سپهرغرب؛ گروه شهر- مریم کریمی‌آرمان؛ هگمتانه، پایتخت باستانی مادها و یکی از مهم‌ترین محوطه‌های تاریخی ایران، بار دیگر در مرکز توجه قرار گرفته؛ چراکه روند ثبت جهانی آن در فهرست میراث یونسکو به مراحل نهایی نزدیک می‌شود. این شهر تاریخی که در قلب همدان کنونی قرار دارد، با بیش از سه هزار سال قدمت، به‌عنوان یکی از کهن‌ترین مراکز تمدنی فلات ایران شناخته می‌شود. اهمیت هگمتانه نه‌تنها به معماری و ساختار منحصربه‌فرد آن بازمی‌گردد، بلکه به‌دلیل جایگاه ویژه‌اش در شکل‌گیری نخستین حکومت‌های ایرانی، جایگاه ممتاز در حافظه تاریخی کشور دارد.
در سال‌های اخیر، سازمان‌های فرهنگی و گردشگری استان همدان، با همکاری وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، تلاش‌های گسترده‌ای را برای معرفی این محوطه آغاز کرده‌اند؛ از برگزاری رویدادهای بین‌المللی و تولید محتوای چندرسانه‌ای گرفته تا میزبانی از هیئت‌های کارشناسی یونسکو و بازسازی مسیرهای بازدید در محوطه تاریخی. همچنین، کمپین‌های اطلاع‌رسانی و نمایشگاه‌های تخصصی با محوریت «هگمتانه؛ شهر مادها» در داخل و خارج از کشور برگزار شده تا اهمیت این محوطه به‌طور گسترده به جهانیان معرفی شود.
در چهل و ششمین کمیته میراث جهانی یونسکو که از تاریخ 21 تا 31 ژوئیه 2024 (31 تیرماه تا 10 مرداد 1403) در دهلی‌نو برگزار شد، پرونده «هگمتانه و مرکز تاریخی همدان» به‌عنوان تنها پرونده ایران بررسی و سرانجام محوطه تاریخی هگمتانه به‌عنوان بیست و هشتمین اثر ایران به فهرست میراث جهانی یونسکو اضافه شد. در این اجلاس، پس از انجام اصلاحاتی به پیشنهاد ایکوموس و برخی از اعضا این کمیته (قطر، قزاقستان، ویتنام، ترکیه، کنیا و روآندا) و با حذف بخش «مرکز تاریخی همدان»، هگمتانه به‌عنوان بیست و هشتمین اثر ایران وارد فهرست میراث جهانی در ایران شد.
این پرونده در ابتدا، تپه هگمتانه، بازار و بافت تاریخی همدان را دربر می‌گرفت و با عنوان «منظر فرهنگی و تاریخی از هگمتانه تا همدان» مطرح شده بود، که منظر تاریخی هگمتانه در شهر همدان مسیر «آرامگاه بوعلی تا آرامگاه باباطاهر» با وسعتی در حدود 100 هکتار را شامل می‌شد که شامل تپه هگمتانه، بازار، بافت تاریخی و 140 اثر تاریخی بود، اما وقتی پرونده به «هگمتانه و مرکز تاریخی همدان» تغییر عنوان داد، محتوا و مساحت آن نیز تغییر کرد و در نهایت در چهل‌و‌ششمین اجلاس میراث جهانی یونسکو، «مرکز تاریخی همدان» از عنوان اصلی آن حذف شده و پرونده با عنوان «هگمتانه»، در حالی که مرکز تاریخی همدان به‌عنوان حریم آن درنظر گرفته شده است، در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.
مساحت هگمتانه در پرونده فرستاده‌شده 75 هکتار و منطقه حائل آن 287 هکتار ثبت شده، کارشناسان تأکید می‌کنند که ثبت جهانی هگمتانه، نه‌تنها می‌تواند جایگاه همدان را در نقشه گردشگری بین‌المللی ارتقا دهد، بلکه زمینه‌ساز توسعه پایدار شهری، افزایش تعاملات فرهنگی و رونق اقتصادی منطقه خواهد شد.
