با آغاز سال تحصیلی، خانواده‌ها با هیجان به‌دنبال کیف و کفش‌های تازه برای فرزندانشان هستند. در این میان، رنگ‌های شاد و مدل‌های ترند اغلب چشمگیرتر از هر چیز دیگری توجه را جلب می‌کنند؛ اما آنچه متأسفانه کمتر به آن توجه می‌شود، ستون فقرات و پاهای دانش‌آموزان است. انتخاب ناآگاهانه و خرید کیف‌های سنگین یا کفش‌های غیراستاندارد، می‌تواند زمینه‌ساز مشکلاتی شود که سال‌ها بعد با کمردرد، افتادگی شانه یا ناهنجاری‌های وضعیتی خود را نشان دهند.
پیشگیری از این چالش‌ها بسیار ساده‌تر از درمان آن‌هاست. به همین منظور برای یافتن راهکارهای عملی و تخصصی با دکتر حمیدرضا رستمی، متخصص فیزیولوژی ورزشی و عضو هیئت‌مدیره سازمان نظام پزشکی همدان، گفت‌وگو کردیم که در ادامه می‌خوانید؛
*با توجه به آغاز سال تحصیلی و اهمیت سلامت ستون فقرات دانش‌آموزان، به ویژگی‌های کیف و کفش مناسب و استاندارد بپردازید.
نخست بپردازیم به ویژگی‌های کفش مناسب. با توجه به شروع سال تحصیلی همان‌طور که فرمودید، داشتن کیف و کفش مناسب برای دانش‌آموز حیاتی است، زیرا ارتباط مستقیمی با سلامت جسمانی وی دارد. استفاده از کفش نامناسب می‌تواند تأثیرات منفی جدی بر ستون فقرات، مفاصل، زانو و لگن فرد بگذارد. اگر تمایل داشته باشید، ابتدا در مورد ویژگی‌های کفش مناسب کودکان صحبت کنیم.
1. سبکی و راحتی: دانش‌آموز نباید احساس کند وزنه سنگینی به پایش بسته شده است. کفش باید به گونه‌ای باشد که جابه‌جایی و حرکت او کاملاً راحت باشد.
2. تهویه مناسب (مناسب فصل): به‌ویژه در فصول گرم، استفاده از کفش‌هایی با قابلیت تهویه بالا ضروری است و پوشیدن پوتین در تابستان منطقی نیست.
3. راحتی در حرکت: کودک باید احساس کند که روی فرش منزل راه می‌رود نه آسفالت.
نکته مهم برای والدین اینکه لازم است به فرسودگی کفش فرزند خود دقت کنند. اگر ساییدگی یا صاف شدن زیره کفش در یک قسمت خاص (مثلاً پنجه) بیش از حد معمول باشد، در حالی که پاشنه سالم است، این نشان‌دهنده یک ناهنجاری در پا است که باید حتماً بررسی شود.
استاندارد ارتفاع پاشنه: مناسب‌ترین کفش برای دانش‌آموزان باید پاشنه‌ای حدوداً 1.75 تا 2.5 سانتی‌متر داشته باشد تا قوس‌های کف پا حفظ شوند. علاوه بر سبکی و راحتی، دو عنصر کلیدی دیگر عبارتند از: حفظ قوس‌های طولی و عرضی کف پا. والدین باید هنگام راه رفتن کودک به این نکته توجه کنند که آیا کفش باعث انحراف مچ پا به سمت داخل یا خارج می‌شود یا خیر.
توجه به ظاهر و رفتار: پسر بچه‌ها اغلب تمایل دارند کفشی شبیه قهرمانان ورزشی (مانند فوتبالیست‌ها) بپوشند و دختر بچه‌ها به سمت کفش‌هایی با طرح شخصیت‌های کارتونی گرایش دارند. وظیفه ما والدین این است که با توضیح ویژگی‌های کلیدی ذکر شده، کفش مناسب را برای آن‌ها فراهم کنیم.
بررسی راه رفتن: علاوه بر کفش، والدین باید به نحوه راه رفتن فرزندان خود توجه کنند: آیا شست پاها هنگام راه رفتن به هم نزدیک است یا خیر؟ آیا پا به سمت داخل (پرونیشن) یا خارج (سوپینیشن) متمایل می‌شود؟ (در این حالت اصطلاحاً می‌گوییم همچون چارلی چاپلین راه می‌رود.) اگر انحرافی در راه رفتن مشاهده شد، یا اگر زانوها بیش از حد به داخل یا خارج متمایل هستند، حتماً باید از متخصصان کمک گرفت.
