درحالی که زنجیره تأمین مواد اولیه صنایع کلیدی کشور همچون کاشی، سرامیک، چینی‌های بهداشتی و لعاب‌سازی به‌شدت وابسته به استخراج و فرآوری برخی مواد معدنی مانند سیلیس است، فعالان این حوزه با مجموعه‌ای از چالش‌های پیچیده و ساختاری دست‌وپنجه نرم می‌کنند؛ از فرسودگی ماشین‌آلات و نوسانات قیمت قطعات یدکی گرفته تا کمبود سوخت و مداخلات غیر کارشناسی در سطح محلی، همگی تهدیدهایی هستند که بر پایداری فعالیت معادن سایه انداخته‌اند.

استان همدان به‌عنوان یکی از نقاط مهم تأمین سیلیس کشور، ظرفیت‌های قابل‌ توجهی در حوزه معدن‌کاری، فرآوری و تأمین مواد اولیه صنایع مصرف‌کننده دارد؛ بااین‌حال بهره‌برداری بهینه از این ظرفیت‌ها، نیازمند سیاست‌گذاری هوشمندانه، حمایت هدفمند و بازنگری در فرآیندهای نظارتی و لجستیکی است.

در همین راستا مدیرعامل یکی از مجموعه‌های بزرگ معدنی استان همدان که در حوزه استخراج، فرآوری خشک و تولید پودر میکرونیزه سیلیس فعال است، در گفت‌وگویی با خبرنگار ما، از چالش‌ها، موانع و مطالبات این بخش کلیدی پرده برداشت.

«محمدرضا باختری» در این گفت‌وگو ضمن ارائه تصویری دقیق از عملکرد مجموعه تحت مدیریت خود، به انتقاد از نبود زیرساخت‌های حمایتی مناسب، فرسودگی تجهیزات، پیچیدگی واردات ماشین‌آلات، قاچاق مواد معدنی و همچنین مشکلات بازار فروش پرداخت.

باختری با اشاره به گستره فعالیت این مجموعه، گفت: ما مجموعه‌ای از شرکت‌ها را اداره می‌کنیم که شامل یک معدن فلزات، یک واحد خردایش و تولید پودر میکرونیزه (فرآوری خشک) در منطقه ازندریان و یک واحد درحال احداث در شهرک صنعتی جوکار است که به‌زودی وارد فاز تولید خواهد شد.

وی با اشاره به محصولات تولیدی، افزود: پس از استخراج از معدن، ماده خام به واحدهای خردایش منتقل شده و پودر میکرونیزه با مش حدود 200 تولید می‌شود؛ این محصولات در کیسه‌های یک‌تُنی بسته‌بندی و به صنایع کاشی، سرامیک، لعاب‌سازی، چینی بهداشتی و چینی مظروف در استان‌های مختلف ازجمله یزد، کرمان، فارس، اصفهان، قزوین، زنجان، خراسان و سمنان عرضه می‌شوند.

این مدیر مجموعه‌ معدنی فعال در استان همدان معتقد است که محصولاتش ازنظر کیفیت و شیوه استخراج، در رقابت با سایر استان‌ها از مزیت نسبی برخوردارند و با تفکیک باطله از ماده معدنی و فرآوری اولیه در معدن، بازدهی بالاتری حاصل شده است.

بحران کمبود قطعات اصلی

باختری با گلایه از وضعیت ماشین‌آلات معدنی، اظهار کرد: ماشین‌آلات ما به‌شدت فرسوده‌اند؛ واردات ماشین‌آلات دست دوم با کارکرد زیر پنج سال ممکن شده، اما روند اداری آن بسیار پیچیده و وقت‌گیر است و اغلب واحدها قادر به انجام آن نیستند.

وی افزود: در حوزه تعمیرات هم با مشکل جدی مواجهیم؛ قطعات یدکی که با قیمت‌های گزاف تهیه می‌کنیم، اغلب تقلبی‌اند؛ با وجود برچسب کشور سازنده، پس از نصب متوجه می‌شویم قطعه عملکرد مطلوبی ندارد و خسارات قابل توجهی به مجموعه وارد می‌کند.