حال، با توجه به اقدامات گسترده و هماهنگ دستگاه‌های محلی و ملی، نگاه‌ها به تصمیم نهایی یونسکو دوخته شده تا شاید نام «هگمتانه» در آینده‌ای نزدیک، در فهرست میراث جهانی بدرخشد. در ادامه از نظرات یک کارشناس حوزه شهرسازی بهره بردیم که در ادامه می‌خوانید؛
محمدرضا عراقچیان در مصاحبه با خبرنگار سپهرغرب درخصوص وضعیت سایت جهانی هگمتانه با بیان اینکه پس از ثبت جهانی این اثر، اقدامات اجرایی و ساماندهی متوقف شده، اظهار کرد: قبل از ثبت جهانی و زمانی که قرار بود ارزیاب یونسکو به همدان بیاید، تقریباً تمام سازمان‌ها به‌ویژه میراث فرهنگی و شهرداری، با هدایت استانداری، بسیار خوب عمل و مجموعه را راهبری کردند تا ارزیاب آمد، بازدیدهای خود را انجام داد و رفت. نکته‌ اینکه بعد از رفتن ارزیاب و ارسال پرونده به یونسکو و اعلام ثبت جهانی سایت، (هرچند بدون منظر تاریخی و فرهنگی) تقریباً تمام کارها تعطیل شد. سازمان‌ها عمدتاً کارهای اجرایی، علمی، مهندسی‌سازی، ساماندهی، مباحث فنی و دیگر اقدامات را رها کردند.
وی ادامه داد: شهرداری خیلی خوب در منطقه بازار، خیابان اکباتان، خیابان بوعلی و غیره کار می‌کرد، اما نسبت به آنچه انجام می‌داد تقریباً هیچ کاری بعد از ثبت انجام نداد. اینکه مشکلات بودجه دارند، مشکلات فنی و حقوقی و غیره سر جای خودش؛ مردم توقع داشتند بعد از ثبت جهانی، اقدامات اساسی‌تر و مهم‌تری در این زمینه صورت بگیرد، اما نه از طرف شهرداری و نه از طرف میراث فرهنگی، اتفاق نیفتاد.
این استاد بازنشسته دانشگاه بوعلی سینا همدان با اشاره به اینکه بعد از ثبت جهانی هگمتانه، انتظار تغییرات جدی در این سایت را داشتیم، افزود: ما توقع داشتیم وقتی سایت هگمتانه جهانی می‌شود، ساختار اداری آن تغییر کند و با افزایش کارمندان، بودجه، خدمات، تبلیغات و روابط عمومی، این سایت به سطح سایت‌های معتبر کشوری و جهانی برسد، اما هیچ اتفاق قابل توجهی در این زمینه نیفتاد. هنوز کارکنان همان تعداد کم‌اند و خدمات هم در همان سطح ابتدایی مانده، ضمن اینکه حتی اگر فعالیت سازمان‌های دیگر را هم جدا از میراث فرهنگی و شهرداری بررسی کنیم، کار اثرگذاری انجام نشده و این موضوع واقعاً جای تاسف دارد.
عراقچیان در پاسخ به این پرسش که چرا با وجود ثبت جهانی، همچنان مشکلاتی مانند نابسامانی اطراف محوطه، ساخت‌وسازهای نامناسب و بی‌نظمی بصری وجود دارد؟ گفت: چون میراث فرهنگی سازمانی است که عمدتاً سیاست‌گذار است و توان اجرایی و مالی‌اش ضعیف است، در واقع، نهادی که باید آن را حمایت کند، استانداری است.
