حیات‌وحش به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شاخص‌های تنوع زیستی، دربرگیرنده گونه‌های گوناگون جانوری است که به دو دسته اصلی بومی و غیربومی تقسیم می‌شوند. گونه‌های بومی، آن دسته از جانورانی هستند که در یک زیست‌بوم خاص شکل گرفته و طی میلیون‌ها سال با شرایط اقلیمی، جغرافیایی و زیستی آن منطقه سازگار شده‌اند. این گونه‌ها نه‌تنها بخشی از میراث طبیعی هر سرزمین محسوب می‌شوند، بلکه نقش کلیدی در پایداری زیست‌بوم‌ها و چرخه‌های حیاتی دارند.
در مقابل، گونه‌های غیربومی به جانورانی اطلاق می‌شود که از طریق دخالت مستقیم یا غیرمستقیم انسان، یا در برخی موارد به‌طور طبیعی، وارد زیستگاه‌های جدید می‌شوند. حضور این گونه‌ها، اگرچه گاه می‌تواند به تنوع زیستی کمک کند، اما در بسیاری موارد سبب برهم خوردن تعادل اکولوژیک (بوم‌شناختی)، تهدید گونه‌های بومی و حتی بروز بحران‌های زیست‌محیطی می‌شود.
بررسی و شناخت تفاوت‌های میان گونه‌های بومی و غیربومی از آن جهت اهمیت دارد که سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌های حفاظتی در حوزه محیط زیست، نیازمند اطلاعات دقیق و جامع درباره وضعیت هر یک از این گروه‌هاست. کارشناسان محیط زیست تأکید دارند که مدیریت صحیح زیستگاه‌ها، کنترل ورود و گسترش گونه‌های غیربومی و تقویت برنامه‌های حفاظتی برای گونه‌های در معرض خطر، ازجمله الزامات اساسی برای حفظ تنوع زیستی و جلوگیری از تخریب زیست‌بوم‌های طبیعی است.
به همین منظور برآن شدیم تا با رئیس اداره امور حفاظت از حیات وحش استان همدان گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید؛
علیرضا محمدی در مصاحبه با خبرنگار سپهرغرب درباره مفهوم گونه‌های غیر بومی و تفاوت آن‌ها با گونه‌های مهاجم اظهار کرد: گونه‌های غیر بومی به موجوداتی گفته می‌شود که به‌طور طبیعی در یک زیستگاه خاص زندگی نمی‌کنند، اما به دلایل مختلف در منطقه‌ای دیگر دیده می‌شوند.
وی افزود: برای نمونه، کلاغ ابلغ علاوه بر حضور در استان همدان در بسیاری دیگر از استان‌های کشور نیز دیده می‌شود و به‌عنوان گونه بومی به‌شمار می‌رود. در مقابل، برخی گونه‌ها، خاص یک زیستگاه مشخص در کشور هستند؛ به‌عنوان مثال پرنده «زاغ بور» تنها در بیابان‌های استان سمنان مشاهده می‌شود، این نوع گونه‌ها نیز بومی محسوب می‌شوند.
وی به ویژگی متفاوت گونه‌های مهاجم اشاره و بیان کرد: این گونه‌ها نه‌تنها بومی یک زیستگاه خاص نیستند، بلکه بعضاً به‌واسطه فعالیت‌های انسانی یا شرایط طبیعی، وارد زیستگاه‌های جدید می‌شوند. به‌طور مثال ممکن است ماهی با وقوع سیلاب جابه‌جا شده و وارد محیطی تازه شود. این گونه‌ها با ایجاد رقابت با گونه‌های بومی، تهدیدی جدی برای بقا و حتی ادامه حیات آن‌ها به‌شمار می‌روند.
این مسئول با اشاره به مصادیق موجود در استان همدان تصریح کرد: در گذشته برخی پرندگان همچون «مرغ مینا» یا «بلبل خرما» به‌طور طبیعی در این استان حضور نداشتند، اما امروز در سطح شهر و پارک‌ها شاهد افزایش چشمگیر جمعیت آن‌ها هستیم. همچنین سنجاب که در گذشته تنها به تعداد بسیار محدود در جنگل‌های نهاوند وجود داشت، به‌دلیل انتقال غیرقانونی توسط افراد به شهر همدان و سپس رهاسازی در باغ‌های اطراف، امروز به یک گونه مهاجم تبدیل شده و علاوه بر رقابت با گونه‌های بومی، خساراتی به محصولات باغداران وارد می‌کند. این مسئله نه‌تنها تهدیدی برای محیط زیست بلکه عامل ایجاد نارضایتی در میان کشاورزان نیز شده است.
