری با عنوان بهره‌مندی از نیروی انسانی فعال در شهرداری، خود راهکار نوینی است که می‌تواند در مسیر توسعه با توجه به کم‌هزینه بودن و در عین حال ریسک پایین در مقایسه با دیگر راهکارهای ایجاد درآمد پایدار به‌منظور پویایی اقتصاد شهری مورد استفاده قرار گیرد؛ بنابراین انتظار می‌رود این نظریه و ایده خلاقانه مورد توجه مدیریت شهری قرار گرفته و خود را از تنگنای اقتصادی نجات دهند.