معاون پیشین هماهنگی امور عمرانی استانداری همدان با بیان اینکه فضاهای عمومی می‌توانند نسل‌های مختلف جامعه را به هم پیوند دهند و به استمرار زندگی اجتماعی کمک کنند گفت: عرصه‌های عمومی، قربانی محدودیت‌های اقتصادی و طرح‌های ناهمگون مسکن در شهرها شده‌اند.
یکی از موضوعات مهم کنونی حوزه طراحی شهری، فضاهای عمومی است، عرصه عمومی به‌نوعی یک قلمرو همگانی است که عموم مردم یک شهر حق حضور و معاشرت در آن را دارند اما مسئله این است که در شهری مثل همدان، فرض کنید چند جوان امروزی بخواهند زمانی را در کنار هم و به دور از فضای خانه، تحصیل یا کار و الزامات آن فضاها بگذرانند و با هم گپ بزنند؛ یا دو نفر بخواهند یک قرار شخصی یا کاری در هرساعت از شبانه‌روز بگذارند یا حتی اگر کسی به تنهایی بخواهد ساعتی را در یک محیط بیرون از خانه بگذراند؛ چقدر در فضاهای موجود عمومی این امکان برای آن‌ها مهیاست؟
پارک‌های ما اغلب عبارت‌اند از محوطه‌هایی از چمن، درخت و گل با چند نیمکت سه نفره دور از هم؛ آن سه نفر هم باید ردیفی کنار هم بنشینند و به روبه‌رو نگاه‌ کنند! یعنی مبلمان شهری ما به هیچ وجه نیازهای ارتباطی و جمعی افراد را در نظر نگرفته است؛ البته این وضعیت فقط مختص جوان‌ها نیست شامل همه اقشار می‌شود؛ برای مثال شما هر وقت به پارک‌ها و بوستان‌ها بروید حتماً تعدادی بازنشسته و سالمند را هم می‌بینید که مجبور شده‌اند روی صندلی‌های خشک آن به‌صورت فشرده و ردیفی کنار هم بنشینند تا شاید بتوانند ساعتی را به دور از تنگنای آپارتمان‌ها با هم بگذرانند و معاشرت کنند! خب این آدم‌ها چه کار کنند؟
در شهری مثل همدان یا باید برای این نوع همنشینی‌ها به یک رستوران (که البته برای این امور طراحی نشده) یا به فضاهای تفریحی و رستوران‌های خارج شهر مثل عباس‌آباد، حیدره و گنجنامه بروند که آن هم به لحاظ مالی، زمانی، رفت‌وآمد و غیره محدودیت‌های خاص خود را دارد یا اینکه به فضاهایی مانند کافه‌ها پناه ببرند.
بنابراین میزان تقاضا و نیاز آنقدر بالا و حق انتخاب فضاهای عمومی گوناگون و مجاز آنقدر کم است و تعداد کافه‌ها روزبه‌روز افزایش یافته که امروزه شما در محلات متوسط به بالای شهری مانند همدان در هر خیابان بزرگ و کوچک حتماً کافه‌ای برای نشستن پیدا خواهید کرد، شکل‌گیری و افزایش کافه‌پیاده‌روها در سال‌های اخیر نیز معلول همین عوامل است.
بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا درخصوص فضاهای عمومی شهری با معمار و شهرساز همدانی که در کارنامه کاری خود معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری همدان را نیز دارد گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
فرهاد فرزانه با اشاره به یکی از مباحث اساسی حوزه شهرسازی یعنی «فضاهای عمومی» و نقش آن در عدالت فضایی گفت: با تغییر سبک زندگی و الگوهای مسکن، به‌ویژه از خانه‌های بزرگ به آپارتمان‌های کوچک، فضاهای باز شهری و عمومی نقش بیشتری را ایفا خواهند کرد.
وی با بیان اینکه به‌دلیل کاهش ابعاد خانه‌ها و تفاوت‌ در کارکرد آن‌ها، این تغییرات بیشتر حس می‌شود، اظهار کرد: درواقع می‌توان نقش فضاهای عمومی در زندگی روزمره و تأثیر آن بر تنفس شهری را همچون ریه‌های تنفسی شهری قلمداد کرد.
وی در پاسخ به این پرسش که رابطه بین فضاهای عمومی و سرمایه‌های اجتماعی چگونه تقویت می‌شود؟ گفت: نمونه آشکار این کارکرد را می‌توان در قالب مرکز محله‌ها مورد بررسی قرار داد به گونه‌ای حتی می‌توان فلسفه وجود برخی از شهرها همچون همدان را در این قالب در نظر گرفت.
این معمار همدانی با تأکید بر اینکه در گذشته در همدان، مشاغل خاص و قومیت‌ها در محله‌ها، به‌ویژه مراکز قدیمی، تأثیر بسیاری در ساختار اجتماعی شهر داشتند، خاطرنشان کرد: در این بین تغییرات اجتماعی و فرهنگی منجر به کمرنگ‌تر شدن این نقش‌ها شده این در حالی است که این فضاهای عمومی می‌توانند نسل‌های مختلف جامعه را به هم پیوند دهند و به استمرار زندگی اجتماعی کمک کنند.