وی افزود: ما در گذشته کارگروه گردشگری داشتیم که متشکل از بسیاری از سازمان‌ها و زیر نظر معاونت عمرانی تشکیل می‌شد. درخواست‌های سازمان میراث فرهنگی در آنجا تبدیل به صورتجلسه می‌شد و سازمان‌ها موظف بودند آن‌ها را اجرایی کنند، اما بر اساس چارت جدید، کارگروه گردشگری حذف شده و الآن عملاً معاونت امور عمرانی کاری نمی‌تواند انجام دهد.
وی در خصوص بررسی وضعیت گردشگری و مدیریت شهری اظهار کرد: معاونت اجتماعی و سیاسی نمی‌تواند کاری انجام دهد و عملاً حوزه گردشگری در استانداری‌ به حال خود رها شده؛ پیشنهاد من این است که معاونت امور گردشگری در استانداری ایجاد شود؛ اما اگر ممکن نبود، می‌توان مانند شهرهایی مثل مشهد که معاونت زیارتی – سیاسی دارند، ساختاری مشابه راه‌اندازی کرد. در غیر این صورت، حداقل می‌توان یک دفتر ویژه زیر نظر استاندار با عنوان دفتر امور گردشگری تشکیل داد تا مسائل این حوزه بهتر مدیریت شود.
او با اشاره به نبود برنامه‌ریزی منسجم در حوزه گردشگری گفت: به‌دلیل نبود یک برنامه مشخص، هیچ سازمان فعال و مؤثری در این بخش حضور ندارد. شهرداری نیازمند هدایت است، اداره میراث فرهنگی نیز احتیاج به حمایت و پشتیبانی دارد و سایر دستگاه‌ها تاکنون نقش خاصی ایفا نکرده‌اند.
این کارشناس شهرسازی یادآوری کرد: از ساده‌ترین تا پیچیده‌ترین سازمان‌ها باید در حفاظت از میراث فرهنگی نقش داشته باشند. انتظار می‌رود مقام عالی استان با تشکیل شورای راهبردی، مدیران سازمان‌ها را به انجام کارهای علمی، اجرایی، فنی و پشتیبانی تشویق کند، متأسفانه طی یک سال گذشته چنین اقدامی نشده یا اثری در عمل و کارایی لازم را نداشته است. برای اثربخشی بیشتر، این اقدامات باید با هدایت مستقیم استانداری انجام شود.
عراقچیان در ادامه با اشاره به ضعف در استفاده از ظرفیت‌های جهانی برای توسعه گردشگری و سرمایه‌گذاری گفت: در ایران مدیریت شهری واحد نداریم و هر سازمان ساز خودش را می‌زند. وقتی می‌گوییم مدیریت شهری نباید فقط به شهرداری نگاه کنیم؛ مدیریت شهری یعنی بیش از 150 سازمان که هرکدام به نحوی در اداره شهر مؤثرند، از سازمان بهزیستی و کمیته امداد گرفته تا اصناف، سینماها، کتابخانه‌ها، فرهنگسراها، انجمن‌های مردم‌نهاد و موسسات فرهنگی.
وی تصریح کرد: هرچند شهرداری پس از ثبت جهانی میراث فرهنگی اقدام چشمگیری نداشته است اما همه سازمان‌‌ها باید باهم ماهنگ بوده و پای کار بیایند، این هماهنگی جز با مدیریت شخص استاندار ممکن نیست.
وی درباره وضعیت ساماندهی اطراف تپه هگمتانه نیز توضیح داد: در سال‌های گذشته برای کف‌سازی آن طرح جامعی تهیه شد، اما این طرح زمانی تدوین شد که هنوز به ثبت جهانی نرسیده و بیشتر براساس نیازها و امکانات همان دوره طراحی شده بود. اکنون شرایط، نیازها و امکانات متفاوت و تپه هگمتانه از یک سایت ملی به یک سایت جهانی تبدیل شده و نام آن در فهرست یونسکو قرار گرفته؛ به همین دلیل باید برنامه‌ای جدید و متناسب با وضعیت فعلی تهیه و اجرا شود.