* با تشکر از این نکات کلیدی، بفرمایید کفش غیر استاندارد دقیقاً چه عوارض و صدماتی می‌تواند به همراه داشته باشد؟
ببینید، برخی کفش‌ها صرفاً جنبه تزئینی و مد دارند، مانند کفش‌های کاملاً تخت که فاقد تفاوت ارتفاع بین پاشنه و پنجه هستند. اگر این تفاوت ارتفاع وجود نداشته باشد، نیروهای اضافی مستقیماً به مچ پا، زانو و در نهایت به ستون فقرات وارد می‌شود.
در درازمدت، استفاده مداوم از این کفش‌ها می‌تواند منجر به درد مچ پا و التهاب رباط‌ها شود و در راه رفتن اختلال ایجاد کند. همچنین، مفاصل زانو ممکن است دچار سایش شوند. والدین اغلب این شکایت‌ها را می‌شنوند که «کمرم درد می‌کند»، در حالی که علت اصلی ممکن است کفشی باشد که کودک استفاده می‌کند.
خطر کفش‌های پاشنه‌بلند: در مورد دختر بچه‌های دبیرستانی که ممکن است برای بلندتر به نظر رسیدن استفاده کنند، کفش‌هایی با کفی بسیار مرتفع (مثلاً هشت یا ده سانتی‌متر) به شدت خطرناک است. این ارتفاع زیاد باعث پیش‌روی مچ پا (جلو افتادن) می‌شود که در موارد شدید می‌تواند به شکستگی منجر شود. هر دو طرف طیف (هم کفش کاملاً تخت و هم کفش بسیار بلند) به مچ پا آسیب می‌رسانند و ریسک ترومایی مانند پیچ‌خوردگی یا شکستگی را افزایش می‌دهند. همچنین، کفش‌های خیلی سنگین نیز خود عاملی برای آسیب‌رسانی هستند.
در ادامه بحث کفش، باید افزود که کفش‌های سنگین به‌خودی‌خود باعث کشیدگی رباط‌ها و فشار مضاعف می‌شوند و فرد را در راه رفتن دچار خستگی زودرس و ضعف عضلانی می‌کنند. با این حال، شایع‌ترین ناهنجاری مشاهده‌شده در جامعه، مربوط به ارتفاع نامناسب کفش (چه خیلی بلند و چه کاملاً تخت، که قوس‌های طولی و عرضی پا را مختل می‌کنند) است.
لازم به ذکر است که کفشی با عنوان «کفش طبی» وجود ندارد، برای تعریف دقیق کفش استاندارد، با گرفتن اسکن کف پا می‌توان کفی کفش مختص آن فرد را طراحی کرد. با این حال، برخی کفش‌های اسپرت استاندارد وجود دارند که دارای یک قوس عرضی در ناحیه پنجه هستند و می‌توان آن‌ها را برای دانش‌آموزان مناسب ارزیابی کرد.
*بسیار عالی بود. حال به سراغ بحث کوله پشتی استاندارد برویم.
بحث کوله‌پشتی بسیار مهم است. بر خلاف کفش، استانداردسازی کوله‌پشتی‌ها به‌دلیل تفاوت زیاد در جثه، وزن و سطح فعالیت دانش‌آموزان (ورزشکار یا غیرورزشکار بودن) دشوار است و نمی‌توان یک سایز یا مدل واحد برای همه تعریف کرد. بیشتر کوله‌پشتی‌ها استاندارد هستند، اما اینکه محتویات کوله‌پشتی چه باشد و وزن آن چقدر باشد مهم است.
نکته اصلی در استفاده صحیح از کوله‌پشتی نهفته است:
1. وزن کوله پشتی: وزن کوله پشتی نباید بیش از حد تحمل کودک باشد. قاعده کلی این است که وزن کوله نباید از حداکثر 50 درصد وزن خود کودک تجاوز کند. (مثلاً برای کودکی 15 کیلویی، وزن کوله نباید بیش از هفت تا هشت کیلوگرم باشد). وزن زیاد، کودک را مجبور به قوز کردن به جلو یا تکیه دادن بیش از حد به عقب می‌کند که فشار مضاعفی بر کمر و لگن وارد می‌آورد.
2. نیاز روزانه: والدین و معلمان باید توجه داشته باشند که به اندازه نیاز روزانه بچه‌‌ها توصیه به آوردن کتاب کنند. برخی بچه‌ها از اضطراب، کل برنامه هفتگی خود را در کیف قرار می‌دهند که این آسیب‌رسان است.
3. توزیع متوازن وزن: وسایل باید به‌طور متوازن در کوله‌پشتی چیده شوند. اگر در یک سمت کوله، قمقمه یا وسیله سنگینی قرار دارد، باید در سمت دیگر نیز وزنه متقارنی قرار گیرد تا چپ و راست کوله تقریباً هم‌تراز باشند.
