بدون شک حوادث و سوانح علاوه بر خسارات مالی و اقتصادی، تلفات جانی و آسیب‌های اجتماعی برای جوامع انسانی، مانع مهمی در روند توسعه شهرها به شمار می‌روند.

امروزه رشد و توسعه شهر همدان یا به تعبیر بهتر گسترش تقریباً ناموزون، برنامه‌ریزی نشده، بدون قاعده و بی‌رویه شهر به‌عنوان پایتخت سیاسی و اقتصادی استان همدان به‌گونه‌ای است که در صورت بروز بلایای طبیعی و مخاطرات انسان‌ساز احتمالی در این کلان‌شهر، فاجعه‌ای عظیم و مخرب شکل خواهد گرفت فاجعه‌ای که آثار و تبعات آن تا سال‌های سال بر دوش این شهر و دیار سنگینی خواهد کرد.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در گفت‌و‌گو با دانشیار شهرسازی دانشگاه بوعلی سینا نسبت به ارائه راهبرد، راهکار و بیان وضعیت موجود شهر بپردازیم و در پی آن بتوانیم به این سؤال پاسخ دهیم که چه راهکارهایی به‌منظور ایجاد یک شهر ایمن در برابر مخاطرات می‌توان اتخاذ کرد به‌گونه‌ای که در صورت وقوع این حوادث ابعاد این سانحه را کنترل و از تبدیل شدن به یک فاجعه جلوگیری نمود؟

حسن سجادزاده با بیان اینکه در حوزه ایمن‌سازی شهر در برابر مخاطرات طبیعی چند نکته حائز اهمیت است گفت: نخست اینکه الگوی جداره و بدنه شهری اگر بخواهد مقاومت لازم در برابر انفجار و زلزله را داشته باشد منطبق با تجارب موجود می‌بایست به‌صورت پلکانی مخصوصاً در ساختمان‌های بلندمرتبه که در یک جداره شهری قرار دارند استقرار یابند.

وی با بیان اینکه الگوی پلکانی بهترین روش برای افزایش مقاومت در برابر انفجار و زلزله است گفت: این الگو در حوزه پدافندی به دلیل کاهش حجم ریزش ساختمان در حوزه بهبود چشم‌انداز شهری نیز تأثیر بسزایی خواهد داشت.

وی افزود: مسئله بعدی اینکه جداره‌سازی‌ها نباید به‌صورت صاف و خطی اتفاق بیفتد زیرا در این بخش نیز تجربه و درعین‌حال مقالات علمی ثابت کرده اگر جداره‌های شهر به‌صورت دندانی و یا محدب و مقعر طراحی شوند از مقاومت بیشتری در مقابله با رویدادها، رخدادها و حوادث برخوردار خواهند بود.

این طراح شهری افزود: به عبارت دیگر فضای پر و خالی و به‌نوعی عقب کشیدن یکی در میان ساختمان‌ها از مباحثی است که در تعریف پهنه‌های شهری به لحاظ مقاومت در برابر بلایا از اهمیت بالایی برخوردار است.

سجادزاده، با تأکید بر اینکه نکته بعدی مشکل‌ساز بودن ساختار شهرهایی است که به‌صورت یک هندسه پیوسته طراحی شده‌اند، ادامه داد: به‌عنوان مثال همدان از یک ساختار شعاعی و گرد برخوردار است که این مهم منجر به آن شده تا تمرکز فعالیت‌ها در رینگ مرکزی شهر اتفاق بیفتد.

وی خاطرنشان کرد: بر این اساس اگر اتفاقی برای میدان امام (ره) و رینگ مرکزی شهر بیفتد عملکرد 6 خیابان اصلی شهر مختل خواهد شد؛ بنابراین شهرهای با هندسه شعاعی، حلقوی در مقایسه با شهرهایی که با شبکه‌های گسترده و یا ارگانیک سازمان‌دهی می‌شوند در مباحث پدافندی و ایمنی دچار لطمات بیشتری می‌شوند.

