ایران اگرچه در منطقه نیمه‌خشک قرار گرفته، اما به‌طور معجزه‌آسایی از نعمت وجود تالاب‌های گوناگون و باارزشی برخوردار است. از بین آن‌ها، 25 سایت ارزشمند با مساحت اعلامی نزدیک به 1.5میلیون هکتار، از ایران در کنوانسیون رامسر ثبت شده. این اکوسیستم‌ها مکان‌های مناسبی برای زندگی دایم یا زمستان‌گذرانی جانداران ارزشمند و تنوع زیستی کم‌نظیر، فراهم کرده اما تغییرات اقلیمی سال‌های اخیر، دستکاری در محیط زیست، حیات وحش تالاب و عدم رهاسازی حقابه تالاب‌ها باعث شده حیات تعدادی از تالاب‌های کشورمان به‌خطر بیفتد.
به دیگر سخن این شرایط اسفبار به نحوی پیش رفته که براساس اعلام معاون دفتر حفاظت و احیای تالاب‌های سازمان حفاظت محیط‌ زیست، حدود نیمی از تالاب‌های کشور یا به کانون گرد و غبار تبدیل شده‌اند یا در آستانه خشک‌شدن هستند. این در حالی است که طبق آخرین برآوردهای اقتصادی، هر هکتار از تالاب‌ها حدود 45 هزار دلار ارزش‌گذاری شده‌اند.
بر این اساس با توجه اهمیت این اکوسیستم برآن شدیم تا در خصوص شرایط تالاب‌های کشور و در عین حال همدان با دکتر مسعود امیرزاده؛ عضو کارگروه حقوقی شورای تشکل‌های محیط زیست و منابع طبیعی کشور و نیز مهدی صفی‌خانی؛ معاون محیط زیست طبیعی اداره کل حفاظت از محیط زیست استان همدان گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
کارشناس حوزه محیط زیست با اشاره به نقش تالاب‌ها در حفظ تعادل و تنوع زیستی گفت: نخستین مسئله در خصوص تالاب‌ها و وضعیت آن‌ها این است که این اکوسیستم‌ها ماهیت نشانه‌شناختی دارند، بدان معنا که اگر تالاب‌های یک سرزمین سالم، پرآب و طبیعی هستند، قطعاً چرخه هیدرولوژیک آن سرزمین به‌درستی انجام شده است.
دکتر مسعود امیرزاده با تأکید بر اینکه تالاب‌ها آینه تمام‌نمای مدیریت آب در کشور هستند تشریح کرد: اگر تالاب‌ها وضعیت خوبی داشته باشند، می‌توان به مدیریت آب نمره خوبی داد اما اگر خشکیده و وضعیتشان خراب باشد، مثل کشور ما، نشان‌دهنده مدیریت غلط آب کشور است.
وی عنوان کرد: تالاب‌ها درست مثل جنگل‌ها، کوه‌ها و دریاها خود یک اکوسیستم بسیار مهم و مستقل هستند و به‌دلیل داشتن گیاهان و جانوران خاص خود و همچنین فرهنگ زیستی مردم بومی که در کنار آن‌ها زندگی می‌کنند، اهمیت ویژه‌ای دارند.
وی ادامه داد: پیش‌تر تعداد تالاب‌هایی که در کنار آن فرهنگ زیست‌بومی شکل گرفته بود فراوان بودند، حتی در هامون و کنار زاینده‌رود روستاهایی وجود داشتند که نشان‌دهنده نوع خاصی از زیست‌بوم اجتماعی بودند.
عضو کارگروه حقوقی شورای تشکل‌های محیط زیست و منابع طبیعی کشور ابراز کرد: این تالاب‌ها در واقع تولیدکننده فرهنگ مستقل و همچنین زیستگاه بسیاری از پرندگان هستند و از این جهت یعنی تنوع زیستی نیز اهمیت ویژه‌ای دارند.
