بافت تاریخی نه‌تنها هویت، فرهنگ و معماری هر شهر است، بلکه به مانند یک ثروت عظیم برای آن شهر به‌شمار می‌رود. یکی از راه‌های حفظ بافت تاریخی شهرها ثبت این میراث در سطوح ملی و جهانی و در عین حال حفاظت و برنامه‌ریزی در راستای بهره‌برداری درست از آن‌ها است تا به‌واسطه آن بتوان ضمن حفظ این آثار ارزشمند، خیل گردشگران ملی و جهانی که می‌توانند باعث ایجاد اشتغال و رشد اقتصادی شهرها شوند را به سمت آن‌ها گسیل کرد.
اما در همدان زیبای ما، پایتخت تاریخ و تمدن و شهر جهانی هگمتانه که پیشینه‌ای چندین هزارساله را در کارنامه خود دارد، متأسفانه اهتمام مدیریتی برای حفظ بناها و بافت ارزشمند آن دیده نمی‌شود. به دیگر سخن طی سال‌های گذشته، بافت تاریخی این شهر به‌دلیل نداشتن اعتقاد واقعی غالب مدیران شهری و استانی به حفظ این بافت هویتی، نداشتن برنامه‌ریزی برای احیای آن و نیز با صدور مجوزهای مختلف که خود عامل تخریب بناهای واجد ارزش شهر و نابودی بافت بوده، کمرنگ شده است. به‌طوری‌که به‌نظر می‌رسد به‌زودی به جای عنوان پایتخت تاریخ و تمدن باید به‌دنبال عنوان دیگری برای همدان باشیم.
این در حالی است که بافت تاریخی، مجموعه‌ای از بناها، فضاها، گذرگاه‌ها و دیگر عناصر کالبدی در محیط‌های شهری است که در طول زمان شکل گرفته و جلوه‌های زندگی، فرهنگ، معماری و ساختارهای اجتماعی گذشته را به‌خوبی حفظ کرده درست مثل آنچه در شهرهایی همچون یزد و تا حد زیادی در اصفهان قابل مشاهده است.
البته تمایز این ‌گونه بافت‌ها از دیگر فضاهای شهری، تنها به حضور بناهای کهن محدود نمی‌شود، بلکه در شیوه‌ تدریجی شکل‌گیری و در تداوم پیوستگی منطقی و هماهنگی میان اجزا و عناصر کالبدی آن نهفته است، در این بین عنصر زمان نقش مهمی در درک مفهوم بافت تاریخی دارد. این لایه‌های زمانی، هم در ظاهر کالبدیِ بافت همچون معماری متعلق به دوره‌های گوناگون و هم در ساختار اجتماعی و کارکردهای آن مانند دگرگونی‌های محله یا الگوی سکونت به‌وضوح قابل تشخیص‌اند. اما به‌نظر می‌رسد چنانکه گفته شد، همدان مهد تاریخ ایران تا کنون آنگونه که باید نتوانسته از فرصت پیش رو بهره کافی را ببرد.
بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا دراین باره با مدرس دانشگاه سوره، کارشناس ارشد معماری، دکتری فلسفه هنر و نویسنده گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
بهرنگ مجیدی با اشاره به اینکه موضوع بافت تاریخی شهری مثل همدان با توجه به قدمت تاریخی این شهر حائز اهمیت است گفت: همدان از نخستین روزهای تأسیس خود به‌عنوان یک شهر مطرح بوده و نه یک روستای بزرگ‌شده، از ابتدا با دورنمای شهری در نظر گرفته شده است.
وی با بیان اینکه همدان با این پیشینه تاریخی‌، شاهد بسیاری از اتفاقات تاریخی بوده و یک سرمایه فرهنگی غنی برای کشور ایران محسوب می‌شود، اظهار کرد: درخصوص بافت تاریخی باید همدان را در چهارچوب تاریخ و تمدن و به‌عنوان دروازه تاریخ و تمدن شناخت.
این کارشناس ارشد معماری با تأکید بر اینکه با بررسی اسناد تاریخی، می‌بینیم که نه‌تنها اسناد داخلی بلکه اسناد خارجی نیز نشان‌ از قدمتی تقریباً 6 هزارساله تمدن در همدان دارند، خاطرنشان کرد: بنا بر روایت‌های مختلف، اقوام ماد این منطقه را به‌عنوان پایتخت تابستانی خود در نظر گرفته و مرودشت و تخت جمشید را به‌عنوان پایتخت زمستانی خود انتخاب کرده‌اند.
مجیدی ادامه داد: نکته این است که باوجود داشتن پیشینه تاریخی، تا مدت‌های زیادی به این موضوع توجهی نشده، این امر باعث شده که بسیاری از آثار تاریخی، که هر یک روایتگر گوشه‌ای از تاریخ شهر همدان و تاریخ ایران بوده‌اند، متأسفانه از بین بروند، به همین دلیل فضاهای دارای بافت شهری مربوط به گذشته، در برخی محل‌ها کاملاً محو شده و این مشکل بی‌توجهی‌های بیشتری در پی داشته است.