کمبود گازوئیل و نگاه سطحی به تخصیص سوخت

باختری در ادامه به مشکل تخصیص سوخت اشاره کرد و گفت: در معادن برای برداشت حدود پنج هزار تُن ماده معدنی، باید دو تا سه برابر آن باطله‌برداری شود؛ اما میزان گازوئیلی که تخصیص می‌دهند، فقط معادل همان پنج هزار تُن است. این نگاه ساده‌انگارانه به میزان سوخت مورد نیاز، عملاً فعالیت معادن را مختل کرده است.

وی از همکاری مسئولان استان همدان به‌ویژه معاونت معدنی تقدیر کرد و افزود: آقای دکتر احمدی و همکارانشان با نگاه تخصصی، مشکلات ما را درک و در حد توان به ما کمک کرده‌اند.

قطعه‌سازی غیر استاندارد و فقدان واردات رسمی

مدیرعامل مجموعه معدنی فلدسپات ادامه داد: قطعات غیر اصل نه‌تنها عمر مفید ندارند، بلکه موجب توقف خط استخراج و تحمیل هزینه‌های سنگین به مجموعه‌ها می‌شوند؛ این درحالی‌ است که واردات قطعات اصلی محدود، گران و بسیار دشوار شده است.

باختری سپس درباره برداشت‌های غیر مجاز سیلیس در استان گفت: شرکت‌های شناخته‌شده و دارای سابقه مانند ما به‌هیچ‌عنوان وارد این فضا نمی‌شوند؛ اما در سطح استان همدان گزارش‌هایی از برداشت‌های غیر قانونی شبانه با تراکتور و حمل‌ونقل غیر ایمن شنیده‌ایم که مواد را به کارخانه‌های خردایش منتقل و به بازار عرضه می‌کنند.

انحصارطلبی رانندگان محلی در حمل‌ونقل

یکی از چالش‌های جدی دیگری که باختری به آن اشاره کرد، انحصارطلبی برخی رانندگان محلی است؛ وی توضیح داد: در برخی مناطق رانندگان بومی اصرار دارند فقط خودشان حمل‌ونقل بار را انجام دهند و اجازه ورود کامیون‌داران دیگر را نمی‌دهند. این موضوع باعث تحمیل کرایه‌های غیر منطقی و افزایش هزینه نهایی مواد معدنی شده است.

وی تأکید کرد: اگر این انحصار شکسته شود، قیمت حمل تا 30 درصد کاهش می‌یابد و معادن همدان می‌توانند رقابت‌پذیری خود را نسبت به سایر استان‌ها بازیابند.

کمبود زمین صنعتی مانع توسعه واحد فرآوری و تحقق نهضت جلوگیری از خام‌فروشی

این معدن‌کار باسابقه در ادامه به یکی از مهم‌ترین و ساختاری‌ترین موانع بر سر راه توسعه معادن و جلوگیری از خام‌فروشی اشاره کرد و گفت: واحدهای معدنی زمانی مفهوم واقعی خودشان را پیدا می‌کنند که به یک واحد فرآوری متصل باشند؛ فرآوری یعنی اینکه محصول خام معدنی وارد کارخانه شود، فرآیندهای صنعتی روی آن انجام بگیرد و شکل قابل مصرف پیدا کند که در این مرحله ارزش‌افزوده واقعی ایجاد می‌شود. مجموعه ما خوشبختانه یک واحد فرآوری فعال در استان همدان دارد و به دنبال توسعه یک واحد فرآوری جدیدتر با فناوری بالاتر و شرایط بهتر هم بودیم که از دو سال پیش برای آن اقدام کرده‌ایم.

باختری ادامه داد: برای احداث واحد فرآوری به زیرساخت نیاز است و نخستین نیاز هم زمین است. ما برای این منظور به شرکت شهرک‌های صنعتی مراجعه کردیم و با اینکه دوستان در حد مقدوراتشان همکاری‌هایی داشتند، اما نیاز واقعی ما زمین صنعتی بین 15 تا 20 هزار متر مربع بود؛ نهایتاً به ما دو قطعه زمین چهار هزار متری دادند که اکنون درحال نصب ماشین‌آلات در همان‌ها هستیم، اما این فضا واقعاً برای ما کفایت نمی‌کند.

این معدن‌کار همدانی با اشاره به سیاست‌های رسمی کشور در مقابله با خام‌فروشی، تصریح کرد: همه تأکید می‌کنند که معادن نباید خام‌فروشی کنند؛ خیلی خوب! اما وقتی یک شرکت معدنی برای فرآوری وارد عمل می‌شود، چرا باید با این‌همه مانع مواجه شود؟ چرا زیرساخت به او نمی‌دهند؟ اگر قرار است خام‌فروشی متوقف شود، باید به فعالان این عرصه زمین و امکان کار بدهند.