امیرزاده با تأکید بر اینکه وجود تالاب‌ها در چرخه هیدرولوژیک آب نیز از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است، خاطرنشان کرد: تالاب‌ها معمولاً در انتهای مسیر رودخانه‌ها قرار دارند، مثل زاینده‌رود که به گاوخونی می‌ریزد یا هیرمند که به هامون می‌رسد.
وی با بیان اینکه این تالاب‌ها تعادل رفت و برگشتی بین آب‌های زیرزمینی و سطحی برقرار می‌کنند و اگر سالم باشند، تعادل آبی را حفظ خواهند کرد افزود: علاوه بر این در تنظیم هوا نیز نقش دارند، مثلاً در هامون شاهد کاهش دما در فصل گرما و افزایش دما در فصل سرما هستیم. از طرفی پیوندی بین محیط خشک و آبی ایجاد می‌کنند که خود عرصه منحصر به‌فرد محیط زیستی است.
وی با بیان اینکه در گذشته بیشتر تالاب‌ها را مرداب می‌نامیدند و تصور می‌شد که این‌ها مکان‌های پلیدی و عامل بیماری‌هایی مثل مالاریا هستند گفت: با وجود این نگاه غلط این نکته حائز اهمیت است که ایران یکی از نخستین کشورهایی بود که به اهمیت تالاب‌ها پی برد.
این کارشناس حوزه آب افزود: بر این اساس در سال 1346، نخستین کنفرانس محیط زیستی جهان در مورد تالاب‌ها در شهر رامسر برگزار شد اما امروز متأسفانه وضعیت کشور بسیار اسفناک است به‌طوری که بیشتر تالاب‌هایمان را از دست داده‌ایم و آن‌هایی که باقی مانده‌اند، شرایط طبیعی ندارند، از تالاب هورالعظیم گرفته تا گاوخونی، بختگان، پریشان و حتی تالاب‌های شمال کشور، هیچ‌کدام وضعیت مناسبی ندارند.
امیرزاده با بیان اینکه متأسفانه دریاچه ارومیه نیز به‌عنوان یک محیط تالابی از دست رفته اذعان کرد: در چند دهه اخیر، اتفاقات فاجعه‌باری در کشور رخ داده که باعث شرمساری است.
وی با بیان اینکه تغییرات اقلیمی و افزایش جمعیت اثرات منفی داشته‌اند، اما آنچه در ایران رخ داده، نشان‌دهنده مدیریت بد و نادرست آب است تشریح کرد: تالاب‌ها شاخصی برای سلامت اکوسیستم هستند و وضعیت آن‌ها نشان‌دهنده وضعیت منابع آب زیرزمینی، فرونشست زمین و تغییرات اقلیمی است.
وی در پاسخ به این پرسش که چگونه می‌توان اثرات منفی را کاهش داد و جوامع محلی و سازمان‌های مردمی چه نقشی در حفاظت و احیای تالاب‌ها دارند؟ اذعان کرد: مردم نقش مهمی در این زمینه دارند. به‌عنوان مثال، سیروس زارع و دوستانش توانسته‌اند تالاب کم‌جان را احیا کنند، اما مشکل اصلی این است که مدیریت آب در دست وزارت نیرو است و این وزارتخانه به آب‌های شرب و آب‌هایی که جنبه اقتصادی دارند، اولویت می‌دهد و به همین دلیل تالاب‌ها به‌عنوان بخشی از محیط زیست، اغلب نادیده گرفته می‌شوند.
عضو کارگروه حقوقی شورای تشکل‌های محیط زیست و منابع طبیعی کشور با ابراز تأسف از نگاه غلط به تالاب‌ها گفت: متأسفانه تا چند سال پیش اهمیتی به تالاب داده نمی‌شد و حتی این اکوسیستم را به‌نوعی هدررفت منابع قلمداد ‌کرده و حتی حقابه آن را به تمسخر حقابه قورباغه‌ها می‌نامیدند.
