با توجه به نقش قشر جوان و نوجوان جامعه به‌ویژه دختران نوجوان که مادران فردا هستند در میزان بهره‌وری، کارآمدی و توسعه یک جامعه، توجه به سلامت روان و در نتیجه میزان تاب‌آوری آن‌ها در برابر مشکلات زندگی از اهمیت بالایی برخوردار است.
بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در این باره گفت‌وگویی را با سید یعقوب موسوی؛ دانشیار جامعه‌شناسی شهری دانشگاه الزهرا (س) و نیز سید علیرضا عابدین؛ جامعه‌شناس و متخصص روان‌شناس بالینی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
دانشیار جامعه‌شناسی شهری دانشگاه الزهرا (س) در تعریف تاب‌آوری شخصیتی، گفت: یک موضوع نو به حساب می‌آید که جای صحبت در آن بسیار است و به‌نوعی در مواجهه با چالش‌ها و مشکلات زندگی ظهور پیدا می‌کند. افرادی که از مهارت تاب‌آوری استفاده می‌کنند، می‌توانند پس از یک اتفاق ناگوار در مدت زمانی کوتاه به شرایط اولیه خود برگشته و زندگی روزمره را از سر بگیرند.
سید یعقوب موسوی با تأکید بر اینکه هدف از تاب‌آوری فردی مقاومت در برابر ناملایمات است اظهار کرد: این قبیل افراد انعطاف‌پذیر، دقیق و خلاق هستند که می‌توانند خود را با شرایط سازگار کنند. موضوع این است که آن‌ها می‌دانند چگونه با مشکلات روبه‌رو شوند و در نتیجه از تجارب زندگی خود درس‌های زیادی می‌آموزند البته نباید این موضوع را فراموش کرد که هر فرد می‌تواند این مهارت‌ها را آموخته و آن را در خود تقویت کند.
وی با بیان اینکه تاب‌آوری شخصیتی در جنبه روان‌شناسی رفتاری قابل بحث است، اظهار کرد: این موضوع از آنجا نشأت می‌گیرد که شروع اختلالات روانی در دوران نوجوانی سطح عملکرد افراد را در ادامه زندگی کاهش می‌دهد.
وی ادامه داد: همین امر دستیابی به سلامت روان در دوران بزرگ‌سالی را دشوارتر می‌کند، در حالی که با پرداختن به مقوله تاب‌آوری در سطح فردی، خانواده، مدرسه، دانشگاه و محیط کار می‌توان ضربه‌گیرهایی فراهم ساخت تا از افراد در برابر فشارهای زندگی محفاظت کرده و سلامت روان و در نتیجه سطح عملکرد بهینه افراد را در طول زندگی حفظ کرد.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه تاب‌آوری عنصری کلیدی در دستیابی به اهداف توسعه پایدار است بنابراین باتوجه به حیطه تاب‌آوری و لزوم مداخلات پیشگیرانه جهت پرورش کودکان، نوجوانان و جوانان سالم‌تر و کارآمدتر، ضروری به‌نظر می‌رسد اظهار کرد: تاب‌آوری همان فرآیند و برون‌داد انطباق موفقیت‌آمیز با تجربیات چالش‌برانگیز زندگی، به‌ویژه از طریق انعطاف‌پذیری ذهنی، هیجانی، رفتاری و سازگار با مقتضیات بیرونی و درونی است.
موسوی با بیان اینکه شایستگی اجتماعی، مهارت‌های مشکل‌گشایی، خوش‌بینی و مثبت‌اندیشی، استقلال، مراقبت از خود و برقراری ارتباطات حمایتی، حس هدفمندی، اعتماد به‌نفس و عزت نفس، احساس کفایت، احساس داشتن یک پایگاه ایمن و یافتن معنا در زندگی، برخی از ویژگی‌های افراد تاب‌آور محسوب می‌شوند اظهار کرد: در دیدگاه سنتی جایگاه خانه و خانواده در تربیت بسیار تأثیرگذار بود اما امروز ارزش‌ها و هنجارهای رفتاری نه‌تنها از طریق شرایط خانوادگی بلکه از طریق مدرسه و محیط فرهنگی، درخواست‌ها، ممنوعیت‌ها و الگوها به کودکان و نوجوانان منتقل می‌شود.
وی با ابراز اینکه بی‌تردید فرهنگ و جامعه‌ای که کودک در آن بزرگ می‌شود، بر رشد عاطفی، اجتماعی و رفتاری او تأثیرگذار است و در این رابطه می‌توان از انتظارات مثبت، پیوندهای مهربانانه، مشارکت معنادار و محیط اجتماعی و فرهنگی به‌عنوان برخی از ویژگی محیط‌های تاب‌آور مانند خانواده، مدرسه و جامعه نام برد گفت: ارائه راهنمایی، انگیزش، باورهای مثبت و منفی، شناسایی نقاط مثبت و منفی، ترسیم افق و آینده روشن برخی از انتظارات مثبت محیط‌های تاب‌آور است.