باختری در پایان این بخش از گفت‌وگو تأکید کرد: اینکه ما اکنون با سرمایه‌گذاری سنگین وارد شهرک صنعتی شدیم اما فضای کافی نداریم، شبیه این است که کفش تنگی را به پا کنید و بخواهید با آن مسابقه بدهید! اگر واقعاً اراده‌ای برای توسعه صنعتی هست، این مسائل باید جدی گرفته شود.

بازار فروش وابسته به صادرات غیر مستقیم کاشی

وی درباره وضعیت بازار فروش گفت: محصول ما مستقیماً صادر نمی‌شود، اما در صنعت کاشی و سرامیک مصرف می‌شود که حدود 60 تا 70 درصد از تولید آن را صادر می‌کنند؛ بنابراین نوسانات صادرات کاشی مستقیماً روی فروش ما تأثیر دارد.

باختری افزود: به‌دلیل مشکلات منطقه‌ای و محدودیت‌های صادراتی، کارخانه‌های کاشی و سرامیک سفارش‌های خود را کاهش داده‌اند یا با تأخیر هزینه آن‌ها را پرداخت می‌کنند؛ این امر باعث کاهش فروش و بحران نقدینگی در مجموعه ما شده است.

وی همچنین اشاره کرد: برخی مطالبات ما از کارخانه‌ها به‌دلیل مشکلات بازگشت ارز، مشکوک‌الوصول شده و این مهم فشار زیادی به ما وارد کرده است.

باختری در پایان سخنانش گفت: ما امیدواریم که مسئولان با نگاهی تخصصی‌تر، مشکلات معادن به‌ویژه در حوزه ماشین‌آلات، سوخت و حمل‌ونقل را درک کنند و با سیاست‌گذاری مناسب، امکان توسعه زنجیره ارزش و افزایش رقابت‌پذیری مواد معدنی در کشور را فراهم کنند؛ ما آماده‌ایم با همه توان در مسیر تولید و اشتغال‌زایی حرکت کنیم، به‌شرطی که موانع ساختاری کاهش یابد.

موانع موجود؛ کمبود سوخت، برق و بازار فروش

در ادامه رئیس سازمان نظام مهندسی معدن استان همدان نیز از آغاز اجرای نظام نظارتی مضاعف بر معادن استان خبر داد و گفت: براساس قانون، هر معدن موظف است دارای مسئول فنی باشد و بدون آن حتی ممکن است پروانه بهره‌برداری معدن باطل شود.

محمدبشیر یوسفی با اشاره به نقش نظام مهندسی معدن در فرآیند نظارت و بهره‌برداری از معادن، افزود: تمامی معادن باید دارای مسئول فنی دائم باشند که هم مسائل فنی و هم الزامات ایمنی را در معدن کنترل کند؛ این مسئولان فنی بازرسی‌های مستمر انجام می‌دهند و گزارش‌های آن‌ها مبنای بررسی‌های نهادهای ناظر است. علاوه‌بر آن، از سال گذشته بحث اجرای نظام نظارتی مضاعف نیز مطرح و عملیاتی شده است.

وی ادامه داد: در قالب این طرح معدن به یکی از مهندسان با پایه بالا سپرده می‌شود تا علاوه‌بر مسئول فنی مستقر، نظارتی مضاعف و مستقل بر فعالیت‌ها انجام دهد؛ ازجمله پایش مستمر، کنترل ایمنی، جلوگیری از تخلفات فنی و ارزیابی عملکرد بهره‌بردار.

رعایت ایمنی در معادن همدان مطلوب است

رئیس سازمان نظام مهندسی معدن استان همدان با اشاره به وضعیت ایمنی معادن استان همدان، گفت: خوشبختانه تاکنون حادثه خاصی در معادن استان نداشته‌ایم و ازنظر ایمنی، شرایط خوبی برقرار است؛ جز در موارد محدودی که سهل‌انگاری اپراتورها منجر به حوادث جزئی شده، در سایر موارد شاهد رعایت اصول ایمنی و فنی هستیم.