این استاد دانشگاه تصریح کرد: آنچه اکنون لازم است، بازنگری اساسی در طرح جامع تپه هگمتانه و انجام مطالعات مجدد است. می‌دانم این موضوع درگیر مراحل پیچیده اداری و اجرایی شده، اما پیشنهاد من این است که شخص اول استان باید به طور مستقیم وارد عمل شود و با جدیت بیشتری، تمامی مدیران شهری را برای پیشبرد این کار مورد بازخواست و پیگیری قرار دهد.
عراقچیان افزود: بسیاری از اقدامات لازم است بیرون از سایت هگمتانه صورت گیرد؛ همه شرکت‌های خدمات‌رسان مانند آب، گاز، برق، تلفن، راهنمایی و رانندگی، پلیس، ثبت احوال و سایر سازمان‌ها باید همکاری کنند و در خدمت تپه هگمتانه قرار گیرند. کمبود منابع انرژی مثل برق و آب نشان داد که یکی از مهم‌ترین مسیرهای توسعه شهر، گردشگری است و برای هموار شدن این مسیر، همه دستگاه‌ها باید هماهنگ باشند.
وی با انتقاد از نبود اقدامات ملموس در توسعه گردشگری شهر همدان اظهار کرد: در طول یک سال گذشته هیچ اتفاق جدی رخ نداده است. ما انتظار داشتیم در این مدت دست‌کم دو تا سه هتل جدید کلنگ‌زنی یا ساخته شود، مجموعه‌های فرهنگی توسعه پیدا کنند و مرکز همدان‌شناسی ضعف‌های گذشته خود را برطرف کرده و عملکرد بهتری ارائه دهد.
وی گفت: حتی انتظار می‌رفت شهرداری یک معاونت گردشگری ایجاد کند، در استانداری دفتر ویژه‌ای برای هدایت امور گردشگری راه‌اندازی شود و فرمانداری نیز معاونت گردشگری داشته باشد. همچنین بسیاری از سازمان‌ها می‌توانستند فعالیت‌های فرهنگی و گردشگری خود را گسترش دهند، اما عملاً هیچ‌کدام از این اقدامات انجام نشده است.
این کارشناس حوزه شهرسازی هشدار داد: به‌دلیل نبود برنامه در مدیریت شهری برای سایت جهانی هگمتانه، احتمال دارد طی یکی دو سال آینده این اثر به‌عنوان «سایت در خطر» از سوی یونسکو اعلام شود و حتی احتمال خروج آن از فهرست آثار جهانی نیز وجود دارد.
عراقچیان در پاسخ به این پرسش که آیا جهانی شدن سایت هگمتانه تأثیری بر زندگی مردم داشته است یا خیر، گفت: به نظر می‌رسد این اتفاق باید بر وضعیت بازار و کسبه تأثیرگذار باشد. شاید این موضوع تأثیر مستقیمی بر زندگی یک کارمند اداری نداشته باشد، اما قطعاً باید اثر آن را در بخش خصوصی ببینیم؛ یعنی درآمد هتل‌ها، رستوران‌ها، فست‌فودها، مراکز گردشگری، دفاتر آژانس‌ها، تورگردان‌ها، مسافرخانه‌ها و مشاغل مرتبط در بازار باید از این وضعیت بهره‌مند شوند.
وی بخشی از این وضعیت را ناشی از عوامل بیرونی دانست و توضیح داد: البته تحریم‌ها و حتی شرایطی مثل جنگ 12 روزه می‌توانند تأثیرگذار باشند، اما این عوامل به اندازه‌ای نیستند که بار اصلی را به دوش بکشند. به اعتقاد من، ریشه اصلی مشکل، ناهماهنگی و نبود یک ساختار قوی در مدیریت کلان است.
