الحاق به محدوده شهر یا روستا، به گسترش رسمی مرزهای یک شهر یا روستا گفته می‌شود که می‌تواند پیامدهای مثبت و منفی متعددی در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و کالبدی داشته باشد. این فرآیند، که اغلب به‌عنوان خزش شهری نیز شناخته می‌شود، می‌تواند منجر به بهبود وضعیت اقتصادی و اجتماعی ازجمله افزایش اشتغال‌زایی، بهبود زیرساخت‌ها و خدمات شهری و افزایش دسترسی به امکانات آموزشی و بهداشتی مناطق الحاق شود که در بهبود کیفیت زندگی تأثیر می‌گذارد.
گسترش محدوده شهر معمولاً با افزایش قیمت زمین و املاک در مناطق الحاق‌شده همراه است. البته برنامه‌ریزی صحیح و جامع برای الحاق به شهر می‌تواند به توسعه پایدار و متوازن شهری کمک کند.
باوجود این مزایای بسیار الحاق روستا به شهر، چالش‌ها و پیامدهای منفی گوناگونی نیز به‌دنبال خواهد داشت. الحاق به شهر نیازمند سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های جدید مانند جاده‌ها، آب، برق، گاز و فضاهای عمومی است که می‌تواند بار مالی قابل توجهی را بر دوش شهرداری‌ها و دولت بگذارد.
الحاق به شهر منجر به تغییر بافت اجتماعی و فرهنگی مناطق الحاق‌شده و حتی بروز تعارضات اجتماعی می‌شود. گسترش محدوده شهر ممکن است به افزایش بار ترافیکی در مناطق الحاق‌شده و کل شهر بینجامد.
الحاق به شهر می‌تواند به افزایش فشار بر منابع طبیعی و محیط زیست منجر شود. در برخی موارد، الحاق روستا به شهر می‌تواند پیامدهای منفی بر اقتصاد و معیشت روستاییان داشته باشد. افزایش قیمت مسکن و اجاره‌بها در مناطق الحاق‌شده می‌تواند برای برخی از ساکنان، به‌ویژه اقشار کم‌درآمد، مشکل‌ساز شود.
با توجه به روند افزایشی اجرای طرح‌های الحاق روستا به شهر، با محمد رنجبرکرمی، یکی از اهالی قاسم‌آباد که عضو سابق شورای روستا بوده و به‌طور محسوس و ملموس با این پدیده مواجه شده و دکتر محمدرضا عراقچیان، استاد بازنشسته معماری و صاحب‌نظر حوزه شهرسازی گفت‌وگو کرده‌ایم. مشروح آن را در ادامه بخوانید؛
عضو سابق شورای روستای قاسم‌آباد در مصاحبه با خبرنگار سپهرغرب ضمن تشریح آثار مشهود و کم‌سابقه روی کار آمدن اعضای تحصیلکرده در شورای روستا پیش از الحاق به شهر اظهار کرد: نخستین اقدام انتخاب دهیار بومی بود. همچنین شوراهای تخصصی ازجمله شورای کشاورزی، فرهنگی و... را تشکیل دادیم.
محمد رنجبرکرمی با اشاره به انتخاب پنج نفر از بزرگان حوزه کشاورزی به‌عنوان نمایندگان شورای کشاورزی بیان کرد: حل و فصل امور کشاورزی و مشکلات کشاورزان ازجمله تملک زمین، نحوه کشت، اراضی و تقسیم آب به شورای کشاورزی سپرده شد. این روند باعث شد بدون مراجعه به کلانتری و مراجع قضائی مشکلات رفع و عزت نفس اهالی حفظ شود.
وی با ابراز خرسندی از ایجاد فضای شادی و نشاط توسط شورای فرهنگی افزود: برخی از اعضای بسیج و اهالی در قالب شورای فرهنگی در اموری همچون تبلیغات، برگزاری مراسم‌ها در مناسبت‌ها و اعیاد مشارکت داشتند و کمک‌حال شورا بودند.