یوسفی تأکید کرد: تعامل بهره‌برداران با مسئولان فنی در بیشتر موارد خوب و حرفه‌ای بوده، هرچند معدود افرادی نیز در پرداخت حقوق مسئولان فنی یا اجرای الزامات همکاری نمی‌کنند که با آن‌ها برخورد قانونی و در برخی موارد پس از مداخله سازمان، حقوق معوقه پرداخت شده است.

توسعه فرآوری، اولویت اصلی برای جلوگیری از خام‌فروشی

وی با تأکید بر اهمیت جلوگیری از خام‌فروشی، گفت: نظام مهندسی معدن به‌صورت جدی بر توسعه واحدهای فرآوری مواد معدنی در استان تأکید دارد؛ در برخی بخش‌ها این هدف محقق شده و کارخانه‌های فرآوری در کنار معادن فعال‌اند. بااین‌حال در برخی مناطق هنوز ضعف‌هایی وجود دارد که درحال شناسایی و پیگیری هستیم.

رئیس سازمان نظام مهندسی معدن استان همدان افزود: در حوزه سنگ‌های ساختمانی همچنان چالش داریم؛ برخی از این سنگ‌ها به‌صورت خام به استان‌های دیگر ازجمله اصفهان منتقل و آنجا فرآوری می‌شوند. این درحالی است که در سایر مواد معدنی مانند آهن، واحدهای فرآوری در استان فعال‌اند و زنجیره تولید تا مرحله نهایی دنبال می‌شود.

یوسفی با اشاره به ظرفیت زیاد استان در برخی مواد معدنی مانند دولومیت، گفت: در حوزه‌هایی مثل دولومیت، مطالعات و برنامه‌ریزی‌هایی انجام و یک واحد فرآوری نیز در کارونی راه‌اندازی شده است؛ براساس بررسی‌ها، تا 10 واحد فرآوری دیگر در این حوزه می‌تواند در استان مستقر شود.

وی در پایان سخنانش به چالش‌های موجود در بخش معدن استان نیز اشاره کرد و افزود: مهم‌ترین مشکلاتی که بهره‌برداران با آن‌ها مواجه هستند، شامل کمبود گازوئیل، محدودیت در دسترسی به برق و همچنین اُفت بازار فروش برخی مواد معدنی خاص است؛ این موضوعات تأثیر مستقیمی بر تولید گذاشته‌اند و امیدواریم با همکاری نهادهای متولی، این مسائل در آینده‌ای نزدیک برطرف شوند.

با مرور گفته‌های مدیرعامل یکی از واحدهای فرآوری معدنی و رئیس سازمان نظام مهندسی معدن همدان، می‌توان دریافت که توسعه پایدار در حوزه معدن، نیازمند دو مؤلفه‌ اصلی است؛ زیرساخت مناسب و نظارت دقیق.

از یک‌سو صحبت‌های آقای باختری به‌روشنی نشان می‌دهد که نبود زمین کافی، پیچیدگی‌های اداری و رها شدن شهرک‌های صنعتی در اختیار بهره‌برداران غیر فعال، موانع جدی برای توسعه واحدهای فرآوری و ایجاد ارزش‌افزوده در زنجیره معدن استان هستند؛ موضوعی که اگر برطرف نشود، سیاست‌های کلان مقابله با خام‌فروشی در عمل ناکام خواهد ماند.

از سوی دیگر، اظهارات مهندس یوسفی حکایت از آن دارد که ساختار نظارتی نظام مهندسی معدن همدان با تقویت حضور مسئولان فنی و اجرای نظارت مضاعف، به سمت حرفه‌ای‌تر شدن پیش می‌رود. با وجود برخی چالش‌ها ازجمله در زمینه‌ تأمین حقوق فنی یا ایمنی اپراتورها، کلیت روند نظارت و بهره‌برداری در معادن استان مثبت ارزیابی شده و اقدامات خوبی نیز برای حمایت از فرآوری درحال انجام است.

واقعیت این است که ظرفیت معادن همدان برای اشتغال‌زایی، توسعه صنعتی و جلوگیری از خام‌فروشی کاملاً مشهود است؛ اما اگر تصمیم‌گیران محلی و ملی زیرساخت‌های واقعی را فراهم نکنند، این ظرفیت‌ها ممکن است به فرصت‌های از دست‌رفته بدل شوند. امروز بیش از هر زمان هم‌افزایی بین بهره‌برداران، سازمان‌های تخصصی و نهادهای دولتی برای عبور از این گلوگاه‌ها، ضروری به نظر می‌رسد.

سمیرا گمار