محمدی درباره عوامل ورود گونه‌های غیر بومی به زیست‌بوم کشور توضیح داد: مهم‌ترین عامل، دخالت‌های انسانی و قاچاق حیات وحش است. بسیاری از پرندگان زینتی ازجمله طوطی‌سانان به‌صورت طبیعی در ایران وجود نداشتند، اما امروز در نقاط مختلف کشور و حتی در پایتخت، گونه‌هایی مانند طوطی سبز، طوطی ملنگو و شاه‌طوطی به‌وفور مشاهده می‌شوند. این پرندگان که از طریق قاچاق وارد کشور شده‌اند، به شرایط آب و هوایی ایران عادت کرده و اکنون تولید مثل و افزایش جمعیت آن‌ها، تهدیدی جدی محسوب می‌شود.
وی به مهم‌ترین نمونه‌های گونه‌های غیر بومی در ایران اشاره کرد و گفت: گونه‌های پرندگان زینتی وارداتی مانند طوطی‌ها، برخی پرندگان مهاجم همچون مرغ مینا و همچنین سنجاب‌های رهاسازی‌شده در استان‌های غربی کشور از مهم‌ترین گونه‌های غیر بومی هستند که اکنون در بخش‌های مختلف ایران گسترش یافته‌اند و تغییرات قابل توجهی در زیست‌بوم‌ها ایجاد کرده‌اند.
وی با اشاره به پیامدهای ورود گونه‌های غیربومی به کشور اظهار کرد: «راکون» گونه‌ای است که پیش‌تر در ایران بومی نبوده و زیستگاه اصلی آن در منطقه قفقاز و ارمنستان قرار داشته. پیش از فروپاشی جماهیر شوروی، مراکزی در این مناطق به تکثیر و تولید پوست گونه‌های جانوری مشغول بودند و پس از تعطیلی این واحدها، گونه‌های در اختیارشان، رهاسازی شدند. بخشی از این گونه‌ها به‌دلیل نزدیکی به مرز ایران، وارد زیستگاه‌های شمالی کشور و جنگل‌های هیرکانی شدند و اکنون جمعیت آن‌ها در حال افزایش است. این موضوع مشکلات زیادی را برای کشاورزان و باغداران استان‌های شمالی به‌وجود آورده‌ است.
رئیس اداره امور حفاظت از حیات وحش استان همدان در ادامه افزود: یکی دیگر از گونه‌های مهاجم، ماهی «تیلاپیا» است که از خانواده کپورها به‌شمار می‌رود و سازگاری بسیار بالایی با انواع زیستگاه‌های آبی دارد. این ماهی در صورت ورود به زیستگاه‌های طبیعی رقابت شدیدی با گونه‌های بومی ایجاد کرده و سبب حذف برخی از آن‌ها می‌شود. به همین دلیل سازمان حفاظت محیط زیست به‌شدت با تکثیر این گونه در کشور مقابله می‌کند و هیچ مجوزی برای پرورش آن صادر نشده، با این حال، متأسفانه در برخی نقاط کشور و خارج از استان همدان، پرورش این گونه به‌صورت غیرمجاز انجام و در نهایت وارد تالاب‌ها و آب‌های طبیعی کشور شده است. این ماهی به‌سرعت با شرایط محیطی تطبیق یافته و جمعیت آن رو به افزایش است.
محمدی با اشاره به اینکه حضور این گونه‌ها می‌تواند آسیب‌های جدی به زیست‌بوم و تنوع جانوری وارد کند، گفت: رقابت شدید بر سر غذا و محل زندگی باعث می‌شود گونه‌های بومی کم‌کم از بین بروند. این گونه‌ها تخم و لارو بسیاری از آبزیان را نابود می‌کنند و حتی در بعضی موارد تخم پرندگان را از بین می‌برند؛ اتفاقی که می‌تواند جمعیت گونه‌های بومی را کاهش دهد و حتی باعث انقراض محلی آن‌ها شود.
وی یادآوری کرد: افزون بر پیامدهای زیست‌محیطی، تعارضات این گونه‌ها با جوامع انسانی نیز نارضایتی‌هایی را در میان کشاورزان و باغداران ایجاد کرده و نگاه منفی نسبت به حیات وحش را در پی دارد. این مسئله پیامدهای اقتصادی و اجتماعی قابل توجهی به همراه خواهد داشت.