وی از ساختارشکنی و اصلاح ساختار مدیریت مسجد روستا گفت و افزود: با تشکیل هیئت امنا در مسجد، تعدادی از جوانان را با بزرگ‌ترها در اداره مسجد شریک کردیم. همچنین تصمیم گرفتیم تغییراتی ازجمله ساخت خانه عالم، سالن پذیرایی و ورزشی در مسجد ایجاد کنیم.
این ساکن روستای قاسم‌آباد با ابراز تأسف از پیگیری نکردن ثبت جهانی قنات قاسم‌آباد در کنار هگمتانه و آثار باستانی اصفهان خاطرنشان کرد: با تلاش‌ها و پیگیری‌های دهیار سابق، مستندات لازم تهیه و به مراجع مربوط ارائه شد. پس از بازدید متخصصان امر، قنات در فهرست ثبت ملی قرار گرفت.
رنجبرکرمی افزود: از زمانی که روستا به شهر الحاق شد، نمایندگان شورای شهر عنوان کردند که از طریق میراث فرهنگی پیگیر ثبت قنات هستند اما متاسفانه این موضوع به حال خود رها شده و اکنون قنات تخریب شده و به پاتوق معتادان تبدیل شده است.
وی به رضایت مردم از تغییر شیوه مدیریت روستا اشاره کرد و گفت: پیش‌تر روستا سنتی اداره می‌شد اما از زمانی که ماشین‌آلات مکانیزه همچون سطل زباله به روستا آوردیم شرایط بهتر شده به طوری که زباله‌ای روی زمین نمی‌ماند.
عضو سابق شورا از برهم خوردن نظم روستا پس از الحاق، ابراز نگرانی کرد و گفت: بیشتر سطل‌های زباله در خیابان‌های اصلی را جابجا یا جمع‌آوری کرده‌اند و اهالی دیگر نظافت کوچه‌ها و خیابان‌ها را رعایت نمی‌کنند.
رنجبرکرمی از مشکلاتی که الحاق برای روستا به‌وجود آورده سخن گفت و افزود: گفت: قبل از این اقدام مردم روستا بومی بودند و همدیگر را می‌شناختند، نگاه جمع بر رفتارها نظارت داشت اما متأسفانه از زمانی که افراد غیربومی با فرهنگ‌های مختلف حتی مغایر، به روستا آمدند، میزان آسیب‌های اخلاقی افزایش یافته است.
وی با اشاره به اینکه تحقیر و تنبیه جای عزت و احترام را گرفته بیان کرد: به‌دلیل اینکه نماینده شهرداری با افراد و عقاید روستا آشنا نیست، همه را به یک چشم می‌بیند و با همه یکسان برخورد می‌کند، این امر باعث افزایش افراد مخالف و نارضایتی‌ها در جامعه شده است.
وی با بیان اینکه بی‌تفاوتی و بی‌انگیزگی جای نقد گرفته که یکی دیگر از مشکلات الحاق است، اذعان کرد: پیش‌تر که مدیریت بر عهده شورای روستا بود، عملکرد آنان زیر ذره‌بین قرار داشت و همه اهالی در مدیریت روستا مشارکت داشتند حتی از کارهای ما انتقاد می‌کردند؛ اما اکنون دسترسی به نماینده شهردار و نمایندگان سخت است و حتی با مراجعه به دفترشان پاسخی دریافت نخواهیم کرد؛ بنابراین بیشتر مردم می‌گویند: چرا دخالت کنیم؟ مسئولان خودشان انجام می‌دهند.