امیرزاده ادامه داد: اما در سال 96 قانونی برای حفاظت از تالاب‌ها تصویب شد. با این حال، مشکلات ساختاری در سیستم اداری کشور وجود دارد چراکه سازمان محیط زیست توانایی لازم برای دریافت حقابه تالاب‌ها را ندارد و در بسیاری از موارد، روی منابع آبی بیش از حد توان، تأسیسات بارگذاری شده‌اند، در این گونه موارد حتی اگر آب به تالاب‌ها برسد، کافی نیست چراکه حیات آن‌ها نیاز به یک چرخه آبی طبیعی دارد و فقط ریختن آب در آن‌ها کافی نیست زیرا باید به‌صورت پیوسته متصل به منابع آبی باشند.
وی در واکنش به اینکه برخی معتقدند که تالاب‌های فصلی چون همیشه آب ندارند، اهمیت چندانی نیز ندارند، عنوان کرد: این دیدگاه درست نیست. تالاب‌های فصلی نیز اهمیت خاص خود را دارند و اگر چرخه آب به‌درستی جریان داشته باشد، این تالاب‌ها می‌توانند احیا شوند.
این کارشناس منابع آب با تأکید بر اینکه ما در شرایط بداقبالی تغییرات اقلیمی قرار داریم و نمی‌توانیم این را انکار کنیم اما اگر مدیریت آب به‌درستی انجام شود، حتی در شرایط خشک‌سالی نیز می‌توان تعادل آبی را برقرار کرد گفت: همانطور که پیشتر عنوان شد در گذشته، حقابه تالاب‌ها نادیده گرفته و بارگذاری‌های اضافی روی منابع آبی انجام می‌شد. حتی فکر می‌کردند که آب تالاب‌ها هدر می‌رود و متأسفانه هنوز هم برخی این دیدگاه را دارند، این نگاه می‌بایست تغییر کند.
امیرزاده افزود: باید بارگذاری روی منابع آبی کاهش یابد و اختیار مدیریت منابع آب به گونه‌ای باشد که در آن، سازمان محیط زیست از توانایی لازم برای حفاظت از تالاب‌ها برخوردار شود.
وی با بیان اینکه جوامع محلی باید از اهمیت تالاب‌ها آگاه شوند و در حفاظت از آن‌ها مشارکت کنند تصریح کرد: متأسفانه برخی سازمان‌ها و شرکت‌ها هنوز نگاه غارتگرانه به منابع آبی دارند و اگر فرصتی پیدا کنند، از آخرین قطره‌های آب باقی‌مانده نیز استفاده می‌کنند به طوری که امروز برخی صنایع آب‌بر به‌دنبال آن هستند که به هر طریق ممکن در اطراف تالاب زریوار سازه‌ای بنا کرده و از آب تالاب برای آن بهره ببرند؛ بنابراین، باید قوانین سخت‌گیرانه‌تری برای حفاظت از تالاب‌ها وضع و اجرای این قوانین به دقت انجام شود.
در ادامه معاون محیط زیست طبیعی اداره کل حفاظت از محیط زیست استان همدان نیز در خصوص آخرین وضعیت تالاب همدان گفت: متأسفانه بنا به شرایط بارشی حاکم بر منطقه و کشور، به‌نظر می‌رسد آبگیری تالاب چم‌شور دور از انتظار باشد.
مهدی صفی‌خانی افزود: تالاب پیرسلمان، وضعیت مناسبی دارد، هرچند گاهی ممکن است بی‌مهری‌هایی در برخی مناطق اتفاق بیفتد، ولی به‌طور کلی شرایط خوبی داشته و در سراسر سال آب دارد و هرچند که کوچک است اما برای پرندگان مهاجرآبزی و کنارآبزی، محیط مناسبی است،
وی با اشاره به وضعیت تالاب آق‌گل نیز گفت: سال گذشته به‌دلیل بارش‌های فصلی، بخشی از آن آب‌گیری شد، اما به محض شروع گرمای هوا و اوایل تابستان، به‌دلیل کمبود وسعت آب و عمق کم، به سرعت خشک شد.
