ماه رجب یکی از ماه‌های پُرفضیلت و اثرگذار در تقویم عبادی مسلمانان است؛ ماهی که در روایات اسلامی از آن به‌عنوان «ماه خدا» یاد شده و جایگاهی ویژه در مسیر خودسازی و سلوک معنوی دارد. رجب نه صرفاً یک مقطع زمانی مستقل، بلکه آغازی آگاهانه برای ورود به فصل بندگی عمیق‌تر است؛ فصلی که با ماه شعبان ادامه می‌یابد و درنهایت به اوج خود در ماه مبارک رمضان می‌رسد. از همین رو، عالمان دینی رجب را ماه آمادگی، بازگشت و بازسازی می‌دانند؛ فرصتی الهی برای تصحیح مسیر زندگی و تجدید عهد با خداوند.
در هیاهوی روزمرگی‌ها و مشغله‌های مداوم زندگی، انسان ناخواسته از مسیر اصلی بندگی فاصله می‌گیرد. دل در غبار غفلت می‌نشیند و جهت حرکت آرام‌آرام تغییر می‌کند. ماه رجب با دعوت مکرر به توبه، استغفار و بازگشت، همچون چراغی در میانه راه روشن می‌شود تا انسان پیش از آنکه فاصله‌اش با مقصد بیشتر شود، به خود آید و راه را اصلاح کند. در روایات تأکید فراوانی بر استغفار، روزه‌داری و توجه قلبی در این ماه شده است؛ اعمالی که نه‌تنها ثواب اخروی دارند، بلکه تأثیر عمیقی بر پاک‌سازی درون و آرامش روح انسان می‌گذارند.
رجب، ماه تصمیم‌های بزرگ است؛ تصمیم برای کنار گذاشتن بندگی مقطعی و حرکت به‌ سوی بندگی مستمر. این ماه به انسان می‌آموزد که دین و ایمان، امری جزیره‌ای و مناسبتی نیست، بلکه باید متن و بافت اصلی زندگی شود. از همین رو، رجب پُلی است میان غفلت و بیداری؛ میان زندگی پراکنده و زیست الهی. اگر این فرصت به‌درستی درک شود، می‌تواند مقدمه‌ای جدی برای ورود آگاهانه و پُربار به ماه‌های شعبان و رمضان باشد، ماه‌هایی که مقصد نهایی آن‌ها، رسیدن به تقرب الهی و احیای جان انسان است.
حال که در آستانه این ماه گران‌قدر هستیم، به سراغ حجت‌الاسلام سیدمحمد موسوی‌اصفهانی، مدرس حوزه علمیه رفتیم تا با ما و شما، از این ماه خدا بگوید، در ادامه برای خواندن متن این مصاحبه، با ما همراه باشید:
* ماه رجب در منظومه سلوک معنوی چه جایگاهی دارد و چرا از آن به‌عنوان «ماه آمادگی» برای شعبان و رمضان یاد می‌شود؟
ما در مسیر بندگی درحال حرکت هستیم؛ مسیری که ماهیت آن مستمر است، نه مقطعی. اما در گذر زمان، بر اثر روزمرگی‌ها، وسوسه‌های شیاطین جن و انس و موانعی که نفس اماره در مسیر ما ایجاد می‌کند، از این جاده منحرف می‌شویم. گاهی متوجه این انحراف هستیم و گاهی هم اصلاً حواسمان نیست و در نوعی غفلت و خواب‌زدگی به‌سر می‌بریم. در این میان، ماه عزیز رجب فرصتی است برای بازگشت به جاده بندگی.
من دوست دارم این‌گونه بگویم که خداوند متعال، ماه رجب را برای بندگان غافلی مانند من قرار داده تا بیدار شویم و دوباره به مسیر اصلی بازگردیم. وقتی انسان از یک مسیر فاصله می‌گیرد، نخستین و مهم‌ترین کار این است که تمام همت و تلاش خود را صرف بازگشت به همان مسیر کند؛ پس از آن است که می‌تواند مسیر را ادامه دهد. این دقیقاً همان کاری است که باید در ماه رجب اتفاق بیفتد؛ ماه رجب، ماه بازگشت و ماه رسیدن دوباره به جاده بندگی است. آمادگی‌ای که از آن سخن گفته می‌شود نیز ناظر به همین معنا است. در ماه شعبان و ماه مبارک رمضان مقرر شده در این مسیر بندگی سرعت بگیریم، رشد کنیم و به سمت مقصد حرکت کنیم. اما این حرکت، تنها زمانی ممکن است که ابتدا خود را به جاده رسانده باشیم. ماه مبارک رجب، ما را به جاده می‌رساند و این مهم، راز جایگاه ویژه آن در سلوک معنوی است.