این دانشیار شهرسازی با بیان اینکه در این بحث نباید نقش پارک، فضاهای باز شهری و فضای سبز را نادیده گرفت ابراز کرد: وجود این ظرفیت در همه محلات و در حوزه پدافندی طراحی شهر باید پیش‌بینی شوند زیرا تجربه نشان می‌دهد محلات فاقد فضای باز در برابر بلایای طبیعی و انسان‌ساز خسارت بیشتری را متحمل می‌شوند.

سجادزاده افزود: بنابراین نقش حیاط‌های شهری و به‌نوعی فضاهای باز شهری ازجمله مسائلی است که در این زمینه اهمیت بالایی دارد.

وی با بیان اینکه نکته بعدی به بحث ساختمان‌های شیشه‌ای در شهر بازمی‌گردد تأکید کرد: این موضوع یکی از چالش‌هایی است که در بلایایی همچون زلزله در شهرها به یک مشکل عمده تبدیل شده، ساختمان‌هایی با نمای شیشه‌ای بدون توجه و منطق خاص در بدنه شهر استقرار یافته‌اند حال آنکه تجربه مستندات موجود نشان می‌دهد بیشترین آسیب‌ها در بحث زلزله و انفجار مربوط به همین ساختمان‌ها است.

این استاد شهرسازی با اشاره به اینکه بحث بعدی مهم در عرصه طراحی شهری در برابر بلایای طبیعی و غیرطبیعی به این موضوع بازمی‌گردد که هرچقدر حائل میان ساختمان و جاده بیشتر باشد میزان آسیب‌ها کمتر خواهد بود اذعان کرد: در حال حاضر اغلب پیاده‌روها یک یا دو متری هستند حال آنکه این ساختار در قبال زلزله ریزش بیشتری خواهند داشت و یا اینکه با کوچک‌ترین حادثه معابر و جاده مذکور بسته خواهد شد.

سجادزاده با تأکید بر اینکه اگر بتوانیم در پیاده‌روها فلاورباکس طراحی کرده و یا اختلاف سطح ایجاد کنیم در این زمینه کمک‌حال خواهد بود اظهار کرد: تا جایی که ممکن است در طراحی معابر از خیابان‌های مستقیم و در ساختار مراکز و ساختمان‌ها از احداث راه‌روهای مستقیم حذر کنیم؛ این مهم از آنجا نشأت می‌گیرد که خیابان‌های خطی و مستقیم در مواقع بحران آسیب‌های جدی را به بار خواهند آورد به‌طوری‌که در گسترش موج انفجارهای احتمالی تأثیر مستقیم داشته و در صورت مسدود شدن بخشی از این معبر خدمات‌رسانی به امتداد آن با مشکل مواجه خواهد شد.

وی ادامه داد: اگر بخواهیم خیابان‌های مستقیم و خطی ایجاد کنیم باید معابر، خیابان‌های پشتیبان و یا خیابان‌های در سایه نیز برای آن در نظر بگیریم؛ به‌عنوان مثال در حال حاضر خیابان بین‌النهرین به‌عنوان یک خیابان پشتیبان می‌تواند کمک حال خیابان بوعلی بالا باشد اما اغلب خیابان‌های شهری همدان فاقد این زیرساخت هستند در حالی که این زیرساخت می‌تواند در کاهش خطرات محیطی به‌ویژه در بلایایی همچون زلزله مؤثر واقع شود.

این طراح شهری با تأکید بر اینکه علاوه بر مباحث مذکور وجود جداره سبز و کاشت درختان در معابر شهری یکی از الزامات تاب‌آوری شهر است گفت: وجود تراس‌های بزرگ نیز در کاهش صدمات تأثیرگذار خواهد بود.

سجادزاده با اشاره به اینکه وجود تأسیسات در نماهای شهری همچون کولرها، گلدان‌ها و غیره در مواقع وقوع بحران خطرآفرین هستند، تشریح کرد: از طرفی ما در شهرهایی زندگی می‌کنیم که تأسیسات موجود در آن فاقد کانال انرژی است، به تعبیر بهتر نیازی نیست تمام کابل‌ها و سیم‌ها رو زمینی بوده و در آسمان شهر و دیوارها آویزان باشند و یا اینکه تیرهای برق و گاز خاص در معابر نصب شوند بلکه می‌توان همه این زیرساخت‌ها را در شبکه و یا کانال زیرزمینی نیز تعبیه کرد.

