بدون مرجعیت سند فرهنگی، هماهنگی دستگاهها شکل نمیگیرد
فرهنگ یکی از ارکان اصلی توسعه اجتماعی و هویتی هر جامعه است و برای رشد و تعالی نیاز به برنامهریزی دقیق، راهبری مؤثر و هماهنگی میان نهادها و کنشگران مختلف دارد؛ استان همدان با توجه به ظرفیتهای غنی فرهنگی و اجتماعی خود و با همکاری جمعی از صاحبنظران و فعالان فرهنگی، اقدام به تدوین «سند مهندسی فرهنگی استان» کرده است. این سند با هدف ایجاد هماهنگی میان دستگاهها و کنشگران فرهنگی، ارتقای ظرفیت اجرایی، ایجاد انگیزه برای مجریان و بهرهگیری بهینه از منابع و برنامهها طراحی شده و میتواند مسیر تحقق اهداف فرهنگی استان را روشن کند.
نخستین تجربه فراگیر استان در تدوین یک برنامه جامع فرهنگی، سندی است که نهتنها چارچوب راهبردی حوزه فرهنگ را ترسیم میکند، بلکه بستری برای گفتوگو و مشارکت میان نهادهای دولتی، حاکمیتی و مردمی فراهم کرده است. محمود حاجیلویی، عضو هیئت علمی دانشگاه جامع امام حسین در گفتوگو با ما الزامات، ویژگیها و چالشهای اجرایی این سند را تشریح کرده و راهکارهایی برای عملیاتی شدن آن ارائه میدهد.
ویژگیها و الزامات سند فرهنگی
عضو هیئت علمی دانشگاه جامع امام حسین در توضیح اهمیت سند مهندسی فرهنگی همدان گفت: حوزه فرهنگ بهدلیل ویژگیهای متنوع و پیچیده خود، شرایط خاصی برای برنامهریزی و تدوین اسناد نیاز دارد. فرهنگ متکثر است؛ یعنی مؤلفهها و عوامل مختلفی در شکلگیری وضعیت فرهنگی جامعه نقش دارند و این تنوع باعث میشود تصمیمگیری و راهبری فرهنگی نیازمند نگاه جامع و هماهنگ باشد. علاوهبر این، فرهنگ همواره درحال تغییر است و تحولات آن با گذر زمان، پیشبینی مسیر و ارائه راهکار برای مسائل فرهنگی را دشوار میکند. همچنین فرهنگ در تعامل با سایر عرصهها است؛ هم از آنها تأثیر میپذیرد و هم بر آنها تأثیرگذار است.
محمود حاجیلویی توضیح داد: فلسفه تدوین سند مهندسی فرهنگی، ایجاد هماهنگی و همکاری میان کنشگران حوزه فرهنگ و تمرکز بر حل مسائل اصلی فرهنگی استان است.
عضو هیئت علمی دانشگاه جامع امام حسین تأکید کرد: هر سند فرهنگی موفق باید براساس واقعیتهای میدانی تدوین و بر پایه دادههای معتبر و مشاهدات واقعی نوشته شود، نه براساس ذهنیات یا حدسیات مدیران و کارشناسان.
به گفته حاجیلویی، سندی که با واقعیتهای میدان فرهنگی همسو نباشد، توانایی اجرایی نخواهد داشت و اثرگذاری واقعی خود را از دست میدهد.
وی افزود: مشارکت فعال همه کنشگران فرهنگی در تدوین سند نیز از اهمیت زیادی برخوردار است؛ تجربه نشان داده کسانی که در تدوین سند حضور داشتهاند، در اجرای آن نیز همراه خواهند بود و بدون مشارکت گسترده، سند هرگز نمیتواند به اهداف عملیاتی خود دست یابد. همچنین سند باید معطوف به مسائل اصلی فرهنگی استان باشد؛ اسناد کلی و بسیار جامع، قادر به حل مشکلات واقعی نیستند و اثرگذاری ملموس نخواهند داشت.
