بلاتکلیفی آلودگی رودخانههای روستایی
سپهرغرب، گروه - طاهره ترابی مهوش : داشتن منابع آب سالم پیشنیازی ضروری و اساسی برای حفظ کیفیت محیط زیست و رشد و توسعه اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جوامع انسانی است و بسیاری از سکونتگاههای انسان در نزدیکی و کنار منابع آب قرار دارند و این منابع تأمینکننده نیازهای آبی انسان و در بسیاری از مواقع دریافتکننده زایدات انسانی (فاضلابها و پسماندها) و روانابها بهشمار میروند که اثرات سوء بسیاری بر محیط زیست طبیعی و انسانی در پی دارد.
در این میان رعایت حریم کیفی منابع آب سطحی بهویژه رودخانهها و انهار روستایی یکی از نیازهای ضروری مدیریت منابع آب و محیط زیست است که کارکردهای متعددی ازجمله حفاظت اکوسیستم آبزی و کنارآبزی، جلوگیری از تخریب حریم و بستر رودخانه، بهبود کیفیت آب (توسط گیاهان کنارآبزی و آبزی)، کاهش بار آلودگی ورودی از منابع غیر متمرکز، بهبود مدیریت مخاطرات ناشی از حوادث و سوانح آلودگی دارد.
بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در این باره گفتوگویی را با مهدی صفیخانی؛ معاون محیط زیست طبیعی اداره کل محیط زیست استان همدان، عادل عربی؛ معاون محیط زیست انسانی اداره کل حفاظت از محیط زیست استان همدان و جهانگیر پرهمت؛ عضو هیئت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری با گرایش هیدرولوژی و منابع آب ترتیب دهیم که در ادامه میخوانید:
معاون محیط زیست طبیعی اداره کل محیط زیست استان همدان با بیان اینکه طبیعتاً با ورود هر گونه آلودگی به منابع آبی سطحی (رودخانه و نهرها) فارغ از خطراتی که سلامت انسان را تهدید میکند آن تغییرات فیزیکی و شیمیایی که در ساختار آب اتفاق میافتد خود تهدیدی برای اکوسیستم طبیعی نیز بهحساب میآید، گفت: این تغییرات اثرات نامطلوبی را بر روی زیستمندانی که در این منابع آبی زندگی کرده و نیز سایر زیستمندان که در خارج از بستر این منابع آبی از آن بهره میبرند خواهد گذاشت.
مهدی صفیخانی ادامه داد: این بدان معناست که در این اکوسیستم از میکرواگانیسمها گرفته تا سایر گونههای جانوری و پرندگانی آبزی و کنارآبزی که از این منابع آبی استفاده میکنند در معرض خطرت بیماری و نابودی قرار میگیرند.
وی با بیان اینکه اثر این آلودگی مستقیم و غیر مستقیم و با تأخیر خواهد بود، اظهار کرد: در این بین آنچه اتفاق میافتد تغییر در چرخ حیات این اکوسیستم است حال آنکه آلودگی آب میتواند منجر به مشکلات سلامتی انسان، مسمومیت حیات وحش و آسیب اکوسیستم در طولانیمدت شود و هنگامی که رواناب کشاورزی و صنعتی با مواد مغذی اضافی مانند نیتروژن و فسفر به آبراهها ورود میکند، این مواد مغذی اغلب شکوفههای جلبکها را تولید میکنند که در این صورت مناطق مرده ایجاد میشوند، یا مناطقی با اکسیژن کم که ماهیها و دیگر آبزیان دیگر نمیتوانند رشد کنند.
وی با اشاره به اینکه گرچه ما خوشبختانه با موضوع خودپالایی رودخانهها مواجهیم اما بسته به میزان و حجم آلودگی متأسفانه احیای دوباره منابع آبی اینچنینی با دشواری بسیاری همراه است، تصریح کرد: اگر بخواهیم با این موضوع به صورت منطقی برخورد کنیم موضوع پیشگیری مطرح میشود.
معاون محیط زیست انسانی اداره کل حفاظت از محیط زیست استان همدان نیز در ادامه با بیان اینکه این اداره کل بر روی رودخانههای اصلی و مهم استان که بعضاً سرشاخه رودخانههای مهم کشور به حساب میآیند بهصورت فصلی و دورهای رصد و پایش دارد، گفت: علاوه بر این سدها و چاهها که تأمینکننده آب شرب هستند و یا استفاده کشاورزی دارند نیز در این جرگه قرار میگیرند.
عادل عربی با بیان اینکه رودخانههایی همچون رودخانه عباسآباد، دره مرادبیگ، یلفان، گاماسیاب، همه سدها و چندین چاه، تالابهای استان همچون پیرسلمان و شیرینسو بهصورت دورهای مورد رصد و پایش قرار میگیرند، اظهار کرد: درخصوص رودخانه و انهار، در روستاها بهدلیل تعداد بالای آنها امکان رصد دوره وجود ندارد اما در صورت دریافت شکایت یقیناً این این اداره کل نسبت به پایش کیفی آب اقدام میکند.