وی با بیان اینکه دقت در تراکم شهری از دیگر الزامات شهر تاب‌آور در مقابل بلایای طبیعی است ابراز کرد: ما در طراحی شهر باید از یک دانه‌بندی مناسب استفاده کنیم بدین مفهوم که نباید ساختمان‌های چندین طبقه در کنار ساختمان‌های ویلایی و یا دوطبقه احداث شوند، تجربه نشان داده که در ساختار شهری ساختمان‌هایی که ارتفاعشان یکی و یا نزدیک به هم است از ایمنی بیشتر در مقابل بلایا برخوردار هستند.

این طراح شهری در پاسخ به این سؤال که در حال حاضر وضعیت و ساختار شهر همدان و آمادگی آن در قبال زلزله را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ اذعان کرد: خوشبختانه ازآنجایی‌که شهر همدان بر روی گسل فعالی ساخته نشد این موقعیت جغرافیایی خود دلگرم‌کننده است.

سجادزاده ادامه داد: در قبال مخاطرات طبیعی این بحث باید به‌صورت جدی مورد بررسی قرار گیرد چراکه ساختار شهر همدان به‌ویژه مرکز شهر بنا به موقعیت، جانمایی و تراکم فعالیت‌ها نیازمند توجه بیشتر است زیرا آسیب هسته اصلی تبعات بسیاری برای سایر نقاط به بار خواهد آورد.

وی با تأکید بر اینکه در سطح شهر همدان به لحاظ پدافندی در حوزه شهرسازی شاهد کار خاصی نبوده‌ایم ابراز کرد: برای مثال در برخی نقاط شهر همدان مثل ورودی از سمت تهران کانون‌های حیاتی یک شهر یکجا جمع شده‌اند حال آنکه این مهم خود خطر بالقوه‌‌ای است که شهر را در صورت بروز بلایا به‌صورت جدی تهدید می‌کند.

این استاد شهرسازی افزود: در نظر بگیرید ترمینال، ایستگاه قطار، چند واحد صنعتی و مواد غذایی، تالار، هتل، پارک علم و فناوری، نمایشگاه بین‌المللی، شهر خودرو همه در این مسیر مستقر شده‌اند؛ بنابراین نه‌تنها با بروز بلایا بلکه با تصادف یک تریلی و کوچک‌ترین خطر نه‌تنها شبکه ارتباطی به همدان بلکه غرب و مرکز کشور بسته خواهد شد.

سجادزاده در تشریح مطلب فوق‌الذکر، عنوان کرد: یکی از مباحث در حوزه پدافندی طراحی شهر، به پراکندگی فعالیت‌های حیاتی در نقاط مختلف شهر بازمی‌گردد.

وی با تأکید بر اینکه هرچند همدان دفتر و نمایندگی شهرهای تاب‌آور را دارد اما در واقعیت به یک طرح جامع پدافندی نیازمند است، اذعان کرد: در این وادی کمترین کمک از جامعه دانشگاهی گرفته شده و می‌شود.

این استاد شهرسازی با تأکید بر اینکه فاصله شهر همدان با تاب‌آور بودن بسیار است و اگر تاکنون خطری آن را تهدید نکرده از یک جنبه مرهون موقعیت و جانمایی شهر همدان هستیم بیان کرد: در یک کلام در خصوص بایدها و نبایدها باید بگویم لطفاً آنچه در حال انجام است انجام نگیرید.

سجادزاده، افزود: به‌عنوان مثال بلندمرتبه‌سازی‌ها و پارکینگ‌هایی طبقاتی که در رینگ اول و دوم شهر همدان در حال اجرا است خود با ساختار تاب‌آور شهر همدان خوانایی ندارد.

وی با تأکید بر اینکه بازار همدان از هیچ ضابطه پهنه‌بندی مشخص و جدا از شهر برخوردار نبوده و از هیچ برنامه پدافندی در مقابله با بحران برخوردار نیست، اذعان کرد: باید فشردگی بافت تجاری در بازار همدان به حداقل ممکن برسد نه اینکه هر روز یک مرکز تجاری در این رینگ سر از خاک بیرون بیاورد.