در سال‌های اخیر تحولات شتابان فناوری و رسانه‌های نوین، بنیان‌های فرهنگی و اجتماعی ایران را به چالش کشیده و شکاف نسلی میان والدین و فرزندان را به یکی از مهم‌ترین موضوعات جامعه‌شناسی معاصر تبدیل کرده است؛ نسل جوان امروز تحت تأثیر شبکه‌های اجتماعی، ماهواره، اینترنت و سایر ابزارهای ارتباطی، به‌ گونه‌ای از خردگرایی و خودمختاری رسیده که دیگر رفتارها و ارزش‌های سنتی والدین را به‌طور کامل نمی‌پذیرد و درعین‌حال، به الگوبرداری از هم‌سالان و هم‌نسلان خود روی آورده است. این تغییرات نه‌تنها نشان‌دهنده گذار از سنت‌گرایی به خردگرایی است، بلکه با تسریع فناوری، به شکل ملموس و روزافزون شکاف نسلی را در تمامی لایه‌های اجتماعی، عیان کرده است.

دکتر امان‌الله قرائی‌مقدم، جامعه‌شناس برجسته کشور با بررسی دقیق این روند، تأکید دارد که این شکاف اگرچه از دیرباز وجود داشته، اما امروز با شتابی بی‌سابقه رخ می‌دهد و والدین و نهادهای فرهنگی را ناگزیر به بازنگری در روش‌های انتقال ارزش‌ها و آموزش نسل آینده کرده است. از نگاه وی، فناوری و رسانه‌های جمعی نه‌تنها ابزار تغییر هستند، بلکه به شکل مستقیم در شکل‌دهی رفتارها و نگرش‌های نسل جدید نقش دارند و اگر مدیریت و آموزش مناسب در کنار آن‌ها صورت نگیرد، پیامدهای فردگرایی، کاهش انسجام خانوادگی و بیگانگی با فرهنگ ملی، اجتناب‌ناپذیر خواهد بود.

در این گفت‌وگو قرائی‌مقدم با تحلیل روندهای تاریخی، تجربه آموزشی خود و مثال‌های ملموس از زندگی روزمره، ابعاد مختلف شکاف نسلی، تأثیر فناوری و رسانه‌های نوین و ضرورت فرهنگ‌سازی و آموزش عملی ارزش‌ها را بررسی کرده است؛ مسائلی که نشان می‌دهند فهم عمیق این تغییرات، پیش‌شرطی حیاتی برای تربیت نسلی متعهد، آگاه و مسئولیت‌پذیر است.

آنچه می‌خوانید، نتیجه گفت‌وگو با وی است:

این جامعه‌شناس برجسته کشور در ابتدای سخنان خود با استناد به تئوری دیوید رایزمن جامعه‌شناس آمریکایی، توضیح داد: جوانان امروز از مرحله سنت‌خواهی و سنت‌گرایی عبور کرده و وارد مرحله خردگرایی و الگوبرداری از هم‌سالان خود شده‌اند.

امان‌الله قرائی‌مقدم تأکید کرد: جوانان امروز براساس خرد، دانش و فهم خود تصمیم می‌گیرند و کمتر تابع ارزش‌ها و سنت‌های گذشته هستند، اما در مرحله سوم یعنی دنباله‌روی، همچنان از هم‌سالان خود الگو می‌گیرند و تبعیت می‌کنند.

این جامعه‌شناس برجسته کشور با بیان تجربه آموزشی خود، گفت: بنده در کلاس‌های درس به دانشجویان خود یادآوری می‌کنم که تغییر رفتار نسل‌ها از گذشته همواره وجود داشته است و مسئله جدیدی نیست که دختران یا پسران رفتارهای متفاوتی با والدین خود داشته باشند؛ این روند از ابتدای تاریخ وجود داشته، اما اکنون با شتاب بیشتری رخ می‌دهد.

قرائی‌مقدم تغییرات تکنولوژیک و نقش آن در تحول فرهنگی را محور اصلی این تغییر نسل‌ها دانست و افزود: از زمانی که انسان روی دو پا ایستاد و ابزار ساخت، از آتش استفاده کرد و فناوری را به‌کار گرفت، زندگی جوامع تغییر کرد؛ از ماشین بخار و دوچرخه گرفته تا یخچال و وسایل مدرن امروز، همه زندگی مردم را دستخوش تغییر کرده‌اند.

وی تصریح کرد: امروز با ظهور رسانه‌های جمعی و فضای مجازی، دیگر هیچ دیواری نمی‌تواند جلوی نفوذ فناوری را بگیرد؛ شبکه‌های اجتماعی، ماهواره و تلویزیون، همه ارزش‌ها و هنجارهای سنتی را تحت تأثیر قرار داده‌اند. این پدیده جهانی است و تنها محدود به ایران نیست، اما در کشورهایی که فناوری زودتر پذیرفته شده، این تغییرات سریع‌تر رخ داده است.