وی درباره اقدامات صورت‌گرفته برای کنترل این گونه‌ها توضیح داد: در خصوص ماهی تیلاپیا، سازمان حفاظت محیط زیست با مکاتبات و رایزنی‌های مداوم با سازمان شیلات کشور تأکید کرد که هیچ مجوزی برای تکثیر و پرورش این گونه صادر نشود. خوشبختانه طی سال‌های اخیر این موضوع رعایت شده و اگر هم پرورش‌هایی به‌صورت محدود و مقطعی در گذشته انجام شده باشد، اکنون موردی برای فعالیت جدید وجود ندارد. همچنین ورود هر گونه جانوری به کشور صرفاً باید تحت نظارت و با مجوز سازمان حفاظت محیط زیست صورت گیرد.
این مسئول با اشاره به پایبندی ایران به کنوانسیون سایتیس گفت: براساس این کنوانسیون، هرگونه واردات گونه‌های جانوری چه برای پرورش و چه به‌صورت زینتی، نیازمند دریافت مجوز از کشور مبدأ و همچنین سازمان حفاظت محیط زیست ایران است. این سازمان نظارت شدیدی بر واردات و صادرات گونه‌های جانوری اعمال می‌کند.
محمدی درباره وضعیت گونه‌های غیر بومی در استان همدان افزود: در گذشته سنجاب ایرانی به‌صورت محدود در جنگل‌های بلوط نهاوند وجود داشت، اما به‌دلیل تخریب زیستگاه، این جمعیت از دست رفت. امروزه این گونه در باغ‌های همدان و سایر شهرستان‌ها گسترش یافته و به‌عنوان گونه مهاجم شناخته می‌شود. همچنین پرندگانی مانند مرغ مینا و بلبل خرما که با دخالت انسانی وارد زیستگاه شده‌اند، جمعیت‌شان افزایش یافته است.
وی تصریح کرد: آسیب‌های ناشی از حضور این گونه‌ها ممکن است در کوتاه‌مدت مشهود نباشد، اما در بلندمدت بر جمعیت پرندگان بومی اثرگذار خواهد بود. این موضوع نیازمند مطالعات دقیق علمی است.
وی با تأکید بر لزوم فرهنگ‌سازی در این حوزه عنوان کرد: بسیاری از این پرندگان از پرنده‌فروشی‌ها خریداری می‌شوند و برخی افراد ناآگاه آن‌ها را در زیستگاه‌های غیر بومی رها می‌کنند که پیامدهای منفی فراوانی دارد. به همین دلیل سازمان محیط زیست از طریق اطلاع‌رسانی عمومی و پایش دوره‌ای مراکز فروش پرندگان زینتی، مانع از قاچاق و رهاسازی گونه‌های غیر بومی می‌شود.
این کارشناس محیط زیست ادامه داد: با همکاری نیروی انتظامی، محموله‌های حیات وحش در ورودی‌های شهر شناسایی و ضبط شده و گونه‌های کشف‌شده به زیستگاه اصلی خود بازگردانده می‌شوند.
محمدی خاطرنشان کرد: سازمان محیط زیست به هیچ عنوان به‌دنبال واردات و مدیریت گونه‌های غیر بومی نیست، بلکه در بسیاری از موارد تلاش می‌کند این گونه‌ها حذف شوند، چراکه ورود بی‌مطالعه آن‌ها پیامدهای منفی جدی برای زیستگاه به همراه دارد.
وی یادآور شد: در گذشته گونه «آهوی گواتر‌دار» در دشت جیحون‌آباد همدان وجود داشت اما به‌دلیل شکار غیرمجاز و تخریب زیستگاه، این گونه از بین رفت.
او گفت: موضوع دیگری هم وجود دارد که به آن «معرفی» می‌گویند؛ یعنی گونه‌ای که قبلاً در یک زیستگاه نبوده، ولی در استان یا منطقه‌ای دیگر زیستگاه مشابهی داشته است. این اتفاق بسیار کم پیش می‌آید و برای انجام آن باید مطالعات دقیقی انجام شود تا مشخص شود آیا این گونه بر گونه‌های بومی اثر می‌گذارد یا نه. چنین مواردی در کشور نادر است و ما تلاش می‌کنیم مانع معرفی گونه‌های غیر بومی شویم. اگر هم به هر دلیلی وارد زیستگاه شوند، سعی می‌کنیم جلوی افزایش جمعیت آن‌ها را بگیریم.
