پژوهشگر و مدرس کارآفرینی گفت: نیروی انسانی نوآور، برگ برنده زیست‌بوم کارآفرینی ایران است، اما این برگ برنده بدون اصلاح قوانین، جذب سرمایه‌گذاران جسور و پیوند واقعی آموزش با بازار، نمی‌تواند آینده‌ای روشن برای استارتاپ‌ها رقم بزند.
کارآفرینی این روزها به یکی از کلیدواژه‌های پرکاربرد در دانشگاه‌ها، رسانه‌ها و حتی جلسات سیاست‌گذاری اقتصادی تبدیل شده است. در بسیاری از نقاط کشور، تیم‌های جوان و خلاق با ایده‌های نو شکل می‌گیرند و تلاش می‌کنند فرصت‌های موجود را به کسب‌وکارهای نوپا و موفق تبدیل کنند، اما مسیر تبدیل یک ایده به کسب‌وکاری پایدار و اثرگذار، همیشه هموار نیست. چالش‌های متعدد، ازجمله نامه‌نگاری‌های اداری پیچیده و زمان‌بر، کمبود سرمایه‌گذاری جسورانه، نبود شفافیت قوانین و مقررات و فاصله عمیق میان آموزش دانشگاهی و نیازهای واقعی بازار، روند رشد و توسعه استارتاپ‌ها را دشوار می‌کند.
در این میان، پرسش‌های اساسی که همچنان مطرح می‌شود اینکه یک «زیست‌بوم کارآفرینی سالم» دقیقاً چه ویژگی‌هایی دارد؟ ایران در چه بخش‌هایی توانمند است و در کدام زمینه‌ها نیاز به اصلاح و تقویت دارد؟ پاسخ به این پرسش‌ها نیازمند نگاهی جامع و تحلیلی به اجزای مختلف زیست‌بوم، شامل کارآفرینان و نیروی انسانی خلاق، سرمایه و منابع مالی، دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی، زیرساخت‌های حمایتی، قوانین و سیاست‌های دولت و فرهنگ اجتماعی پذیرای خطر و شکست است.
برای واکاوی این مسائل و بررسی وضعیت فعلی زیست‌بوم کارآفرینی در ایران، گفت‌وگویی با دانش‌آموخته دکتری تخصصی مدیریت دولتی با گرایش رفتار سازمانی و مدرس دروس تخصصی مدیریت و کارآفرینی در مقاطع کارشناسی و ارشد، انجام دادیم. او با توجه به تجربه تدریس و پژوهش در حوزه کارآفرینی، معتقد است کارآفرینی سالم تنها به معنای ایجاد کسب‌وکار و سود اقتصادی نیست، بلکه سلامت روانی، اجتماعی و محیطی کارآفرین و جامعه نیز بخش جدانشدنی آن است.
دکتر سمانه زرین‌خلیلی، با تحلیل نقاط قوت و ضعف موجود، به اهمیت سرمایه انسانی خلاق، نقش سرمایه‌گذاران خطرپذیر، زیرساخت‌های حمایتی و قوانین پایدار، و همچنین شکاف میان آموزش نظری و مهارت‌های عملی در دانشگاه‌ها اشاره می‌کند.
آنچه می‌خوانید، مشروح این گفت‌وگو است؛ نگاهی دقیق به وضعیت امروز زیست‌بوم کارآفرینی ایران، فرصت‌ها و تهدیدهای پیش‌روی آن و چالش‌هایی که برای رسیدن به یک زیست‌بوم پویا و سالم باید برطرف شود.
مدرس کارآفرینی عنوان کرد: کارآفرینی سالم یعنی تعادل در زندگی و جامعه که فقط به معنای سود اقتصادی نیست.
زرین‌خلیلی در این باره توضیح داد: کارآفرینی سالم یعنی کسب‌وکاری که علاوه بر رشد اقتصادی، سلامت جسمی، روانی، اجتماعی و محیطی فرد و جامعه را هم تأمین کند. این بدان معناست که کارآفرین دچار فرسودگی شغلی نشود، تعادل منطقی میان کار و زندگی شخصی برقرار سازد، کیفیت زندگی شهروندان ارتقا یابد و منابع طبیعی به شکلی مسئولانه مورد استفاده قرار گیرند.
وی در تشریح مهم‌ترین اجزای یک زیست‌بوم کارآفرینی پویا، به موارد زیر اشاره کرد: کارآفرینان و سرمایه‌های انسانی خلاق و خطر‌پذیر؛ منابع مالی و سرمایه‌گذاران شامل صندوق‌ها، بانک‌ها و شرکت‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر (VCها)؛ دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی به‌عنوان منبع ایده‌پردازی و نوآوری؛ زیرساخت‌های حمایتی مانند مراکز رشد، شتاب‌دهنده‌ها و پارک‌های علم و فناوری؛ قوانین و سیاست‌های حمایتی دولت؛ و نهایتاً فرهنگ و نگرش اجتماعی که پذیرای خطر و شکست باشد.
وی تأکید کرد: مهم‌ترین جزء این زیست‌بوم سرمایه انسانی است. در ایران از نظر افراد خلاق و با انگیزه کمبود نداریم و این بزرگ‌ترین نقطه قوت ماست، اما قوانین و محدودیت‌های فرهنگی می‌تواند نقطه ضعف محسوب شود.