این کارشناس معماری و شهرسازی گفت: وقتی از تپه هگمتانه صحبت می‌کنم، منظورم فقط تپه و نرده‌های اطرافش نیست؛ بلکه کل شهر را در ارتباط با این میراث جهانی می‌بینم و معتقدم باید نگاه یکپارچه‌ای در مدیریت آن وجود داشته باشد.
عراقچیان با تأکید بر لزوم تدوین برنامه جامع برای مدیریت شهر همدان مبتنی بر سایت تاریخی هگمتانه گفت: ما به یک برنامه مدیریتی واحد برای شهر نیاز داریم؛ مسئله‌ای که تاکنون محقق نشده است. هیچ فرقی نمی‌کند، همه باید پای کار باشند؛ حتی روزنامه‌ها، صداوسیما، بخش خصوصی، انجمن‌های فرهنگی و ادبی و سایر انجمن‌ها. همه این‌ها نیازمند یک برنامه‌ریزی منسجم و یک ستاد راهبردی هستند که متأسفانه هنوز به آن پرداخته نشده است
وی در ادامه با اشاره به ضرورت هماهنگی میان دستگاه‌های مختلف افزود: برای تحقق اهداف مربوط به هگمتانه، ما به یک برنامه راهبردی نیاز داریم که با سیاست‌گذاری بخش دولتی و همکاری بخش خصوصی انجام شود چراکه بخش دولتی به‌تنهایی نمی‌تواند کاری از پیش ببرد. بخش خصوصی و سازمان‌های مردم‌نهاد باید وارد شوند؛ مردم، اصناف، بازاریان، دانشجویان، پزشکان و همه اقشار باید مشارکت داشته باشند تا تا هگمتانه به معنای واقعی کلمه جایگاه جهانی پیدا کند. در حال حاضر، نام هگمتانه در سطح جهانی ثبت شده اما هنوز در عمل، حتی در مقیاس ملی هم جایگاه واقعی خود را نیافته و و شهر همدان نتوانسته چشم‌اندازی از ره‌آورد اقتصادی و معرفی جهانی این اثر ایجاد کند.
وی با بیان اینکه حتی شهروندان از آثار این ثبت جهانی بی‌اطلاع هستند، توضیح داد: امروز اگر سوار تاکسی شوید و با فرد بازاری و دانشجو صحبت کنید، نخستین سؤال‌شان این است که ثبت جهانی چه فایده‌ای برای ما داشته؟ پاسخ این پرسش داده نشده چون فرد یا نهادی که وظایف سازمان‌ها را مشخص کند و بگوید هر سازمان چطور باید در این مسیر جلو برود، نداریم. ضروری است سازمان‌هایی مانند امور اقتصادی و دارایی، اداره ثبت و سایر دستگاه‌های ذی‌ربط، برنامه‌هایی متناسب با ثبت جهانی هگمتانه تدوین و اجرا کنند و به مردم اطلاع دهند که ثبت جهانی یک سایت، چه آثار مثبت و ملموسی باید در شهر به همراه داشته باشد.
این استاد بازنشسته دانشگاه با طرح مثالی از وضعیت ابهام‌آمیز برای مردم گفت: خانه‌ای که کنار تپه هگمتانه قرار دارد، صاحبش نمی‌داند سود کرده یا ضرر؛ نمی‌داند قیمت خانه بالا رفته یا پایین آمده، عوارض و مالیاتش بیشتر شده یا کمتر؟ هیچ اطلاعاتی به او داده نشده است. این یعنی یک ضعف بزرگ در حوزه اجرایی و سیاست‌گذاری وجود دارد.