فرزانه اظهار کرد: فارغ از فضای باز در قالب مرکز محله در گذشته، قهوه‌خانه‌ها و دیگر مراکز اجتماعی به‌عنوان پاتوق‌هایی مهم برای اقشار مختلف جامعه می‌توانستند پاسخ‌های اجتماعی مناسبی را به لحاظ کارکردی در شهرها ارائه دهند.
وی اذعان کرد: درخصوص چالش‌های سیاست‌گذاری شهری در ایران برای گسترش و حفظ این فضاها نیز باید بگویم در طرح‌های بالادستی همواره تلاش بر این بوده که این فضاها دیده شود اما مشکل به تغییرات جامعه و تحولاتی بازمی‌گردد که در بیشتر موارد در کمیسیون ماده 5 رقم می‌خورد.
وی ادامه داد: در این بخش معمولاً دولت در طرح‌های شهری می‌بایست برای کاربری‌های سبز پیش‌بینی‌شده، زمین لازم را از مالکان خصوصی خریداری کند اما در بیشتر موارد این امکان به لحاظ بودجه‌ای امکان‌پذیر نیست پس در ادامه بنا به قواعد و قوانین حاکم بر مالکیت خصوصی، افراد در بلندمدت نسبت به تغییر کاربری اقدام می‌کنند.
این معمار همدانی محدودیت بعدی پیش روی اجرای فضای عمومی در شهرها را طرح‌های غیرهماهنگ در حوزه تأمین مسکن دانست و افزود: شرایط در این بخش به‌گونه‌ای به چالش کشیده شده که ممکن است فضاهای باز شهری به مسکن تغییر کاربری پیدا کنند، این موضوع نیازمند توجه جدی و یکپارچه برای بهبود وضعیت فضاهای عمومی در شهرها است.
فرزانه در پاسخ به این پرسش که در بسیاری از شهرها فضاهای عمومی به برخی از مناطق خاص و برخوردار محدود می‌شود، به‌نظر شما این نابرابری چگونه شکل می‌گیرد؟ اذعان کرد: نکته نخست اینکه در بیشتر موارد ساخت‌وسازهای غیرمجاز در بخش‌های کمتر برخوردار شهرها شکل گرفته که این امر عرصه را برای فراهم کردن فضاهای عمومی در این مناطق تنگ کرده است.
وی با ابراز اینکه محافظت از اراضی حاشیه شهرها و مراکز کمتر برخوردار یک ضرورت است تا رنگ‌های سبز موجود حفظ شوند تشریح کرد: در شهری مثل همدان از گذشته، 80 تا 90 درصد باغ‌ها و فضاهای عمومی در مناطق برخوردار قرار داشته و مناطق کم‌برخودار شامل اراضی کشاورزی در پایین‌دست بوده بنابراین این مسئله را نیز می‌بایست در نظر گرفت که بخشی از کمبود فضای سبز در مناطق کم‌برخودار نیز به همین مسئله بازمی‌گردد.
معاون پیشین هماهنگی امور عمرانی استانداری همدان در ادامه به عدالت فضایی اشاره کرد و افزود: هر محله باید بتواند نیازهای اولیه‌اش را تأمین کند، درواقع اینکه افراد ساکن در یک محله قرار باشد برای یک پارک محلی کوچک به منطقه دیگری بروند، این نشان‌دهنده وجود نابرابری است.
فرزانه به آسیب‌های نابرابری فضایی برای گروه‌های خاص مانند سالمندان، کودکان و زنان اشاره کرد و گفت: تبعیض و بی‌عدالتی در فضاهای عمومی در نهایت تبعات اجتماعی خواهد داشت.
وی با اشاره به رشد نامتوازن شهری و اختلافات اجتماعی، خاطرنشان کرد: آنچه مسلم است اینکه در طراحی و سیاست‌گذاری‌های شهری، به اقشار مختلف جامعه باید توجه خاصی شود.
این معمار همدانی، ادامه داد: در این باره حتی در خاطرم هست که دهه 70 برای جلوگیری از نابرابری، دستورالعمل‌هایی برای ساخت مجتمع‌های مسکونی ارائه شده بود که در ساخت مساکن، شرایط مالی و جایگاه اجتماعی همه اقشار دیده شود؛ یعنی طبق این دستورالعمل در یک ساختمان مسکونی می‌بایست 20 درصد از واحدها به لحاظ مساحت برای افراد با درآمد پایین‌تر در نظر گرفته شود.
فرزانه همچنین نقش مشارکت شهروندان در طراحی و نگهداری فضاهای عمومی را مؤثر دانست و خاطرنشان کرد: مردم باید به ‌خودشان احساس مالکیت نسبت به فضاهای عمومی بدهند تا در نگهداری و مدیریت این فضاها مشارکت فعال داشته باشند.