چالشها و ظرفیت اجرایی سند
دبیر سابق ستاد فرهنگ شورای عالی انقلاب فرهنگی با اشاره به مشکلات اجرایی اسناد فرهنگی، بیان کرد: اگر سند در اتاقی بسته و توسط جمع محدودی نوشته شود، دستگاهها و نهادهایی که در تدوین آن مشارکت نداشتهاند، آن را نمیپذیرند و در اجرایش همراهی نخواهند کرد. یکی دیگر از چالشها، کیفیت سند و توانایی آن در هدایت هماهنگی میان دستگاهها است؛ سندی که نتواند نقش راهنمای عملیاتی را ایفا کند، اثرگذاری محدودی خواهد داشت.
حاجیلویی ادامه داد: سند باید ظرفیت اجرایی داشته باشد و اصول و الزامات اولیه تدوین در آن رعایت شده باشد؛ همچنین باید ساده و قابل فهم نوشته شود تا مجریان با پیچیدگی یا ابهام مواجه نشوند و مفاهیم آن بهدرستی منتقل شود. ایجاد انگیزه در مجریان و دستگاهها نیز موضوعی حیاتی است؛ اگر سند توانایی انگیزهبخشی نداشته باشد، اجرای آن با مقاومت یا کمکاری مواجه خواهد شد. بهعلاوه، سند باید هماهنگی منطقی با برنامهها و اعتبارات سازمانها داشته باشد، زیرا بدون این هماهنگی، حتی بهترین سند نیز نمیتواند عملیاتی شود.
وی درباره سند مهندسی فرهنگی استان همدان توضیح داد: این سند مبتنی بر نقشه فرهنگی کشور و با مشارکت فعال کنشگران دولتی، حاکمیتی و مردمی تدوین شده و کاملاً معطوف به مسائل اصلی فرهنگی استان است. اصول و الزامات مهم تدوین اسناد فرهنگی در آن رعایت شده و ظرفیت اجرایی لازم را دارد. بااینحال، روند تصویب و اجرای سند هنوز با چالشهایی مواجه است و پس از تصویب نهایی، باید به مرحله اجرا برسد.
ویژگی پویایی و قابلیت اصلاح سند
عضو هیئت علمی دانشگاه جامع امام حسین تأکید کرد: ویژگی پویایی و قابلیت اصلاح اسناد، نقطه ضعف نیست، بلکه امکان تطبیق سند با تغییرات و نیازهای جدید را فراهم میکند؛ اما طولانی شدن مسیر تصویب میتواند چالشی برای اجرایی شدن سند ایجاد کند.
حاجیلویی افزود: سند مهندسی فرهنگی استان همدان مسیر اتصال به برنامهها و اعتبارات استانی را از طریق تصویب در شورای برنامهریزی استان طی کرده و پشتوانه شورای عالی انقلاب فرهنگی و هماهنگیهای ملی برای اجرای آن نیز درنظر گرفته شده است.
وی درباره مشارکت ذینفعان تصریح کرد: این سند نخستین تجربه فراگیر استان در تدوین برنامهای مشترک برای کنشگران دولتی، حاکمیتی و مردمی است. این تجربه فرصت یادگیری و تعامل برای مدیران و فعالان فرهنگی استان فراهم کرد و باعث شد طی حداقل یکسال، این مجموعه درباره مسائل اصلی فرهنگی استان گفتوگو و تبادل نظر کنند.
راهکارهای بهبود اجرا و تحقق اهداف سند
این کنشگر و تحلیلگر مسائل فرهنگی راهکارهای اساسی برای اجرایی شدن سند را توضیح داد و گفت: نخست اینکه استاندار استان باید سند را در شورای برنامهریزی مصوب و تأمین اعتبارات لازم برای اجرای آن را تضمین کند؛ زیرا هر میزان هزینه برای فرهنگ، سرمایهگذاری برای توسعه و پیشرفت استان است.
حاجیلویی ادامه داد: مشارکت فعال بازیگران مردمی نیز اهمیت ویژهای دارد و اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان تبلیغات اسلامی و نهادهای مردمی باید با محوریت امامجمعه همدان، زمینه حضور و همکاری فعال این مجموعهها را فراهم کنند.