استاد تمام منابع آب نیز با بیان اینکه آلودگی آبها از دو طریق آلایندههای طبیعی و مصنوعی اتفاق میافتد، گفت: در حال حاضر عمده بحث ما بر روی آلودگیهای مصنوعی است.
جهانگیر پرهمت با اشاره به اینکه گرچه میزان ورود آلایندههای مصنوعی به منابع آبی در شهرهای بزرگ بهواسطه فعالیتهای انسانی یقیناً بیش از روستاها است اما نمیتوان بهراحتی از کنار آلودگی رودخانه و انهار در روستاها نیز گذشت اظهار کرد: از خطرناکترین آلایندههای آب میتوان به مواد شیمیایی مختلف اشاره کرد که با ورود به طبیعت و انجام واکنشهای متعدد با سایر مواد در نهایت تأثیر نامطلوبی را به همراه خواهند داشت، این امر در جوامع صنعتی و پیشرفته بیشترین مقدار آلایندهها در گروه آلایندههای شیمیایی قرار دارد که دلیل اصلی آن، وجود تعداد زیاد کارخانجات صنعتی است.
وی با بیان اینکه با تمرکزگرایی ارائه خدمات در روستاها و افزایش جمعیت آنها شاهد آلودگی منابع آب رودخانه که تغذیهکننده تالابهای آب شیرین نیز بهحساب میآیند، هستیم، اذعان کرد: در حال حاضر پسماند و زبالههای رهاشده روستاها در رودخانه یک مشکل جدی است، تالاب انزلی و دریاچه پریشان در استان فارس از این تالابها هستند که در بالادست خود دچار آلودگی شدهاند.
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه متأسفانه زباله و فاضلاب روستایی در بیشتر مناطق کشور همچون بسیاری شهرها بلاتکلیف است و بخش اعظمی از آن وارد آبهای سطحی میشود، تصریح کرد: مسئله این است که سازمان حفاظت از محیط زیست باید معیارها و استانداردهایی را برای این امر تعریف کند که این روانآبها با چه کیفیتی از شهرها و روستا خارج میشوند.
پرهمت در ادامه با بیان اینکه صرفاً تعیین استاندارد کافی نیست بلکه این سازمان باید شیوههای بازدارندهای نیز در ساختار برخورد با متخلفان تعریف کند، اظهار کرد: موضوع این است که شاید بر روی منابع آبی سطحی، پایش کمی انجام شود اما جای پایش کیفی منابع آب سطحی خالی است زیرا تنها در ایستگاههای هیدرومتری یکسری آنیونها و کاتیونها مورد پایش قرار گیرد که منشأ طبیعی دارند وگرنه روی منابع آبهای سطحی که در آنها آلایندههای مصنوعی وارد میشود این سؤال مطرح است که آیا پایشهای خاص صورت میپذیرد یا خیر که باید بگویم در این بخش از پایشها بسیار ضعیف هستیم.
وی افزود: بر این اساس گرچه پایش کیفی آب در برخی نقاط با عدد و رقم بیان میشود اما اینکه عملاً میتواند مهارکننده و کنترلکننده باشد باید بگویم این اتفاق نمیافتد، درواقع این بخش را رها کردهایم.
عضو هیئت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری با اینکه پایش کیفی آبهای سطحی بهویژه در روستا در کشورهای مختلف متفاوت است اظهار کرد: نظام روستایی در برخی کشورها همچون کشورهای اروپایی متفاوت از ما است زیرا در آنها برای ارائه خدمات، تمرکزگرایی نشده بلکه در بیشتر موارد، روستایی و خانواده او در دل مزارع کشاورزی خود زندگی میکنند پس با تراکم جمعیتی خاص مواجه نیستیم اما در کشور ما بنا به شرایط اقلیمی بهویژه در مناطق گرم و خشک چارهای جز تمرکزگرایی در ارائه خدمات و ایجاد روستاهای بزرگ و پرچمعیت و حفظ روستاهای کمخانوار وجود ندارد که البته باید برای عوارض زیستمحیطی آن تدبیر لازم اندیشیده شود.
معالوصف با توجه به آنچه گفته شد گرچه میزان و سطح آلودگی آبها در روستاها بهمراتب کمتر از شهرهاست اما باید به این نکته توجه کرد که یکی از بزرگترین مشکلات آلودگی آب، ماهیت فرامرزی آن است. بسیاری از رودخانهها از روستا و شهرها عبور میکنند به رودخانه و دریچههای بزرگتر سرازیر میشوند که این مهم بهمثابه یک مصبیت بزرگ زیستمحیطی است بنابراین نمیتوان به بهانه تعداد بالای رودخانه و نهرهای روستایی لزوم پایش آلودگی رودها را نادیده انگاشت و منتظر رسیدن اطلاعات مردمی بود. برای مدیریت و ساماندهی این امر میتوان از ظرفیت تأثیرگذار دهیاران و شوراهای روستا استفاده کرد، در واقع میتوان از آنها بهعنوان بازوان بازدارنده در جوامع محلی یاد کرد و حتی به طریق اولا برای تشویش و ترغیب در راستای پیشگیری از آلودگی رودخانه بودجه متناسب برای دهیاران در نظر گرفت تا آن را در مسیر آموزش بهکار گیرند.