* ماه رجب چگونه می‌تواند نقطه آغاز بازسازی رابطه انسان با خدا، با خود و با دیگران باشد؟
وقتی انسان متوجه می‌شود که از جاده اصلی فاصله گرفته و آگاهانه تصمیم به بازگشت می‌گیرد، یعنی لحظه‌ای که توبه رخ می‌دهد، دل پاک می‌شود و زنگارها از آن کنار می‌رود. دلی که زنگارش زدوده شود، صیقلی و آماده می‌شود و نور الهی بر آن می‌تابد. از آن لحظه به بعد، ادامه مسیر را خودِ خداوند پیش می‌برد؛ هادی و مربی حقیقی خدا است.
وظیفه ما این نیست که همه چیز را قدم‌به‌قدم و به‌تنهایی پیش ببریم، کافی است دستی را که از دست خدا جدا کرده‌ایم، دوباره در دست او بگذاریم و به ندای الهی لبیک بگوییم؛ لبیکی صادقانه، مردانه و همراه با پایبندی.
در روایت آمده است: «مَن أصلَحَ بَینَهُ و بَینَ اللّهِ، أصلَحَ اللّهُ بَینَهُ و بَینَ النّاس»؛ یعنی کسی که رابطه خود با خدا را اصلاح کند، خداوند رابطه او با مردم را نیز اصلاح می‌کند.
* مهم‌ترین خطای رایج ما در مواجهه با ماه‌های معنوی مانند رجب چیست و چگونه می‌توان از نگاه شعاری و مقطعی به یک زیست معنوی پایدار رسید؟
سؤال بسیار خوبی مطرح کردید؛ آنچه به ذهن قاصر بنده می‌رسد، جزیره‌ای دیدن معارف اسلام است؛ جزیره‌ای دیدن ایمان، اعمال صالح و کارهای خیر. این نگاه می‌تواند یک آسیب و آفت جدی و خطای بزرگ باشد. برخی چنین تصور می‌کنند که ما باید در این دنیا زندگی خودمان را بکنیم و برای اینکه آخرتمان هم از دست نرود، هرازگاهی یک کیسه برداریم و در آن مقداری کار خیر و ثواب جمع کنیم؛ این نگاه نادرست است، چراکه خروجی آن زندگی‌ای می‌شود که هم در آن اعمال صالح وجود دارد و هم پُر از خطا است.
می‌گویند «الدنیا مزرعة‌الآخره»؛ وقتی یک زمین را به‌عنوان مزرعه و کشتزار در اختیار داشته باشید، تمام هم و غم‌ شما این است که از وجب‌به‌وجب آن استفاده ببرید و مزرعه را هدر نمی‌دهید. نگاه ما به دنیا باید این‌گونه باشد که دنیا یک فرصت است؛ فرصتی برای کمال و بندگی.
متأسفانه این آفت حتی دامن‌گیر برخی مذهبی‌ها و متدینین هم شده است؛ می‌بینید گاهی فرد در ماه رمضان بسیار متدین می‌شود، در محرم حال‌وهوای معنوی پیدا می‌کند، در اربعین پیاده‌روی می‌رود و به کربلا می‌رسد، اما همان‌جا در مسیر پیاده‌روی اربعین، در ذهنش برنامه می‌ریزد که وقتی از عراق برگشت و کرکره مغازه‌اش را بالا زد، دوباره همان خطاهای قبلی را تکرار کند؛ یعنی برای او امام حسین (ع) جای خودش را دارد و گناهانش هم جای خودشان را!
این همان آفتی است که گاهی در نگاه به ماه رجب هم دیده می‌شود؛ برخی خیال می‌کنند ماه رجب فرصتی است که بگویند حالا گناه‌هایی کرده‌ایم، بیایید یک کیسه هم ثواب جمع کنیم تا آن‌ها را بشوید و ببرد. نگاه درست این است که بگوییم خدایا من وارد ماه رجب شدم، شکر که اجازه دادی وارد این ماه شوم؛ حالا چه کار باید بکنم؟ باید به جاده‌ای که از آن منحرف شده‌ام، برگردم و تمام زندگی‌ام را در مسیر عبودیت قرار بدهم. البته عبودیت به این معنا نیست که انسان از زندگی لذت نبرد؛ اتفاقاً در همین مسیر بندگی خدا لذت هم وجود دارد. خداوند بندگی را به‌گونه‌ای ترسیم کرده که نه فشار غیر قابل‌ تحملی به انسان وارد شود و نه او از لذت‌های حلال محروم بماند.
اجازه بدهید یک نکته دیگر هم عرض کنم، شما هیچ آیه یا روایتی پیدا نمی‌کنید که به ما بگوید انسان در طول 80 سال زندگی، در فلان مقطع می‌تواند گناه کند و اشکالی ندارد! هرآنچه بر ما حرام شده، از لحظه تکلیف تا لحظه مرگ، حرام است. این یعنی بندگی که یک امر جزیره‌ای و مقطعی نیست.