* فرهنگ سرمایه‌گذاری خطرپذیر؛ هنوز ابتدایی
مدرس دروس تخصصی مدیریت و کارآفرینی درباره وضعیت سرمایه‌گذاری خطرپذیر (VC) در ایران گفت: سرمایه‌گذاران بیشتر به سودآوری کوتاه‌مدت علاقه دارند و جسارت صبر برای رشد و پایداری یک کسب‌وکار کمتر دیده می‌شود. چالش‌های اقتصادی، نوسانات بازار و نبود شفافیت و پیچیدگی‌های قانونی نیز مزید بر علت شده است. بسیاری از سرمایه‌گذاران نمی‌دانند در حوزه حقوقی دقیقاً با چه مسائلی روبه‌رو خواهند شد و همین باعث می‌شود از خطر فاصله بگیرند.
*سرمایه یا ایده؟ مسئله این است
زرین‌خلیلی در پاسخ به این پرسش که آیا مشکل اصلی استارتاپ‌ها کمبود سرمایه است یا نبود طرح‌های تجاری مناسب، گفت: هر دو عامل نقش دارند. برخی ایده‌ها قابلیت اجرایی ندارند و در مقابل، سرمایه‌گذاران خطرپذیر هم هنوز در ایران در مراحل ابتدایی هستند. اگر فرهنگ پذیرش خطر تقویت شود، می‌توان سرمایه بیشتری جذب کرد.
وی سپس اقدامات مثبت دولت را برشمرد و تصریح کرد: ایجاد و توسعه پارک‌های علم و فناوری، مراکز رشد و شتاب‌دهنده‌ها از مهم‌ترین کارهای مثبت دولت بوده است. این نهادها به استارتاپ‌ها کمک می‌کنند سریع‌تر وارد بازار شوند و محیطی حمایتی برای رشد داشته باشند.
به گفته این دانش‌آموخته دکتری تخصصی مدیریت دولتی، پیچیدگی مراحل ثبت و راه‌اندازی کسب‌وکار، مجوزهای متعدد و قوانین مالیاتی برای شرکت‌های نوپا از مهم‌ترین موانع قانونی هستند؛ هنوز کسب‌وکار به سود نرسیده، اما باید مالیات بپردازد. این مسائل دلسردکننده است.
زرین‌خلیلی درباره نظام آموزشی کشور اظهار کرد: بنده مدرس کارآفرینی هستم و تلاش می‌کنم دروس را پروژه‌محور تدریس کنم اما متأسفانه در سطح کلان، دانشگاه‌ها بیشتر روی مسائل نظری تمرکز دارند. دانشجویان ایده و طرح کسب‌وکار (بیزنس‌پلن) دارند، اما راه ورود به بازار و اجرای عملی را نمی‌دانند. این شکاف بزرگ میان دانشگاه و بازار است.
وی با ابراز اینکه آموزش کارآفرینی باید ترکیبی از مهارت‌های نرم و سخت باشد گفت: مهارت‌های نرم شامل کار گروهی، مذاکره، حل مسئله، خطر‌پذیری، مدیریت زمان و مهارت‌های سخت شامل دیجیتال مارکتینگ، طراحی محصول، تحلیل داده، نگارش طرح کسب‌وکار.
به گفته این استاد دانشگاه یادگیری تئوری به‌تنهایی کافی نیست؛ دانشجو باید در پروژه‌های واقعی مشارکت داشته باشد تا بتواند ایده‌هایش را به محصول و کسب‌وکار تبدیل کند.
زرین‌خلیلی آینده زیست‌بوم ایران را مثبت ارزیابی کرد و متذکر شد: ما سرمایه انسانی خلاق، بازار داخلی بزرگ و فناوری‌های دیجیتال پیشرفته داریم. این‌ها فرصت بزرگی برای کارآفرینی هستند. اگر قوانین و حمایت‌های پایدار فراهم شود، نتایج خوبی خواهیم گرفت.
وی در پایان سخنان خود، بر اهمیت رشد فردی تأکید کرد و گفت: مهم‌ترین عامل، خلق کردن، تجربه نمودن و در نهایت رشد کردن است.
* مسیر نیمه‌تمام زیست‌بوم کارآفرینی ایران
گفت‌وگو با دکتر سمانه زرین‌خلیلی تصویری روشن از وضعیت امروز کارآفرینی در کشور ترسیم می‌کند. ایران از سرمایه انسانی خلاق و بازاری بالقوه برخوردار است، اما مسیر شکل‌گیری یک زیست‌بوم سالم همچنان نیمه‌تمام است. نبود قوانین شفاف و پایدار، ضعف در فرهنگ سرمایه‌گذاری خطرپذیر و فاصله جدی میان آموزش دانشگاهی و نیازهای واقعی بازار، سه مانع اصلی توسعه استارتاپ‌ها به‌شمار می‌روند. اگرچه اقدامات حمایتی دولت در ایجاد پارک‌های علم و فناوری و شتاب‌دهنده‌ها مثبت ارزیابی می‌شود، اما تداوم رشد به اصلاح ساختارها، ارتقای مهارت‌های عملی و جلب اعتماد سرمایه‌گذاران وابسته است. آینده این زیست‌بوم وابسته به آن است که آیا کشور می‌تواند میان فرصت‌های فناورانه و بسترهای نهادی تعادل برقرار کند یا خیر؟