وی افزود: تاکنون هم با توجه به اینکه بارندگی مناسبی نداشتیم، هیچ اتفاق خاصی برای احیا یا آب‌گیری مجدد تالاب رخ نداده. از طرفی رودخانه‌های اطراف تالاب نیز خشک هستند و آبی به تالاب نمی‌رسد؛ بنابراین، تا این لحظه تالاب خشک است.
معاون محیط زیستی طبیعی اداره کل حفاظت از محیط زیست استان ادامه داد: بر این اساس درخصوص حقابه‌ای که قرار بود از سوی استان مرکزی به تالاب پرداخت شود نیز باید بگویم که وقتی رودخانه‌های اطراف تالاب خشک هستند، اصلاً آبی وجود ندارد که بتوان از آن حقابه جدا کرد.
صفی‌خانی در خصوص وضعیت تنوعی زیستی جانوری و گاهی وابسته به تالاب‌ها در استان نیز گفت: ما گونه‌های جانوری داریم که به‌طور غیرمستقیم به تالاب وابسته هستند. شرایط آب و هوایی منطقه و کمبود آب می‌تواند بر زندگی این حیوانات تأثیر بگذارد که اگر منابع آبی جایگزین وجود نداشته باشد، این حیوانات مجبور به مهاجرت شده یا ممکن است از بین بروند، که معمولاً به مهاجرت منجر می‌شود.
وی افزود: درخصوص گونه‌های آبزی و کنارآبزی که به‌طور مستقیم به تالاب وابسته هستند نیز باید بگویم در سال‌هایی همچون سال جاری که تالاب‌ها آب‌گیری نشده‌اند، شرایط مناسبی برای حضور و ماندن ندارند؛ برای مثال پرندگان مهاجری که با هدف زمستان‌گذرانی به تالاب می‌آیند، وقتی با خشکی تالاب مواجه می‌شوند، مجبور می‌شوند مسیر خود را تغییر دهند یا نقطه دیگری را برای ماندن انتخاب کنند.
وی ادامه داد: به طوری که امروز در تالاب‌هایی مثل آق‌گل، به‌دلیل خشکی، حضور این پرندگان ممکن نیست و آن‌ها مجبور به ترک منطقه می‌شوند.
این مسئول با بیان اینکه تنها امکانی که برای این زیستمندان به‌ویژه پرندگان وجود دارد، این است که به سمت تالاب‌های دیگری در استان بروند، مثل تالاب شیرین‌سو یا آبشینه خاطرنشان کرد: اما این تالاب‌ها نیز به‌دلیل شرایطی که دارند، ممکن است فقط حجم کمتری از پرندگان آبزی و کنارآبزی را در خود جای دهند و از نظر کمی و کیفی شرایط ایده‌آلی ندارند.
مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد؛ امروز علاوه بر بداقبالی اقلیمی شاهد استیلای سایه شوم مرگ بر تالاب‌های کشور هستیم که نتیجه مدیریت غلط منابع آبی است؛ بنابراین چنانکه از زبان کارشناس مطرح شد؛ امروز ضمن نیاز به آگاهی‌بخشی به جوامع محلی ما در ساختار مدیریت منابع نیازمند جراحی اساسی و توزیع درست قدرت هستیم، به طوری که سازمان حفاظت از محیط در سطح ملی و ادارات کل این سازمان در سطح استانی، بتوانند در صیانت از تالاب‌‌ها با قدرت و جدیت بیشتری ورود کرده و تنها نظاره‌گر نابودی این اکوسیستم حیاتی نباشند.

طاهره ترابی مهوش