مجتمعهای صنعتی، کلید تکمیل زنجیره ارزش و توسعه صنایع پاییندستی
معادن بهعنوان یکی از بزرگترین ذخایر طبیعی و منابع درآمدی کشور، همواره ظرفیت بالقوهای برای توسعه اقتصادی و جایگزینی درآمدهای نفتی داشتهاند. با این حال، بهرهبرداری از این ثروت خدادادی با مشکلات عدیدهای روبهرو است؛ از کمبود تجهیزات پیشرفته و فرسودگی ماشینآلات گرفته تا خامفروشی و برداشتهای غیرقانونی که سالهاست بخش معدن کشور را درگیر کرده است. استانهای غربی ایران، بهویژه همدان، با قرار گرفتن بر روی زاگرس زیبا و برخورداری از ذخایر متنوع معدنی، میتوانند نقش تعیینکنندهای در تقویت صادرات غیرنفتی و ایجاد صنایع پاییندستی داشته باشند، مشروط بر آنکه برنامهریزی راهبردی، سرمایهگذاری هدفمند و تکمیل زنجیره ارزش در این حوزه بهطور جدی پیگیری شود.
دبیرکل خانه صنعت، معدن و تجارت ایران، در گفتوگوی اختصاصی با ما، ضمن بررسی دقیق مشکلات و محدودیتهای معادن، ظرفیتهای بالقوه همدان و سایر استانهای غربی را تشریح کرد و راهکارهای عملی برای جلوگیری از خامفروشی و تحقق ارزش افزوده واقعی معادن را ارائه داد.
مطالعات راهبردی و طراحی دقیق، پیششرط تحقق ارزش افزوده واقعی معادن
دکتر آرمان خالقی در ابتدای سخنان خود گفت: ما در بخش معادن تنوع و ظرفیت بسیار بالایی داریم، اما معادن ما با مشکلات جدی مواجه هستند. عمده این مشکلات مربوط به نبود ماشینآلات و تجهیزات معدنی پیشرفته است؛ از حفاری، استخراج، برداشت و حمل گرفته تا تجهیزات خردایش و فرآوری محصولات معدنی. این محدودیتها ناشی از فرسودگی تجهیزات موجود، عدم ورود فناوریهای جدید و کمبود منابع مالی برای تأمین ماشینآلات مدرن است.
وی ادامه داد: حتی تولیدات داخلی نیز پاسخگوی نیازهای اساسی بازار معدن و پروژههای عمرانی کشور نیست. بهویژه، تأمین کامل ماشینآلات سنگین مورد نیاز در بخشهای استخراج و فرآوری معادن بهدرستی انجام نمیشود که این امر به یک چالش جدی برای صنعت معدن کشور محسوب میشود.
دبیرکل خانه صنعت، معدن و تجارت ایران افزود: مسائل روزمره معدنکاران، مانند تأمین سوخت ماشینآلات و ژنراتورها، نیز چالشبرانگیز است. ایمنی معادن نیازمند توجه جدی است، معدنکار باید بتواند ایمنی خود را مطابق استانداردها فراهم کند، اما کمبود تجهیزات و فناوریهای روز مانع اجرای اصولی استخراج میشود.
خالقی با اشاره به اثر تحریمها بر واردات تجهیزات پیشرفته اظهار کرد: نبود دستگاههای اندازهگیری و تجهیزات لازم برای برآورد ذخایر معدنی، منجر به افزایش هزینههای استخراج شده است. این مشکلات اساسی، مانع از آن میشود که ثروت خدادادی معادن به ارزش افزوده تبدیل گشته و محصولات نهایی، قابل عرضه به بازار تولید شوند؛ در نتیجه، تکمیل زنجیره ارزش در این حوزه تاکنون محقق نشده است.
وی همچنین به اهمیت سرمایهگذاری در بخش معدن اشاره کرد و گفت: استخراج و فرآوری معادن، سرمایهگذاری سنگین میطلبد. برخی معادن بهدلیل نبود تمایل یا ناتوانی سازمانهای توسعهای مانند ایمیدرو و نهادهای مشابه، نتوانستهاند ورود کنند. سرمایهگذاری خارجی هم با توجه به شرایط تحریم محدود است؛ بنابراین باید راهکارهای جامع برای رفع این مشکلات تدوین شود.
این کارشناس ارشد حوزه معادن در کشور، درخصوص منابع معدنی غرب کشور و استان همدان، تصریح کرد: نزدیکی همدان به ذخایر شناختهشدهای چون منطقه قروه، واقع در مرز کردستان و همدان و دارنده سنگهای تزئینی ممتاز، نشاندهنده ظرفیتهای مشابه در این استان است. علاوه بر سنگهای تزئینی، احتمال کشف فلزات گرانبها و سایر مواد معدنی ارزشمند در همدان وجود دارد. از آنجایی که استان همدان بر روی رشتهکوه زاگرس قرار گرفته، این منطقه بهطور کلی از غنای بالایی در منابع معدنی برخوردار بوده و اکتشافات معدنی قابل توجهی در آن صورت گرفته است.
خالقی افزود: بهعنوان مثال، اخیراً خبر کشف ذخایر لیتیوم در همدان منتشر شده که خوشبختانه این منطقه قابلیت سرمایهگذاری در این بخش را نیز دارد.