این ساکن روستای قاسم‌آباد با ابراز تأسف از نیمه‌کاره رها شدن طرح احداث شهرک گلخانه‌ای با وجود اختصاص 20 میلیارد تومان اعتبار از سوی استانداری، گفت: با مالکان اراضی صحبت کردیم و امضا گرفتیم که لوله‌کشی گاز، آب، برق و... انجام شود و زمین‌های منطقه را به مجموعه گلخانه تبدیل کنیم تا مردم سبزیجات و محصولات مورد نظرشان را از گلخانه روستا خریداری کنند اما متأسفانه به نتیجه نرسید و طرح متوقف شده است.
رنجبرکرمی از تبدیل شدن زمین‌های کشاورزی به انبارهای کاشی و سرامیک خبر داد و اعلام کرد: با افزایش قیمت زمین و پایین بودن هزینه ساخت، بیشتر اهالی زمین‌های خود را فروخته یا به مغازه تبدیل کرده و اجاره می‌دهند؛ همچنین باغ و زمین‌های کشاورزی برای امور تجاری و صنعتی به جای امور تولیدی به فروش می‌رود.
وی از رشد ساخت‌و‌سازهای غیرمجاز همچون ساخت ساختمان‌ها بدون پارکینگ و امکانات لازم شکایت کرد و گفت: زمان الحاق قاسم‌آباد به شهر، طی جلسه با نماینده شهر و شهردار سابق مصوب شد که ساختمان‌هایی که پیش از الحاق ساخته شده‌اند پابرجا بمانند اما با ساخت‌و‌سازهای غیرمجاز پس از الحاق برخورد شود که متأسفانه این طرح نیز بی‌نتیجه رها شد.
عضو سابق شورا به از بین رفتن جنگل‌های انتهای روستا که قطب گردشگری محسوب می‌شود، پرداخت و افزود: متأسفانه جنگل‌های انتهای روستا به محل تجمع فاضلاب بدل شده‌اند در حالی که بهترین فضا برای توسعه امکانات بوم‌گردی، ایجاد خانه‌باغ و رستوران برای مسافران است.
رنجبرکرمی در پاسخ به اینکه راهکار حل مشکلات چیست؟ پیشنهاد داد: لازم است الحاق روستاها، ابتدا به صورت آزمایشی و محدود اجرا شود و در صورت موفقیت، به سایر نقاط تعمیم یابد. همچنین باید پیش از اجرای طرح، فرهنگ‌سازی صورت گیرد، محدوده‌های مسکونی و کشاورزی مشخص و قوانین ساخت‌وساز به دقت رعایت شود. افزون بر این، شورای محلی و بومی به‌عنوان مشاور و بازوی اجرایی در کنار شهرداری استقلال و قدرت داشته باشد.
*تصویب طرح تفصیلی و ویژه روستاهای الحاقی، راهکاری مؤثر برای جلوگیری از مشکلات ادغام
در ادامه استاد بازنشسته معماری و صاحب‌نظر حوزه شهرسازی در پاسخ به اینکه چگونه از بروز مشکلات هنگام ادغام روستاها در شهر جلوگیری کنیم؟ گفت: واژه «ادغام» به‌خودی‌خود ایرادی ندارد؛ اما ضروری است طرح تفصیلی و اختصاصی روستاهای الحاقی در همان ابتدای امر تصویب شود. یعنی محدوده روستا باید تعیین شود. با این کار علاوه بر رعایت ضوابط روستا اهالی از خدمات ارزان و فناوری بهره‌مند می‌شوند.
دکتر محمدرضا عراقچیان در مصاحبه با خبرنگار سپهرغرب ضمن تشریح اینکه زندگی روستایی الگویی از ساده‌ بودن و مدل اقتصادی تک‌محصولی بدون پیچیدگی اقتصاد شهری و مدلی از افراد ساده‌زیست از نظر فرهنگی و معیشتی است اظهار کرد: با گسترش شهرها روستاهای اطراف ناگزیر در بافت شهر ادغام می‌شوند، این اتفاق برای تمام کشورهای دنیا رخ می‌دهد.