این دانشیار جامعه‌شناسی دانشگاه الزاهر (س) ادامه داد: در رابطه با پیوندهای مهربانانه می‌توان به حمایت بی‌چشم داشت، دلسوزی، شنیدن و درک کردن، اعتماد و ایمنی، روش‌های محبت‌آمیز در برخورد با رفتارهای نامناسب، تقویت مثبت (توجه و تحسین) و حذف هر عاملی که باعث بدرفتاری می‌شود، اشاره کرد.
موسوی با اشاره به اینکه البته در کنار تشویق، تنبیه و ایجاد محدودیت در مقابل خواسته، می‌تواند در ایجاد شخصیت تاب‌آور کودک و نوجوان مؤثر واقع شود گفت: نباید فرزندان را لوس و بی‌تربیت بار آورد.
وی مشارکت معنادار در محیط‌های اجتماعی و فرهنگی را از دیگر ویژگی‌های محیط‌های تاب‌آور دانست و تصریح کرد: پذیرش و گنجایش فرد، مسئولیت‌دهی، فرصت‌هایی برای مشارکت، فرصت‌هایی برای رقابت اجتماعی و حل مسئله برخی از معیارهای مشارکت معنادار بوده و ارزیابی نقش همسالان و شناسایی تفاوت‌های رفتاری به‌عنوان اختلالات رفتاری برخی از ویژگی‌های محیط اجتماعی و فرهنگی است.
وی با تأکید بر اینکه تاب‌آوری را می‌توان مفهومی روان‌شناختی دانست که می‌خواهد توضیح دهد افراد چگونه با موقعیت‌های غیرمنتظره کنار می‌آیند گفت: با این اوصاف تاب‌آوری نه‌تنها قدرت تحمل و سازگاری آیند فرد در برخورد با مشکلات را افزایش می‌دهد بلکه مهم‌تر از آن موجب حفظ سلامت روانی و حتی افزایش تاب‌آوری در افراد می‌شود تا با دشواری‌ها و ناملایمات زندگی و شغلی روبه‌رو شوند، بدون اینکه آسیب ببینند و حتی از این موقعیت‌ها برای شکوفایی و رشد شخصیت خود استفاده کنند.
این دانشیار جامعه‌شناسی با بیان اینکه گام نخست والدین برای تقویت تاب‌آوری دختران این است که نگرش رشد را در دختر تقویت کنند اظهار کرد: اگر دختران از سنین کم تشویق شوند، آن‌گاه باور می‌کنند که می‌توانند بر دشواری‌ها غلبه کرده و ایده‌های تازه را انتخاب کنند، یاد می‌گیرند که عبارت نمی‌توانم را به «نمی‌توانم؛ اما» تغییر دهند.
موسوی افزود: دومین نکته القای توانمندی به دختر از کودکی است، خیلی طبیعی است که دختران جوان وقتی با چالش روبه‌رو می‌شوند؛ سرخوردگی را تجربه کنند. درست مثل زمانی که کودک یا بزرگ‌سالی چنین حسی را تجربه می‌کند. اما هنگامی‌که دختران می‌آموزند؛ به گذشته نگاه کنند تا ببینند چه مشکلاتی را با موفقیت پشت سر گذاشته‌اند؛ در این راستا با توان و قدرت بیشتر برای مقابله با چالش‌های آتی گام برمی‌دارند.
وی با بیان اینکه سومین رکن، آموختن ذهن‌آگاهی به دختران از سنین کم است اظهار کرد: افراد ذهن‌آگاه بهتر می‌توانند با دشواری‌ها، عواطف و چالش‌ها بدون آنکه خیلی تحت فشار قرار بگیرند، روبه‌رو شوند.
جامعه‌شناس و متخصص روان‌شناسی بالینی نیز در ادامه با اشاره به اینکه تاب‌آوری نیازمند آن است که فرد به یک مرحله از توانمندی در برابر مشکلات و استرش‌های زندگی برسد، گفت: این مهم مستلزم پا پیش گذاشتن فرد در برابر مشکلات زندگی و سپس نشان دادن استخوان‌بندی محکم خود برای گذر از این سختی‌هاست.
علیرضا عابدین با ابراز اینکه در رابطه با تاب‌آوری دختران باید چند دیدگاه مختلف را مورد توجه قرار دهیم، اظهار کرد: این موضوع در قالب مباحث فرهنگی، اجتماعی، خانوادگی و فردی باید مورد توجه قرار گیرد.
وی با اشاره به اینکه برای تقویت تاب‌آوری دختران باید از مقیاس کوچک‌تر از یک جامعه بزرگ؛ یعنی خانواده شروع کرد، گفت: نکته اصلی اینکه جامعه ایرانی خانواده‌محور بوده و لازم است هر دو والد در این زمینه نقش‌آفرینی کنند.