وی اظهار کرد: معرفی سند در رسانهها و تریبونهای مختلف استانی ازجمله صداوسیما برای افزایش آگاهی عمومی و ایجاد مطالبه اجتماعی، نقش کلیدی دارد. همچنین تمام دستگاهها و سازمانهای فرهنگی استان باید برنامههای سالانه خود را مبتنی بر این سند تنظیم کنند تا سند بهعنوان مرجع برنامهریزی فرهنگی استان شناخته شود.
عضو هیئت علمی دانشگاه جامع امام حسین در پایان سخنان خود تأکید کرد: رعایت این چهار محور از تصویب و تأمین اعتبار تا مشارکت مردمی، معرفی و مطالبه عمومی و برنامهریزی دستگاهها مبتنی بر سند، میتواند تحول واقعی و پایدار در فضای فرهنگی استان همدان ایجاد کند.
سند فرهنگی همدان؛ نقشه راه ارزشمند، اما نیازمند شاخص، نظارت و مطالبهگری
در خاتمه باید گفت، سند مهندسی فرهنگی استان همدان بدون شک یکی از اقدامات ارزشمند و قابل تقدیر در حوزه برنامهریزی فرهنگی است. تدوین آن مبتنی بر واقعیتهای میدان فرهنگی، مشارکت فعال کنشگران دولتی، حاکمیتی و مردمی و تمرکز بر مسائل اصلی استان، نشاندهنده سطح زیادی از دقت و تعهد در طراحی سیاستهای فرهنگی است. از این منظر، سند بهعنوان یک آینه و راهنمای عملیاتی برای فعالان فرهنگی و دستگاهها عمل میکند و میتواند مسیر هماهنگی و برنامهریزی هدفمند در استان را روشن کند.
بااینحال، از منظر تحلیل انتقادی، چند سؤال کلیدی و نقطه توجه باقی میماند:
یک، نقش آمایش فرهنگی و انسجام نظام مسائل؛ آیا سند به اندازه کافی توانسته نظام مسائل فرهنگی استان را با آمایش سرزمینی و برنامههای توسعهای پیوند دهد؟ وجود این همسویی، کلید اجرایی شدن سند و ایجاد هماهنگی میان دستگاهها است.
دو، شاخصهای سنجش و ارزیابی عملکرد؛ یکی از چالشهای همیشگی اسناد فرهنگی، فقدان شاخصهای روشن برای اندازهگیری موفقیت است. آیا این سند معیارهای قابل سنجش برای ارزیابی پیشرفت اهداف دارد؟ بدون این شاخصها، تحقق و پیگیری اهداف سند دشوار خواهد بود.
سه، مسئولیتپذیری و ارزیابی دستگاهها؛ اجرای سند نیازمند مشارکت همه دستگاهها و نهادهای مرتبط است. اما آیا سازوکار ارزیابی و پاسخگویی برای دستگاهها و مجریان مشخص شده است؟ بدون ایجاد بستر نظارت و بازخورد، حتی بهترین سند هم ممکن است در مرحله اجرا ناکارآمد باشد.
چهار، ایجاد انگیزه و مطالبه عمومی؛ سند هرچقدر هم جامع و دقیق باشد، بدون ایجاد بستر مطالبه عمومی و انگیزه در میان کنشگران فرهنگی و جامعه، احتمالاً در عمل با مقاومت یا کمکاری مواجه خواهد شد.
درمجموع، سند مهندسی فرهنگی همدان یک پایه محکم و نقشه راه ارزشمند برای استان است، اما موفقیت واقعی آن مستلزم پیوند منطقی با آمایش و برنامههای توسعهای، تعریف شاخصهای عملیاتی، ایجاد سازوکارهای ارزیابی دستگاهها و تقویت نقش مردم و کنشگران فرهنگی در مطالبه اجرای اهداف است. تنها با توجه به این نکات، میتوان انتظار داشت که سند نهتنها یک متن خوب روی کاغذ باشد، بلکه در عمل تحولی واقعی در فضای فرهنگی استان ایجاد کند.