وی در ادامه به چرایی کندی روند تکمیل زنجیره ارزش در حوزه معدن اشاره کرد و متذکر شد: برای رسیدن به زنجیره ارزش، باید پس از استخراج ماده معدنی، عملیات مختلفی انجام شود. این عملیات شامل فرآوری، سورتینگ و تبدیلهای مختلف (شیمیایی، فیزیکی، حرارتی یا فلوتینگ) برای رسیدن به خلوص مورد نیاز است. هر ماده معدنی، مانند مولیبدن یا روی، نیازمند صنایع پاییندستی است که بهعنوان خوراک وارد خطوط تولید شوند. این فرآیند باید در یک مجتمع یا زنجیره مجتمعهای متمرکز انجام شود تا اقتصادیتر باشد و هزینهها کاهش یابد.
عضو هیئت نمایندگان اتاق بازرگانی تهران افزود: نزدیکی و تمرکز این مجتمعها بر یکدیگر باعث کاهش هزینهها و تکمیل زنجیره ارزش میشود. برای مثال، اگر بخواهیم لیتیوم استخراجشده در همدان را به باتریهای لیتیومی برای خودرو یا موبایل تبدیل کنیم، باید کل فرآیند سرمایهگذاری، تولید و ارزش افزوده دیده شود. بستههای تشویقی از سوی استان، شامل مجوزهای سریع، تضمین سرمایهگذاری، معافیت مالیاتی و حمایتهای مالی، میتواند جذب سرمایهگذار و جلوگیری از خامفروشی را تضمین کند.
خالقی سپس تأکید کرد: نمونههای موفق در سایر استانها مانند مجتمعهای انگوران، سرچشمه و سنگون نشان میدهد که نزدیک کردن کارخانهها به معدن یا محل مصرف، هزینهها را کاهش و بهرهوری را افزایش میدهد. این برنامهها نیازمند مطالعات راهبردی و طراحی دقیق است تا سرمایهگذاری در هر معدن و استان به حداکثر ارزش افزوده برسد.
وی در بخش پایانی سخنان خود با تأکید بر اینکه خامفروشی، برداشت غیرقانونی و کندی تکمیل زنجیره ارزش سالهاست بلای جان معادن ایران شده، گفت: اگر بخواهیم از ظرفیتهای معدنی برای توسعه صنعتی و صادرات غیرنفتی بهره ببریم، باید سرمایهگذاری هدفمند، مجتمعهای متمرکز فرآوری و حمایتهای دولتی و استانی را همزمان دنبال کنیم. تنها با این رویکرد میتوان ثروت خدادادی معادن را به ارزش افزوده واقعی تبدیل و اقتصاد پایدار و اشتغالزای منطقهای ایجاد کرد.
در پایان باید گفت؛ معادن، بهویژه در غرب کشور و استان همدان، نهتنها ذخایر غنی طبیعی بلکه فرصتی بینظیر برای توسعه صنعتی، افزایش ارزش افزوده و تقویت صادرات غیرنفتی هستند. با این حال، مشکلات ساختاری و مدیریتی طولانیمدت، بهرهبرداری کامل از این منابع را با محدودیت مواجه کرده است. کمبود تجهیزات پیشرفته، فرسودگی ماشینآلات، نبود سرمایهگذاری کافی و تحریمها، باعث شده استخراج معادن بر پایه فناوریهای روز نباشد و هزینههای استخراج بالا رود.
یکی دیگر از چالشهای مهم، خامفروشی و برداشت غیرقانونی است که نهتنها از ارزش واقعی مواد معدنی میکاهد بلکه امکان ایجاد زنجیرههای صنعتی پاییندستی را محدود میکند. تکمیل زنجیره ارزش نیازمند یک برنامهریزی راهبردی جامع است؛ از مرحله استخراج گرفته تا فرآوری، سورتینگ و تبدیلهای شیمیایی یا حرارتی و در نهایت صنایع پاییندستی. هرچه مجتمعهای صنعتی نزدیکتر و متمرکزتر باشند، هزینهها کاهش و بهرهوری افزایش مییابد.
نمونههای موفق در استانهای دیگر نشان میدهد که ایجاد مجتمعهای فرآوری نزدیک معدن، یا نزدیک محل مصرف و انرژی، باعث کاهش هزینههای حملونقل و بهینهسازی تولید شده است. برای بهرهبرداری واقعی از ظرفیتهای معدنی همدان، نیازمند مطالعات دقیق راهبردی، طراحی پروژههای هدفمند و ارائه بستههای حمایتی شامل مشوقهای مالی، معافیتهای مالیاتی و تضمین سرمایهگذاری هستیم. تنها با این رویکرد، سرمایهگذار داخلی و خارجی به حضور در استان ترغیب و امکان ایجاد زنجیرههای ارزش کامل فراهم میشود.
در نهایت، اگر همه این اقدامات به شکل هماهنگ و هدفمند اجرا شود، استان همدان میتواند به یک قطب مهم تولید مواد معدنی و صنایع پاییندستی تبدیل شود؛ تولیداتی که نهتنها نیاز داخلی را تأمین میکند بلکه قابلیت صادرات و رقابت در بازارهای بینالمللی را دارد. این مسیر، تنها راهی است که میتواند معادن را از خامفروشی و برداشتهای غیرقانونی نجات دهد و ثروت طبیعی را به ثروت واقعی و پایدار برای اقتصاد کشور تبدیل کند.
