ایران با موقعیت راهبردی خود در تقاطع شاهراه‌های تجاری جهانی، ظرفیت تبدیل شدن به هاب ترانزیتی اوراسیا را دارد، اما بهره‌وری پایین خطوط ریلی، پیچیدگی‌های گمرکی و نبود برنامه منسجم، مانع از تحقق کامل این ظرفیت‌ها شده که همگی موانع داخلی هستند.
با داشتن موقعیت ژئوپلیتیکی منحصر به‌فرد در تقاطع مسیرهای تجاری شمال- جنوب و شرق- غرب، ایران ظرفیت تبدیل شدن به هاب ترانزیتی اوراسیا را داراست.
این کشور با دارا بودن بیش از 15 هزار کیلومتر شبکه ریلی و دسترسی به آب‌های آزاد، یکی از مهم‌ترین مسیرهای حمل‌ونقل کالا در منطقه است، اما باوجود این ظرفیت‌های عظیم، مسائل مدیریتی و بهره‌وری پایین خطوط ریلی مانع از بهره‌برداری کامل از این مزیت‌ها شده است.
در دهه‌های اخیر، ایران همواره در جایگاه مهمی برای اتصال شرق و غرب قرار داشته است. این موقعیت جغرافیایی موجب شده که ایران به یکی از مسیرهای اصلی ترانزیت در سطح بین‌المللی تبدیل شود. با این حال، کارشناسان معتقدند که برای تحقق کامل این ظرفیت، نیاز به یک برنامه جامع و مدیریت هوشمند در حوزه حمل‌ونقل وجود دارد.
در حال حاضر، حضور ایران در جشنواره‌های بین‌المللی مانند «ترانزیت و ریل» در شنژن چین نشان‌دهنده تلاش این کشور برای معرفی توانمندی‌های خود به جهان است. این رویدادها فرصتی برای تبادل تجربه و جلب همکاری‌های بین‌المللی است، اما وقتی این حضورها تأثیرگذار خواهند بود که از پشتوانه‌ای از برنامه‌ریزی داخلی برخوردار باشند.
کارشناس حمل‌ونقل، با اشاره به لزوم تدوین برنامه جامع ترانزیتی گفت: در صورتی که ایران یک راهبرد منسجم نداشته باشد، این تفاهم‌نامه‌ها به نتیجه مطلوب نخواهند رسید.
کریم نائینی، به تفاهم‌نامه اخیر ایران با ازبکستان و ترکمنستان برای ایجاد گمرک واحد و ارائه تخفیف‌های ترانزیتی اشاره کرد و افزود: چنین توافق‌هایی می‌تواند مسیر تجارت منطقه‌ای را تسهیل کند اما نبود نقشه‌راه مشخص، باعث شده که بسیاری از این فرصت‌ها به دست فراموشی سپرده شوند.
یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های پیش‌روی ترانزیت ایران، بهره‌وری پایین خطوط ریلی است. باوجود گستردگی زیرساخت‌های ریلی کشور، سرعت حرکت قطارها به قدری پایین است که بسیاری از فعالان اقتصادی آن را به «حرکت شتر» تشبیه می‌کنند.
به‌‌طور مثال، انتقال بار از سرخس به بندرعباس در برخی مواقع بین 30 تا 45 روز به طول می‌انجامد، در حالی که همین مسیر در حمل و نقل جاده‌ای با کامیون تنها سه تا پنج روز زمان می‌برد. این کندی در انتقال کالا، جذابیت مسیر ایران را برای تجار بین‌المللی کاهش می‌دهد.
علاوه بر این، پیچیدگی‌های فرآیندهای گمرکی و تعدد دستگاه‌های دخیل در فرآیند ترانزیت، موجب شده که عبور کالا از مرزهای ایران به گلوگاهی پرهزینه و زمان‌بر تبدیل شود.
در حالی که سیر فیزیکی بار تنها چهار تا پنج روز زمان می‌برد، مراحل گمرکی و اداری گاهی بین هفت تا 20 روز طول می‌کشد، که به‌طور جدی رقابت‌پذیری مسیر ایران را در برابر کریدورهای رقیب کاهش می‌دهد.
کارشناسان بر این باورند که سه عامل «هزینه»، «زمان» و «قابلیت اطمینان» مهم‌ترین معیارهای انتخاب مسیر ترانزیتی توسط بازرگانان است. ایران در بخش هزینه به‌دلیل شرایط سوخت و سیاست‌های داخلی مزیت نسبی دارد، اما در حوزه زمان و اعتمادپذیری همچنان با مشکلات جدی مواجه است.
مهدی باقری، کارشناس ترانزیت، با اشاره به این مشکلات تأکید کرد: بدون رفع مسائل مدیریتی داخلی و اصلاحات اساسی در فرآیندهای ترانزیتی، هیچ اجلاس یا جشنواره‌ای نمی‌تواند موقعیت ایران را در معادلات جهانی تثبیت کند.
اگر ایران بخواهد به هاب ترانزیتی اوراسیا تبدیل شود، باید ابتدا این چالش‌ها را برطرف کرده و فرآیندهای مرزی را تسهیل کند.
فقط در این صورت است که ظرفیت‌های بالقوه کشور به مزیت‌های واقعی تبدیل خواهند شد. طبق برآوردهای مرکز پژوهش‌های مجلس، اگر این ظرفیت‌ها به‌درستی فعال‌سازی شود، ایران می‌تواند سالانه هشت میلیارد دلار از بخش ترانزیت درآمد کسب کند.
گفتنی است براساس قانون برنامه هفتم توسعه، ایران باید تا سال 1407، ترانزیت از خاک ایران را به 40 میلیون تن برساند که علاوه بر درآمد ارزی، امنیت اقتصادی کشور را تأمین خواهد کرد.