* در میان اعمال توصیه‌شده ماه رجب، کدام عمل یا رویکرد بیشترین تأثیر را بر «اصلاح درون» دارد و چرا؟
بخش عمده پاسخ را در همان نکات اول و دوم بیان کردم، اما اگر به روایاتی که درباره اعمال ماه رجب وارد شده، مراجعه کنیم، با وجود تنوع اعمال، دو موضوع بیش از همه به چشم می‌آید؛ توبه و روزه. در روایات تعابیر بسیار قابل‌ توجهی درباره روزه گرفتن در ماه رجب آمده است؛ البته باید توجه داشت که «ثواب» صرفاً به این معنا نیست که در قیامت یک جایزه به انسان داده می‌شود، بلکه هرچه ثواب یک عمل بیشتر بیان شده، نشان‌دهنده این است که آن عمل در همین دنیا نیز تأثیر عمیق‌تری بر انسان دارد؛ تأثیر بیشتر بر خودسازی، پاک شدن درون و طهارت روح.
برای تقریب به ذهن، فرض کنید در یک مسابقه اعلام می‌کنند که جایزه نفر برنده 10 سکه بهار آزادی است؛ روشن است که آن مسابقه اهمیت زیادی دارد، اما اگر جایی بگویند جایزه پنج میلیون تومان است، معلوم می‌شود سطح اهمیت و اثرگذاری آن کار پایین‌تر است؛ در مورد اعمال عبادی هم همین‌طور است.
توبه نیز یعنی بازگشت؛ یعنی وقتی انسان بیدار می‌شود و می‌فهمد که از جاده اصلی منحرف شده، باید برگردد. به همین دلیل در روایات آمده است که انسان در طول شبانه‌روز، در دو نوبت (صبح و عصر) ذکر «اَستَغفِرُاللهَ وَ اَتوبُ اِلَیه» را تکرار کند؛ آن‌هم به تعداد زیاد که در برخی نقل‌ها عدد 70 مرتبه ذکر شده است. توبه یعنی بازگشت و تصمیم جدی برای اصلاح مسیر؛ این توبه است که آمادگی درونی ایجاد می‌کند و انسان را دوباره به سر جاده بندگی می‌رساند.
روزه نیز همین کارکرد را دارد؛ چراکه نوعی پاک‌سازی جسمی و روحی برای انسان به همراه می‌آورد. روزه، دل و جان انسان را آماده می‌کند تا پذیرای بندگی عمیق‌تر باشد و ارتباط او با خداوند شفاف‌تر و خالص‌تر شود. بر این اساس، به نظر می‌رسد توبه و روزه از مؤثرترین و کلیدی‌ترین اعمال ماه رجب هستند؛ اعمالی که زمینه‌ساز آمادگی حقیقی برای ورود به ماه شعبان و سپس ماه مبارک رمضان می‌شوند.
* اگر قرار باشد هر فرد با ورود به ماه رجب تنها یک تصمیم جدی برای تغییر در زندگی خود بگیرد، از منظر معارف دینی آن تصمیم باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد؟
وقتی تصمیم ما بر این قرار می‌گیرد که بندگی را به‌صورت جزیره‌ای و مقطعی انجام ندهیم، بلکه بندگی متن و بافت اصلی زندگی ما شود، درواقع زندگی ما رنگ خدا می‌گیرد؛ همان «صبغة‌الله»؛ همان‌گونه که در قرآن آمده است: «وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبْغَةً». در چنین حالتی، پیش‌زمینه تمام تصمیم‌ها و رفتارهای ما الهی می‌شود و وقتی رنگ خدا بر زندگی حاکم شد، همه‌چیز در جای درست خود قرار می‌گیرد و سامان می‌یابد. اگر بخواهیم در ماه رجب از خداوند متعال چیزی بخواهیم و تصمیمی جدی بگیریم، به نظر من بهترین تصمیم این است که بگوییم خدایا، من می‌خواهم در جای درست خودم قرار بگیرم؛ می‌خواهم زندگی‌ام رنگ خدایی بگیرد. نه فقط در ماه رجب، نه فقط در ماه محرم، نه فقط در عاشورا و اربعین، بلکه در تمام لحظات زندگی. یعنی اگر مراسم عروسی دارم، همان عروسی نیز لذت‌بخش و درعین‌حال همراه با رضایت تو باشد. اگر معامله‌ای انجام می‌دهم، سودآور باشد و درعین‌حال مورد رضایت تو. اگر خوراکی می‌خورم، تفریحی می‌روم یا فعالیتی انجام می‌دهم، همه در چارچوبی باشد که هم سودمند است و هم همراه با رضایت الهی. این همان نقطه اساسی است که در ماه رجب، هم در درخواست‌های ما از خداوند متعال و هم در تصمیم‌هایی که برای ادامه زندگی خود می‌گیریم، باید هدف‌گذاری شود.
ان‌شاءالله خداوند متعال در این ماه رجب و سپس در ماه‌های شعبان و رمضان، توفیق چنین زندگی‌ای را به ما عنایت فرماید، به برکت صلوات بر محمد و آل محمد و به برکت مولودهای نورانی این ماه؛ ازجمله ولادت امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام در سیزدهم رجب، ولادت امام محمد باقر علیه‌السلام در ابتدای ماه و نیز مبعث پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله در بیست‌وهفتم رجب. به حق این انوار مطهر، خداوند توفیق توبه و یاد خود را به همه ما عنایت فرماید.

زهره پوروهابی