عراقچیان درباره اقدامات ضروری برای بهره‌برداری بهتر از این دستاورد جهانی توضیح داد: ما به دو طرح جامع نیاز داریم؛ طرح نخست، مربوط به خود سایت هگمتانه است که تهیه و تصویب آن بر عهده اداره کل میراث فرهنگی همدان و وزارت میراث فرهنگی در تهران است. آن‌ها باید طرح جامع را تهیه، تصویب و بودجه و نیروی انسانی لازم را تأمین کنند. این برنامه‌ای داخلی برای خود سایت است؛ اما در کنار آن، به یک برنامه مدیریتی نیاز داریم؛ برنامه مدیریتی در تراز شهرستان و استان همدان که تهیه آن خارج از اختیارات میراث فرهنگی بوده و باید توسط استانداری انجام شود. در این برنامه، وظایف هر سازمان باید به‌صورت شفاف تعیین و یک نهاد ناظر مشخص شود تا به طور مستمر اجرای برنامه را رصد کند.
وی در پایان ضمن تأکید بر لزوم عزم جدی مدیران گفت: امیدوارم مدیران استان کمی همت کرده و ثبت جهانی هگمتانه را که می‌تواند اعتبار بزرگی برای شهر همدان به همراه داشته باشد، عملیاتی‌تر، علمی‌تر و فنی‌تر پیگیری کنند.
طرح سامان‌دهی و معرفی سایت تاریخی هگمتانه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین پروژه‌های میراث فرهنگی کشور، امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند بازنگری و اصلاحات اساسی است. کارشناسان معتقدند که با گذشت سال‌ها از اجرای اولیه طرح، تغییر رویکردها در حوزه گردشگری، استانداردهای حفاظت از آثار تاریخی و نیازهای پژوهشی ایجاب می‌کند که برنامه‌ای جامع و به‌روز برای این محوطه ارزشمند تدوین شود.
با رشد گردشگری فرهنگی در کشور و افزایش حضور گردشگران داخلی و خارجی در همدان، سایت هگمتانه باید پاسخگوی انتظارات تازه باشد. نبود زیرساخت‌های مدرن معرفی و تفسیر آثار، ضعف در خدمات‌رسانی به بازدیدکنندگان و کمبود امکانات رفاهی، ضرورت بازنگری در طراحی و مدیریت این مجموعه را برجسته‌تر کرده و قواعد جهانی حفاظت از محوطه‌های باستانی در دهه اخیر دچار تحول شده‌اند. روش‌های نوین مستندسازی، مرمت و معرفی آثار، جایگزین نگاه‌های قدیمی‌تر شده‌اند.
به گفته متخصصان، طرح فعلی هگمتانه فاقد برخی از این رویکردهای به‌روز است و بازنگری آن می‌تواند به ارتقای سطح حفاظت و صیانت از ارزش‌های تاریخی این محوطه کمک کند. با توجه به اینکه همدان در مسیر توسعه شهری و گردشگری قرار دارد، لازم است طرح هگمتانه با برنامه‌های کلان شهری و اسناد بالادستی هماهنگ شود.
ایجاد تعادل میان حفاظت از بافت تاریخی و پاسخ به نیازهای توسعه‌ای، تنها از طریق یک طرح بازنگری‌شده و دقیق ممکن خواهد بود. یکی از چالش‌های اصلی طرح‌های میراثی، کمبود منابع مالی پایدار است. بازنگری طرح هگمتانه می‌تواند زمینه جذب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، همکاری دانشگاه‌ها و افزایش مشارکت جامعه محلی را فراهم کند؛ امری که در بسیاری از نمونه‌های موفق جهانی، به توسعه پایدار سایت‌های تاریخی منجر شده است.
کارشناسان تأکید می‌کنند که هگمتانه تنها یک محوطه تاریخی نیست، بلکه قلب هویت فرهنگی و باستانی همدان محسوب می‌شود. به همین دلیل، بازنگری طرح فعلی نه یک انتخاب، بلکه ضرورتی فوری برای صیانت از میراث ایران و ارائه تصویری شایسته از این گنجینه ارزشمند به جهان است.