بحث نظارتی وجود دارد که در مبادی ورود کشورها از طریق فرودگاه‌ها و بنادر در حال انجام است. اما راهکار اصلی که می‌توان پیشنهاد داد، موضوع آموزش است. آموزش درباره اهمیت گونه‌های بومی در زیستگاه‌ها و اینکه اگر در زنجیره‌های گونه‌های بومی یک منطقه اخلال ایجاد کنیم چه تبعاتی می‌تواند داشته باشد. این تبعات بعضاً ممکن است به خود انسان نیز بازگردد.
این مسئول در پاسخ به اینکه چه راهکارهایی برای جلوگیری از ورود و گسترش گونه‌های غیر بومی وجود دارد؟ گفت: بخشی از این کار با نظارت در مبادی ورودی کشور، مثل فرودگاه‌ها و بنادر، انجام می‌شود؛ اما مهم‌ترین راهکار، آموزش است؛ آموزش درباره اهمیت و ارزش گونه‌های بومی و اینکه بر هم زدن زنجیره زیستی یک منطقه چه پیامدهایی دارد. این پیامدها گاهی حتی می‌تواند دامن انسان را هم بگیرد.
محمدی تأکید کرد: آموزش نقش مهمی در این زمینه دارد و خوشبختانه در چند سال گذشته، مردم نسبت به قبل درخصوص ارزش‌های تنوع زیستی و زیستگاه‌ها، به‌ویژه زیستگاه‌های منطقه خود آگاه‌تر و مطلع‌تر شده‌اند.
کارشناسان محیط زیست معتقدند که آموزش عمومی در زمینه گونه‌های بومی، نقشی کلیدی در پیشگیری از گسترش گونه‌های غیربومی ایفا می‌کند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که ورود و تکثیر گونه‌های غیربومی، تهدیدی جدی برای تنوع زیستی، منابع طبیعی و حتی امنیت غذایی محسوب می‌شود.
گونه‌های بومی طی هزاران سال با شرایط اقلیمی و زیست‌محیطی یک منطقه سازگار شده‌اند و علاوه بر ایجاد تعادل بوم‌شناختی، نقش مهمی در چرخه‌های طبیعی، ازجمله گرده‌افشانی، کنترل آفات و حفظ حاصلخیزی خاک دارند. از دست رفتن این گونه‌ها می‌تواند منجر به برهم خوردن زیست‌بوم و کاهش کارکردهای طبیعی آن شود.
ورود گونه‌های غیربومی اغلب با انتقال بیماری‌ها، رقابت شدید برای منابع، تخریب زیستگاه‌ها و حتی انقراض برخی گونه‌های بومی همراه است. بر اساس گزارش اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN)، گونه‌های غیربومی مهاجم یکی از پنج عامل اصلی نابودی تنوع زیستی در جهان شناخته می‌شوند.
به گفته متخصصان، آموزش و آگاهی‌رسانی عمومی می‌تواند نخستین و مؤثرترین خط دفاعی در برابر گسترش گونه‌های غیربومی باشد. اطلاع‌رسانی به جوامع محلی، کشاورزان، گردشگران و حتی دانش‌آموزان، سبب می‌شود تا افراد درک بهتری از ارزش گونه‌های بومی و خطرات گونه‌های غیربومی پیدا کنند.
کشاورزان با آموزش صحیح می‌توانند در برابر استفاده از بذرها یا گیاهان غیر بومی حساس‌تر شوند.
گردشگران با یادگیری اهمیت بوم‌شناختی، از انتقال ناخواسته بذر یا حشرات جلوگیری می‌کنند.
دانش‌آموزان و دانشجویان به‌عنوان نسل آینده، نقش محوری در تداوم حفاظت از تنوع زیستی خواهند داشت.
آموزش گونه‌های بومی نه‌تنها به افزایش آگاهی عمومی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به‌عنوان ابزاری پایدار برای کاهش تهدیدات گونه‌های غیربومی عمل کند. کارشناسان تأکید دارند که رسانه‌ها، نهادهای آموزشی و سازمان‌های محیط زیستی باید با همکاری یکدیگر، برنامه‌های آموزشی گسترده‌تری را در سطح ملی و محلی اجرا کنند تا از خسارات جبران‌ناپذیر به زیست‌بوم‌های طبیعی جلوگیری شود.