وی در واکنش به اینکه نوع برخورد کشورهای دیگر در این زمینه چیست؟ افزود: معمولاً در طرح‌های جامع یا راهبردی مدیریت شهری، محدوده روستاها به‌وضوح مشخص و متمایز از طرح جامع شهری ترسیم می‌شود و برای آن‌ها طرح ویژه تدوین می‌گردد. بدین ترتیب، ضمن حفظ قوانین روستایی، امکان بهره‌برداری از فناوری‌های نوین نیز وجود دارد.
استاد بازنشسته معماری با تأکید بر تصویب طرح جامع همدان برخلاف نظر کارشناسان و به خواست مدیران، عنوان کرد: حتی شهرداری هم با طرح موافق نبود چون وقتی روستا به شهر الحاق می‌شود باوجود ایجاد درآمد بابت صدور پروانه، ام هزینه‌هایی که به شهرداری تحمیل می‌کند، سنگین‌تر است.
عراقچیان با اشاره به افزایش هزینه‌های شهرداری‌ها به‌دنبال الحاق روستاها به شهر گفت: چون شورا صدور پروانه رایگان جهت ساخت مسکن را برای روستاییان تصویب می‌کند و آن‌ها عملاً هیچ‌وقت عوارض پرداخت نمی‌کنند، اما شهرداری باید کلیه خدمات را در اختیار روستاهای الحاقی قرار دهد. هزینه خدمات از محل عوارض ساکنان مناطق یک، تا چهار تأمین می‌شود که این امر نه‌تنها ظلم به شهرداری بلکه ظلم به شهروندان پرداخت‌کننده عوارض هم هست.
وی مسائل اجتماعی را یکی از دلایل مخالفت کارشناسان با پدیده الحاق روستا به شهر دانست و بیان کرد: با الحاق صرفاً عنوان تغییر نمی‌کند، بلکه ساختار اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی نیز تغییر می‌یابد. یعنی رفتار افراد روستایی که ساده و خالص بوده‌اند پس ازین دچار تغییراتی می‌شود و متأسفانه ساختار اجتماعی و فرهنگی روستا به هم می‌ریزد. همچنین وقتی روستا بود در نقشه جغرافیایی کشور جایگاه داشت اما پس از الحاق به محله‌ای حاشیه‌ای در شهر بدل می‌شود.
وی با اشاره به ضعف اقتصادی مناطق حاشیه شهر گفت: به دلیل پایین بودن اجاره‌بها، مهاجرت افراد غیر بومی افزایش یافته و بیشتر بومی‌ها انگیزه ماندن در روستا را از دست می‌دهند. ضمناً به‌دلیل نبود احساس تعلق سرزمینی از سوی مهاجران، ساختار فرهنگی روستا آسیب دیده و در نتیجه آسیب‌های اجتماعی را در پی دارد.
صاحب نظر حوزه شهرسازی مطرح کرد: خرید و فروش زمین و تغییر کاربری آن‌ها توسط افراد سرمایه‌دار ازجمله معضلاتی است که اقتصاد ساده و تولیدمحور روستا را تغییر می‌دهد و بورس‌بازی کاذب و دلالی ایجاد می‌کند. به طوری که اهالی بومی روستا به شهروندان درجه چهار شهری تبدیل می‌شوند.
عراقچیان به نمونه‌های اروپایی الحاق اشاره کرد و گفت: اگرچه در این کشورها روستا در دل شهر است ولی هنوز تابلوی روستا دارد و هویت خود را حفظ کرده. یعنی محدوده روستا، خانه‌ها و افراد مشخص‌ هستند؛ دولت فرانسه به اهالی روستا حقوق ماهیانه می‌دهد به شرطی که در روستا مانده و ساختار، لباس و غذای سنتی را حفظ کنند.
وی افزود: وقتی گردشگران این محیط را می‌بینند که در دل شهر هنوز ساختار سنتی حفظ شده، تجربه خوبی کسب کرده و اتفاقات خوبی رخ خواهد داد.