4. نحوه استفاده: مهم‌ترین شاخصه این است که کوله‌پشتی باید کاملاً بر روی پشت کودک سوار شود و توسط دو بند متصل به دو شانه، محکم در جای خود قرار گیرد. افتادن کوله‌پشتی به چپ یا راست، موجب انحراف جانبی ستون فقرات می‌شود. وزن کوله نیز سنگین نباشند تا کودک برای حفظ تعادل مجبور به خم شدن به عقب نشود.
*نکات ویژه برای والدین (مشاهدات ناهنجاری‌های قامتی):
از آنجا که در مورد ستون فقرات کودکان صحبت می‌کنیم، لازم است والدین، به نکات زیر به‌ویژه درخصوص دختربچه‌ها دقت کنند:
1. بررسی از روبه‌رو (تراز بودن شانه‌ها): هر چند وقت یکبار، از کودک بخواهید در مقابل یک سطح صاف (مانند کاشی) بایستد و از روبه‌رو به شانه‌های او نگاه کنید. اگر ارتفاع یک شانه بالاتر از دیگری است، حتماً باید مورد توجه قرار گیرد و به ارتوپد یا فیزیوتراپیست مراجعه شود.
2. بررسی از پشت (برجستگی‌ها): از پشت و با لباس نسبتاً نازک، به ستون فقرات نگاه کنید. اگر برجستگی غیرمعمولی در یک سمت مشاهده کردید، باید به متخصص ارتوپد مراجعه شود.
3. بررسی از پهلو (انحنای کمر): از کنار به بدن کودک نگاه کنید. اگر احساس می‌کنید قوس کمر (لوردوز) یا قوز پشت (کیفوز) بیش از حد معمول است، حتماً با پزشک یا فیزیوتراپیست مشورت کنید.
* برخی کودکان در خانه با وضعیت نامناسب مطالعه می‌کنند؛ مثلاً روی زمین یا مبل خم می‌شوند. آیا این وضعیت‌ها نیز می‌تواند باعث انحراف ستون فقرات شود؟
قطعاً. اگر کودک به سمتی خم شود، مثلاً هنگام نوشتن دست راستش را به یک سمت تکیه دهد و بدنش کج شود، این وضعیت باعث انحراف ستون فقرات می‌شود. بهترین حالت این است که دانش‌آموز پشت میز و روی صندلی استاندارد درس بخواند و حالت قوز کردن نداشته باشد. اگر کودک روی زمین خوابیده و می‌نویسد، هرچند وضعیت نامطلوب است، اما اگر موقتی باشد، آسیب کمتری نسبت به نشستن طولانی‌مدت خمیده روی صندلی دارد، اما باز هم باید اصلاح شود.
* در مورد استفاده از تبلت‌ها و گوشی‌های هوشمند برای مطالعه که امروزه بسیار رایج است، چه هشدارهایی دارید؟
استفاده از گوشی موبایل برای مطالعه بسیار حائز اهمیت است. دقت کنید که گردن کودک نباید به جلو خم شود. گردن ما یک انحنای طبیعی دارد که شبیه حرف C انگلیسی است. اگر سر کودک به سمت پایین خم شود (فلکشن زیاد) یا برعکس، به سمت عقب خم شود، این زنگ خطر است.
توصیه اصلی این است که هنگام کار با دستگاه دیجیتال، سر کودک نباید بیش از حد به جلو خم شود. یک خط فرضی عمود بر بدن کودک را در نظر بگیرید؛ صفحه نمایش باید در راستای این خط قرار گیرد. از نظر فاصله، گوشی باید در فاصله حدود 30 سانتی‌متری و تبلت کمی دورتر (بسته به اندازه صفحه) نگه ‌داشته شود تا کودک مجبور به خم کردن طولانی‌مدت گردن به جلو نباشد.
*با توجه به مباحث مطرح‌شده در مورد کوله‌پشتی سنگین، آیا توصیه‌ای برای انجام تمرینات ورزشی جهت تقویت عضلات ستون فقرات دارید؟
قطعاً. برای خنثی‌سازی عوارض ناشی از حمل کوله‌پشتی سنگین یا ساعات طولانی نشستن، تقویت عضلات نگهدارنده ستون فقرات ضروری است. تمرکز باید بر تقویت عضلات بین دو کتف و عضلات صاف‌کننده گردنی باشد. این عضلات هستند که به حفظ وضعیت صحیح شانه‌ها و گردن کمک می‌کنند. اگر این عضلات تقویت شوند، کودک می‌تواند وزن کوله‌پشتی را بهتر تحمل کند و دچار آسیب ناشی از سنگینی نشود.

طیبه اسدبیگی