وی با ابراز اینکه وقتی یک بنای تاریخی از بین می‌رود و بافتی با هویت نامشخص جایگزین آن می‌شود، در درازمدت به بستری برای سرمایه‌گذاری بدل شده و زمینه را برای دامن زدن به چالش‌ها فراهم می‌کند اظهار کرد: در مقایسه با سایر شهرها، مثل یزد، می‌توان دید که یزد بافت تاریخی خود را حفظ و به آن توجه کرده، به همین دلیل تا حدود زیادی از آن نگهداری شده و در حال حاضر یکی از منابع درآمدی گردشگری تاریخی در بستر شهر محسوب می‌شود، فرصتی که همدان از آن محروم مانده است.
وی ادامه داد: علاوه بر این، اگر دقت کنیم، شاهد هستیم که بر اثر بی‌توجهی، برخی بافت‌های فرسوده که ارزش تاریخی ندارند در کنار بافت تاریخی به‌وجود آمده‌اند.
این استاد دانشگاه، عنوان کرد: نکته دیگری که باید در نظر گرفته شود، طرح‌های توسعه‌ای است که در ادوار گذشته در همدان اجرا شده، به‌عنوان مثال، وقتی‌که طرح 6 ‌وجهی میدان مرکزی همدان ازسوی معمار آلمانی روی عکس هوایی قرار می‌گیرد، مسیرهای دسترسی به عراق عجم و عراق عرب که سر جاده ابریشم قرار داشته‌اند، عملاً قطع می‌شوند؛ بنابراین توجه نکردن به تخریب زیرساخت‌های تاریخی که در طول 150 سال گذشته مورد غفلت واقع شده، شرایط نامناسبی را به‌وجود آورده است.
مجیدی ادامه داد: به‌خصوص در خیابان اکباتان و خیابان‌های دیگر، زیرساخت‌ها در پس طراحی این میدان 6 وجهی به نحوی طراحی شده‌اند که تمامی راسته‌بازارها را از وسط نصف کرده و شریان‌های ارتباطی را از بین برده است.
وی با بیان اینکه حتی بافت کهن همدان، مانند تپه هگمتانه، نیز سال‌ها مورد بی‌توجهی قرار گرفته، خاطرنشان کرد: در حالی که تمرکز توجه یکی دو دهه اخیر بر روی این بافت، باعث شده که آثار جالبی از معماری سلوکیان و طرح‌های شطرنجی در آن شناسایی شود به طوری که آخرین اکتشافات در این بافت نشان می‌دهد که معماری باستانی آن به‌شدت شباهت به معماری شهر سوخته دارد.
استاد دانشگاه سوره ادامه داد: شرایط نگهداری و حفاظت از بافت تاریخی در همدان طی چند دهه قبل به نحوی پیش رفته که سال گذشته در پی بازدید کارشناسان سازمان ملل، قسمت‌های بسیاری از همدان به‌دلیل دخل و تصرف‌هایی که در بافت تاریخی آن شده، از شمول بافت تاریخی خارج شدند، برای مثال، از سال 1370 طرح محور توریستی فرهنگی از محله جولان همدان به سمت گنجنامه اجرا شد که قرار بود بافت‌های تاریخی حفظ شوند، اما متأسفانه به گونه‌ای رقم خورد که ما تغییرات عمیقی در این فضا شاهد هستیم.
مجیدی مطرح کرد: در اینجا باید تأکید شود که نگهداری از بافت‌های تاریخی نیازمند یک فکر اقتصادی است زیرا سیستم‌های حکمرانی به‌دلیل محدودیت منابع، در شرایط خاص به حفظ و نگهداری از بخش‌هایی می‌پردازند که هویت تاریخی و شناسنامه‌های فرهنگی دارند؛ بنابراین اگر می‌خواهیم از پیشرفت و توسعه عقب نمانیم، باید در نظر داشته باشیم که بافت‌ها باید همچون یک موزه باقی بمانند، جایی که آثارشان ارزش دائمی دارند.
وی با بیان اینکه در حال حاضر، همدان در محدود شدن بافت تاریخی در پی بی‌توجهی، هنوز ساختمان‌های ارزشمندی با ریشه‌های هویتی دارد که قابلیت احیا دارند، تصریح کرد: بازهم تأکید می‌کنم این بناها باید مورد حفاظت قرار گیرند، زیرا اگر دچار مشکل شوند، قطعاً دیگر مانند سابقشان نخواهند بود.