وی دلیل دولت‌ها برای اجرای الحاق در ایران را برداشتن بار مالی روستا از روی دوش خودشان عنوان کرد و گفت: تا وقتی منطقه‌ای روستا باشد، دولت باید به دهیاری‌ها کمک کند و خدمات ارزان ارائه دهد اما وقتی جزء شهر محسوب شد، کسب درآمد و هزینه خدمات بر عهده شهرداری‌ها خواهد بود.
با گسترش شتابان و رشد بی‌رویه شهرهای کشور طی چند دهه اخیر، روستاهای مجاور و یا نزدیک این سکونتگاه‌ها به‌تدریج به شهرها ملحق شدند؛ بدین ترتیب روستاهای الحاقی که بدون برنامه‌ریزی و خودجوش به محدوده قانونی شهرها محلق شدند، زمینه را برای حضور و گسترش هرچه بیشتر اسکان غیررسمی در حاشیه شهرها فراهم ساختند. طبق قانون، روستاهای حریم شهر، با رسیدن به شرایط تبدیل به شهر، باید منطقه شهری شناخته شوند و تحت مدیریت شهرداری‌ها قرار گیرند، حال آنکه الحاق روستاها به شهر گرچه از سویی، به‌واسط دسترسی به امکانات بیشتر و ارزش افزوده اراضی، برای روستانشینان خوشایند است اما در بلندمدت آسیب‌های جبران‌ناپذیری هم به زندگی روستاییان و هم به زندگی شهرنشینان وارد می‌آورد.
تغییراتی که در پی این فرآیند شکل گرفته در زمینه اجتماعی، اقتصادی و کالبدی تأثیرگذار بوده که ازجمله مهم‌ترین پیامدهای آن را می‌توان در تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی مورد واکاوی قرار داد که محل برخورد فرهنگ‌ها بوده و به‌دلیل متنوع بودن خرده‌فرهنگ‌ها با عقاید و برخوردهای متفاوت در محیط و ناآشنا بودن با شرایط زندگی شهری و نبود احساس تعلقات شهروندی در روستاها جلوه بیشتری پیدا کرده و تعارضات متفاوتی را به‌دنبال دارد.
از دیگر پیامدهای ادغام روستاها تغییر در وضعیت اقتصادی است به این علت که در گذشته بیشتر روستاییان کشاورز بودند سپس با تبدیل شدن روستاها به شهر، اراضی زراعی زیادی از بین رفته و با ساخت و ساز از بین می‌روند، در بیانی ساده‌تر باید عنوان کرد که بافت اصیل روستاها در ورطه نابودی قرار می‌گیرد.
شایان ذکر است در بسیاری از سازوکارهای مدیریت شهری شهرهای کشورمان موضوع الحاق روستاها به شهرها بدون مطالعه کارشناسی صورت گرفته که یکی از مهم‌ترین عوامل ایجاد تعارض، نبود رویکرد یکسان مدیریتی در نقاط شهری و روستایی است که بر سایر عوامل نیز تأثیرگذار است.
بنابراین قبل از هرگونه الحاق به شهر، باید مطالعات جامع و دقیقی در مورد نیازهای شهری، ظرفیت‌ها منطقه، اثرات محیط زیستی، و زیرساخت‌ها انجام شود. مشارکت شهروندان و نهادهای مردمی در فرآیند تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی برای الحاق به شهر ضروری است.
برای جلوگیری از بروز مشکلات و چالش‌ها، باید یک برنامه جامع و هماهنگ برای گسترش محدوده شهر تدوین و اجرا شود که به نیازهای جامعه و شهروندان پاسخ دهد. برنامه‌ریزی برای الحاق به شهر باید شامل برنامه‌ریزی برای زیرساخت‌های جدید مانند مدارس، بیمارستان‌ها، پارک‌ها و فضاهای عمومی باشد.