این روان‌شناس با بیان اینکه وظیفه دو والد است که فرمول پا پیش گذاشتن، در صحنه ماندن و به نتیجه رساندن را به فرزندان به‌ویژه دختران خود در جنگ و پیکار با مشکلات زندگی بیاموزند، اظهار کرد: لازمه پا پیش گذاشتن این است که در گام نخست یک استحکام درونی از طریق مادر خانواده در فرزندان ایجاد شود زیرا بن‌مایه شخصیتی فرزندان در ماه‌ها و سال‌های ابتدایی زندگی توسط مادران شکل می‌گیرد.
عابدین با اشاره به اینکه پس از گذر از دوره طفولیت این پدر خانواده است که وظیفه اجتماعی کردن فرزندان و در این بحث دختران را بر عهده دارد و به او کمک می‌کند که بتواند در برابر مشکلات و مسائل پا پیش گذاشته و از خود مقاومت نشان دهند، خاطرنشان کرد: استواری، تمرکز و تدوام ادامه راه در مواجهه با مشکلات از سوی فرزندان به‌ویژه دختران باید مورد نظر و دید پدر خانواده قرار داشته باشد.
وی ادامه داد: هرچند به‌صورت قطره‌چکانی اما به‌صورت دائمی این پدر است که باید جذابیت، توانمندی و استخوابندی روانی و روحی دختر خود را برای پیکار با مشکلات زندگی دیده و آن را تقویت کند اما متأسفانه در فرهنگ ما دختران خیلی زود آغوش و حتی نگاه پدر را از دست می‌دهند حال آنکه دختران نیازمند آن هستند که پاداش‌های مستمری (نگاه وتوجه) را در مواجهه با مشکلات از سوی پدر خود دریافت کنند.
وی با اشاره به اینکه متأسفانه از ابتدای رسیدن دختران به سن بلوغ این توجهات روزبه‌روز از سوی پدر کاسته می‌شود، افزود: از طرفی چون دختران در فرهنگ ما عملاً ادغام‌شده با مادران هستند و جدایی آن‌ها تسهیل نمی‌شود پس استقلال لازم برای روی پای خود ایستادن را پیدا نمی‌کنند حتی اگر به لحاظ استخوان‌بندی روحی و روانی مختصر قدرتی هم داشته باشد به‌زودی این استخوان‌ها نیز تحلیل می‌روند.
این روان‌شناس افزود: بر این اساس توصیه ما تسهیل جدایی دختران از مادران به‌ویژه با رسیدن به سن بلوغ است اما متأسفانه مادران ما در برابر این موضوع مقاومت می‌کنند.
عابدین با بیان اینکه در فرهنگ ما به طور مشخص توسط مادر از پدر برای فرزندان به‌ویژه دختران یک هیولا ساخته می‌شود و حتی گاهی مواقع پدران نیز به این مهم دامن می‌زنند، اظهار کرد: از طرفی پدران در خانواده‌های ایرانی عملاً غایب هستند.
وی افزود: غیبت پدران باعث شده تا آن‌ها از داشتن رابطه عاطفی و هیجانی با فرزندان به‌ویژه دختران خود محروم شوند پس به‌ناچار برای تأثیرگذاری در رشد آن‌ها متوسل به کنترل کردن و اعمال زور می‌شوند.
این روان‌شناس با بیان اینکه همه این مشکلات باعث می‌شود که در فرهنگ ما با دختران کودکانه برخورد شود و او نتواند در برابر مشکلات روی پای خود بایستد، گفت: البته در این زمینه حلقه‌های مفقوده در قانون و نگاه نازل عرفی به جنسیت را نیز نمی‌توان نادیده گرفت.
مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد دختران امروز که مادران و همسران آینده این کشور به‌حساب می‌آیند در بروز مشکلات، بیشتر در معرض استرس‌های روحی قرار می‌گیرند حال این مشکل به دلیل حجم کار یا فشاری که روابط اجتماعی به آن‌ها تحمیل می‌کند یا مسائلی خاص چون بحران‌های ناخواسته همچون بلایای طبیعی و غیره ممکن است بر روح و روان لطیف زنان تأثیرات دوچندانی را بر جای گذارد بنابراین در این شرایط ما زنان با دو انتخاب روبه‌رو می‌شویم، نخست اینکه زیر فشار حاصل شده از استرس از پا درآییم و یا بر عکس آن از پس چالش‌ها به‌خوبی برآییم و حال درونی‌مان را سرشار از نشاط کنیم بنابراین لازمه رسیدن به این مرحله نیازمند شناخت توانمندی‌ها و تقویت آن‌ها توسط نهاد خانواده است که از طریق والدین اعمال می‌شود.

طاهره ترابی مهوش