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه در شهری همچون اصفهان میدان نقش جهان، قابلیت جهانی شدنش را مدیون حفظ بافت تاریخی خود است و اگر ما هم بتوانیم آثار تاریخی خود را حفظ کنیم، اقدام بزرگی در حفاظت از بافت تاریخی انجام داده‌ایم افزود: البته در این مبحث، بی‌توجهی‌ها به مسائل اقتصادی و سرمایه‌گذاری در بافت‌های تاریخی نیز نمی‌تواند نادیده گرفته شود، زیرا باید در نظر داشت که بافت‌ها و مکان‌های تاریخی، مربوط به تاریخ کهن و جدید، در جاهایی هستند که ارزش افزوده اقتصادی بالایی دارند و این موضوع باعث می‌شود که سرمایه‌گذاران به سمت آن‌ها جذب شوند تا سرمایه‌های خود را چندبرابر کنند.
مجیدی ادامه داد: این نوع نگاه به سرمایه‌گذاری در بافت‌های تاریخی می‌تواند به‌تدریج باعث آسیب به ساختمان‌ها و بناها شود در حالی که وقتی ساختمانی از بین برود، دیگر نمی‌توان آن را به‌سادگی بازسازی کرد و دچار آسیب می‌شود.
وی با بیان اینکه بنا به روایتی از فعالان میراث فرهنگی، از مجموع سایتی که به‌عنوان سایت تاریخی همدان معرفی شده، فقط یک‌چهارم آن قابل حفاظت است و مابقی به‌شدت دستکاری شده ابراز کرد: برای مثال در صورت حفظ محله جولان یا محله‌های معروف مانند کلپا، کبابیان و حاجی که در گذشته هرکدام بافت تاریخی منحصر به‌فردی، می‌شد از آن‌ها به‌عنوان فضای گردشگری شهری بهره برد.
این دانش‌آموخته دکتری فلسفه هنر افزود: به‌نظر می‌رسد توجه و دقت نکردن و شاید نبود دانش باعث شده که این مراکز محله به‌تدریج از هویت خود خارج شوند در حالی که در اذهان عمومی، مراکز محله در بافت شهری همدان به‌عنوان نمونه‌های موفقی شناخته می‌شوند که تعاملات اجتماعی، مذهبی و اقتصادی در آن‌ها شکل گرفته است.
مجیدی افزود: متأسفانه زمانی که موج شبه‌مدرن معماری و شهرسازی به این بافت‌ها رسید، این مراکز به‌تدریج تضعیف شدند. چراکه در پی این مدرنیزه شدن، مشکلاتی همچون نبود امکان عبور اتومبیل از محله‌ها و نیاز به بازسازی به‌وجود آورد و این امر خود باعث عریض‌تر شدن کوچه‌ها و نابودی برخی از این بافت‌ها شد.
وی با تأکید بر اینکه در گذشته این مراکزِ محلی با داشتن ساختار معماری و طراحی منحصر به‌فرد شهری، همواره نقش مهمی در شکل‌گیری تعاملات اجتماعی و مذهبی داشته‌اند اما متأسفانه طی چند دهه اخیر در پی دستکاری‌ها، این کارکردها و بافت تقریباً از بین رفته و تنها به انجام برخی مراسم‌ها به نام این مرکز محله به‌صورت ظاهری محدود شده تصریح کرد: نبود آگاهی و فرهنگ‌سازی در این زمینه بزرگ‌ترین مقصر در ضایع شدن این میراث تاریخی در بافت شهری است.
وی در پاسخ به این پرسش که آیا امکان احیای بافت تاریخی همدان مانند بافت یزد یا استانبول وجود دارد؟ آیا می‌توان از تجربیات آن‌ها بهره برد؟ گفت: به‌نظر می‌رسد این فضا اکنون فراهم است منوط به اینکه میلیارد‌ها تومان در این بافت هزینه شود، بنابراین اینکه به نام حفظ بافت تاریخی، برخی پروژه‌ها همچون پیاده‌راه‌سازی و یا استفاده از اتوبوس‌های گردشگری در این بافت به‌صورت نیمه‌کاره انجام شود نتیجه‌بخش نخواهد بود.
این کارشناس ارشد معماری با تأکید بر اینکه برای حفاظت از بافت تاریخی برنامه‌ریزی جامع و مبتنی بر پژوهش‌های درست لازم است گفت: درواقع چنانکه پیش‌تر گفتم می‌توان پیاده‌‌راه‌سازی‌ها را صرفاً جزئی از کل دانست که در صورت توجه نکردن به سایر نیازها نتیجه‌ای که باید از آن حاصل نمی‌شود.
مجیدی ادامه داد: آنچه در این بین حائز اهمیت است اینکه علاوه بر تأمین اعتبار و داشتن برنامه برای بازگرداندن هویت و ارزش‌های فرهنگی و تاریخی به بافت‌های شهری، باید مشارکت ساکنان مناطق را به‌عنوان یک اصل در نظر بگیریم، در این بین بعد از توجه به مقوله آگاهی‌بخشی، به مدد رسانه‌ها استفاده از مشوق‌های مالیاتی، آموزش نسل جوان و ایجاد کارگاه‌های مرتبط با میراث فرهنگی می‌تواند گام‌های مهمی در توسعه و حفاظت از این بافت‌ها باشد.

طاهره ترابی مهوش