این استاد دانشگاه به تفاوت‌های منطقه‌ای نیز اشاره کرد و افزود: در شهرهای سنتی مانند همدان، تأثیر رسانه‌های نوین و فضای مجازی کمتر از کلان‌شهرها مانند تهران است؛ بااین‌حال حتی در مناطق سنتی، شکاف نسلی به شکل ملموس قابل مشاهده بوده و نسل جدید در تعامل با هم‌سالان و رسانه‌ها، رفتارهای متفاوتی نشان می‌دهد.

قرائی‌مقدم با تأکید بر تغییر رفتارهای اجتماعی نسل جدید، گفت: امروز افراد بیشتر مصلحت‌گرا شده‌اند و به منافع فردی توجه دارند؛ این نگرش بر تمامی ارکان زندگی تأثیرگذار است، از روابط خانوادگی گرفته تا رفتارهای اجتماعی و مسئولیت‌پذیری. اگر جامعه تنها به شعارها و حرف‌ها بسنده کند و عمل واقعی به ارزش‌ها نداشته باشد، آینده‌ای با گسست نسلی شدید و بحران‌های اجتماعی خواهیم داشت.

وی مثال‌هایی از رفتارهای جوانان و تغییرات فرهنگی ارائه و اذعان کرد: امروز دختران و پسران، به‌ویژه در کلان‌شهرها، تحت تأثیر رسانه‌ها و فناوری، رفتاری متفاوت با والدین دارند؛ فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی دیواری میان نسل‌ها باقی نگذاشته‌اند و این امر در همه دنیا مشاهده می‌شود. حتی اگر والدین بخواهند ارزش‌های سنتی را منتقل کنند، این تغییرات شتاب گرفته و از کنترل آنان خارج است.

این جامعه‌شناس مطرح تأکید کرد: توجه عملی به ارزش‌ها و هنجارهای ملی، ضروری است. بیگانگی با فرهنگ ملی از دوران کودکی آغاز می‌شود؛ آموزش‌وپرورش باید نقش فعال و مستمر در انتقال ارزش‌ها و فرهنگ میهنی ایفا کند. اگر فقط به شعارها بسنده کنیم، شاهد افزایش فردگرایی، کاهش انسجام خانوادگی و حتی رشد خانه‌های سالمندان خواهیم بود.

قرائی‌مقدم افزود: نسل جوان امروز با وجود خردگرایی، در تعاملات اجتماعی و اخلاقی به الگوبرداری از هم‌سالان و رسانه‌ها وابسته است؛ اگر به آموزش عملی ارزش‌ها و فرهنگ‌سازی توجه نکنیم، بر زندگی اجتماعی و فردی آن‌ها اثر منفی خواهد گذاشت.

وی گفت: شکاف نسلی یک واقعیت غیر قابل انکار است. اما با آگاهی والدین، آموزش عملی ارزش‌ها و فرهنگ‌سازی مستمر، می‌توان اثرات منفی آن را کاهش داد؛ فناوری و رسانه‌های نوین ابزار تغییر هستند و نه دشمن! اگر به شکل صحیح مدیریت شوند، می‌توانند به رشد و توسعه جامعه کمک کنند.

این جامعه‌شناس در پایان سخنان خود اظهار کرد: آموزش در مدرسه، تلویزیون و مقالات و توجه به ارزش‌ها و هنجارهای ملی و فرهنگی با توجه به اسطوره‌ها، تنها راهکارهای کاهش اثرات منفی شکاف نسلی هستند؛ اگر به این مسائل توجه عملی نشود، فردگرایی و بیگانگی با فرهنگ ملی شدت خواهد گرفت و زندگی اجتماعی و خانوادگی نسل‌های آینده تحت تأثیر قرار می‌گیرد.

ارزش‌های ملی، شکاف بین نسلی را کاهش می‌دهند

این گفت‌وگو نشان می‌دهد شکاف نسلی و تغییر رفتارهای فرهنگی در ایران، واقعیتی غیر قابل انکار است که با شتاب فناوری و نفوذ رسانه‌های نوین، تشدید شده است. نسل جوان امروز خردگراتر و خودمختارتر شده و کمتر تابع ارزش‌ها و سنت‌های گذشته است؛ درعین‌حال الگوبرداری و تبعیت از هم‌سالان خود را ادامه می‌دهد. این تحولات نشان می‌دهد که والدین و نهادهای آموزشی نمی‌توانند تنها به شعارها و حرف‌ها بسنده کنند و ضرورت عمل به ارزش‌ها و فرهنگ‌سازی عملی، بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود.

برای کاهش اثرات منفی این شکاف و تربیت نسلی متعهد، آگاه و مسئولیت‌پذیر، توجه مستمر به آموزش عملی، انتقال ارزش‌های ملی و فرهنگی و بهره‌گیری هوشمندانه از فناوری و رسانه‌های نوین، ضروری است؛ اگر این مسیر به‌درستی طی شود، فناوری و تغییرات اجتماعی می‌توانند نه تهدید، بلکه ابزار توسعه و رشد جامعه باشند.

سمیرا گمار