وی با اشاره به اینکه البته طی سال‌های اخیر بنا به تحولات فرهنگی، تعلق خاطر به شهر و زیرساخت‌های شهری تا حد زیادی افزایش یافته تصریح کرد: تا چند سال پیش حتی در نگهداری صندلی‌های اتوبوس با مشکل مواجه بودیم، امروز دیگر در این بخش مشکل حادی وجود ندارد؛ بنابراین این امر را می‌توان به تمامی زیرساخت و عملکردهای شهری نیز تسری داد منوط به اینکه مردم در سیاست‌گذاری‌ها به‌عنوان یک تصمیم‌ساز دیده شوند.
وی در تشریح این مسئله و نقش مردم و کسبه در نگهداری فضاهای عمومی و مراکز اجتماعی عنوان کرد: تا چند دهه قبل مردم و بازاری‌ها، مراکز کاروانسرا، مغازه‌ها، حجره‌ها و سراهای خود را نگه‌داری می‌کردند، اما با تشکیل اداره‌های جدید در قالب میراث فرهنگی، مردم از این قضیه کنار گذاشته شدند، از طرفی منابع مالی نیز برای نگهداشت این اماکن پیش‌بینی نشده بود که در پی آن این مراکز شرایط اسف‌باری را سپری می‌کنند؛ بنابراین اگر نقش مردم کمرنگ شود و تنها بر دولت تکیه کنیم، مشکلات بیشتری به‌وجود خواهد آمد، لازم است مردم بدانند که در نگهداری فضاهای عمومی شریک هستند.
این معمار همدانی در پاسخ به اینکه در سیاست‌گذاری‌های شهری برای فضاهای عمومی چه تغییراتی می‌توان پیشنهاد داد؟ گفت: برای شهرهایی همچون همدان که به لحاظ تراکم جمعیتی و کمبود زمین، فضاهای بازشان بسته شده، تغییر روند فعلی سخت خواهد بود.
فرزانه در ادامه تصریح کرد: امکان اجرای این طرح‌ها در مسیر توسعه همچون اراضی الحاقی و غیره در شهرها وجود دارد.
وی مطرح کرد: علاوه بر این در اجرای طرح‌های ملی و مسکن نیز تمرکز باید بر این باشد که زیرساخت‌های عمومی در نقاط مختلف شهر به‌صورت متوازن پیش‌بینی شود و تراکم در بافت قدیمی بیشتر نشود چراکه این محلات انسان‌محور، بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته‌اند.
فضاهای عمومی در شهرها، به‌ویژه در شهری چون همدان، به‌عنوان ریه‌های تنفسی شهر و بسترهای پیوند اجتماعی، نقشی بنیادین در ارتقای کیفیت زندگی شهروندان دارند. اما آنچه از گفت‌وگوی مفصل با فرهاد فرزانه، معمار و معاون پیشین عمرانی استانداری همدان برمی‌آید، گویای آن است که این فضاها زیر سایه چالش‌های متعددی چون طرح‌های مسکن ناهمگون، رشد نامتوازن شهری، نابرابری فضایی، و بی‌توجهی به مشارکت مردمی رو به زوال نهاده‌اند.
او با تأکید بر لزوم بازنگری در سیاست‌گذاری‌های شهری، فقدان عدالت فضایی را مهم‌ترین چالش پیش‌روی توسعه فضاهای عمومی دانست؛ چالشی که نه‌تنها نیازهای اساسی محلات کمتر برخوردار را نادیده می‌گیرد، بلکه سالمندان، کودکان و زنان را نیز از بهره‌مندی برابر از فضاهای شهری محروم می‌سازد. تغییر سبک زندگی و آپارتمان‌نشینی نیز نیاز به فضاهای جمعی را دوچندان کرده اما این نیاز، در ساختار فعلی شهری پاسخ داده نشده و نتیجه آن، افزایش بی‌رویه کافه‌ها به‌عنوان جانشینی برای فضاهای عمومی کارآمد است.
فرزانه با اشاره به تجارب گذشته شهر، نقش مشارکت مردمی در نگهداری و مدیریت این فضاها را حیاتی دانسته و تأکید می‌کند که بی‌توجهی به این مشارکت، فضاهای شهری را به قربانیان سیاست‌های ناکارآمد بدل کرده است. او همچنین معتقد است که سیاست‌گذاری‌های شهری، بدون در نظر گرفتن واقعیت‌های مالی و اجتماعی، در نهایت موجب تغییر کاربری فضاهای سبز و عمومی به فضاهای مسکونی می‌شود.
بر این اساس، آینده فضاهای عمومی در گروی توجه همزمان به سه محور اصلی است: عدالت فضایی در توزیع امکانات، مشارکت فعال شهروندان در مدیریت فضاها، و اصلاح رویکردهای برنامه‌ریزی شهری در قالب طرح‌های توسعه‌ای متوازن. تنها در این صورت است که می‌توان امیدوار بود فضاهای عمومی از حاشیه‌نشینی در سیاست‌گذاری‌های شهری رهایی یابند و به جایگاه واقعی خود در زیست اجتماعی شهر بازگردند.