کودکان کار، از تلخ‌ترین جلوه‌های آسیب‌های اجتماعی در هر جامعه به‌شمار می‌روند؛ کودکانی که در معابر، چهارراه‌ها یا کارگاه‌های کوچک و بزرگ، در ازای درآمدی ناچیز، نه‌تنها دوران کودکی خود را از دست می‌دهند بلکه در معرض انواع خطرهای جسمی، روحی و اجتماعی نیز قرار دارند. در استان همدان که به‌عنوان یکی از قطب‌های تاریخی و گردشگری کشور شناخته می‌شود و هرساله میزبان جمعیت زیادی از مسافران است، این پدیده جلوه تلخ‌تری پیدا می‌کند، چراکه حضور این کودکان در محیط‌های شلوغ و گردشگری، نگاه مردم و گردشگران را به معضلات اجتماعی کشور معطوف می‌سازد و تصویر ناخوشایندی از چهره شهر بر جای می‌گذارد.

طی سال‌های گذشته، مسئولان استان همدان با همکاری نهادهای مختلف، تلاش‌هایی برای شناسایی، حمایت و ساماندهی کودکان کار انجام داده‌اند؛ با این حال چالش‌های اساسی همچنان پابرجاست. از یک سو، فقر و مشکلات اقتصادی خانواده‌ها سبب می‌شود بسیاری از کودکان ناچار به کار باشند، و از سوی دیگر نبود زیرساخت‌های کافی برای توانمندسازی و آموزش این کودکان، باعث می‌شود چرخه کار کودک ادامه‌دار شود.

گزارش پیش‌رو، به بهانه بررسی وضعیت کودکان در گفت‌وگو با اسدالله ربانی‌مهر؛ مدیرکل دفتر امور اجتماعی و فرهنگی استانداری همدان، آماده شده، در ادامه، همچنین با دکتر امان‌الله قرائی مقدم، جامعه‌شناس و آسیب‌شناس اجتماعی، درباره وضعیت کودکان کار گفت‌وگو کردیم. او با نگاه جامع‌تری به ابعاد ملی این آسیب پرداخته و هشدارهایی جدی نسبت به عواقب رها کردن این کودکان بدون برنامه ساماندهی داده است.

این گزارش می‌کوشد ضمن بازتاب اقدامات حمایتی، به مسئولان و مردم یادآوری کند که پدیده کودکان کار، تنها یک آمار یا خبر نیست؛ بلکه نشانه‌ای از ریشه‌دار بودن فقر و نابرابری اجتماعی است که حل آن نیازمند عزمی فراتر از اقدامات مقطعی خواهد بود.

محور فعالیت‌های ما توانمندسازی کودکان کار است

مدیرکل دفتر امور اجتماعی و فرهنگی استانداری همدان ابتدا با اشاره به آخرین وضعیت کودکان کار در استان همدان اظهار کرد: بر اساس آمار موجود، حدود 105 کودک کار که مشخصات آن‌ها در سامانه مربوطه ثبت شده، در استان همدان شناسایی شده‌اند که 90 درصد این کودکان در شهرستان همدان فعالیت دارند.

اسدالله ربانی‌مهر، ادامه داد: در جلسه‌ای که اخیراً با موضوع کودکان کار برگزار شد، مقرر شد یکی از سازمان‌های مردم‌نهاد فعال به‌عنوان متولی امور مربوط به کودکان کار وارد عمل شود. این فعالیت‌ها شامل توانمندسازی، برگزاری دوره‌های آموزشی، ایجاد بانک اطلاعاتی جامع کودکان کار و همچنین حمایت‌های مالی و معنوی از این کودکان است.

وی، با اشاره به اقدامات انجام‌شده طی یک ماه گذشته گفت: یکی از خبرهای خوب این است که حدود 80 نفر از کودکان کار استان همدان تحت پوشش بیمه سلامت رایگان قرار گرفته‌اند و برای آن‌ها بیمه‌نامه صادر شده است. این اتفاق با پیگیری‌های مستمر و همکاری اداره‌کل بهزیستی، بیمه سلامت و استانداری محقق شد و اقدامی ارزشمند در راستای حمایت بهداشتی و درمانی کودکان کار و خانواده‌های آن‌ها به‌شمار می‌رود.

این مقام مسئول تأکید کرد: با وجود این اقدامات، اصل و محور فعالیت‌های ما همچنان توانمندسازی این کودکان است تا بتوانند از چرخه کار خارج شوند. در همین راستا، نامه‌ای به اداره‌کل بهزیستی استان ارسال شده و طبق قانون نیز وظیفه این دستگاه است که نسبت به شناسایی، ساماندهی و حمایت از کودکان کار اقدام کند.

ربانی‌مهر خاطرنشان کرد: با توجه به اینکه همدان یک استان گردشگرپذیر است و در فصل تابستان میزبان گردشگران زیادی خواهد بود، انتظار داریم در این زمینه ورود جدی‌تری داشته باشیم تا حضور کودکان کار در مراکز پرتردد و چهارراه‌ها به حداقل برسد؛ البته نمی‌خواهیم بگوییم این آمار به صفر برسد، اما باید تلاش شود در مکان‌های گردشگری و شلوغ شهر شاهد حضور این کودکان نباشیم.

وی درباره دلایل افزایش کودکان کار در استان همدان نیز گفت: عمده دلیل روی آوردن کودکان به کار، مشکلات اقتصادی و آسیب‌های اجتماعی است. هرچند موارد محدودی هم مشاهده می‌شود که کودکانی از دهک‌های درآمدی بالاتر در این پدیده حضور دارند، اما اغلب این کودکان از اقشار آسیب‌پذیر و نیازمند حمایت و کمک هستند.

مدیرکل دفتر امور اجتماعی و فرهنگی استانداری همدان اضافه کرد: در حال حاضر یک مرکز ساماندهی کودکان کار در همدان فعال است که خدمات حمایتی ارائه می‌دهد. این مرکز توسط یکی از سازمان‌های مردم‌نهاد با هماهنگی اداره‌کل بهزیستی راه‌اندازی شده و به‌طور موقت در حال فعالیت است؛ البته پیگیر هستیم تا از طریق شهرداری یک مکان ثابت و پایدار برای این مرکز اختصاص یابد.

ربانی‌مهر در خصوص وضعیت تحصیل این کودکان تصریح کرد: بیشتر کودکان کاری که شناسایی شده‌اند، دانش‌آموز هستند و در طول ایام تحصیل در مدرسه حضور دارند. اما معمولاً در ایام تعطیلات تابستان یا بعدازظهرها و اوقات فراغت به‌صورت پاره‌وقت مشغول به کار می‌شوند. تعداد معدودی از این کودکان از تحصیل بازمانده‌اند، اما بیشتر آن‌ها همچنان به مدرسه می‌روند.

وی در پاسخ به پرسشی درباره موانع و چالش‌های پیش‌روی کاهش تعداد کودکان کار در همدان عنوان کرد: چالش اصلی ما مبحث توانمندسازی، آموزش و ارائه کمک‌های مالی و معنوی است که در این مسیر سازمان‌های مردم‌نهاد و اداره‌کل بهزیستی نقش مهمی دارند. خوشبختانه اقداماتی مانند بیمه سلامت رایگان باعث شده بخشی از مشکلات بهداشتی و درمانی این کودکان و خانواده‌هایشان برطرف شود.

وی ادامه داد: البته برخی خانواده‌ها به دلایل مختلف فرزندان خود را مجبور به کار می‌کنند. در بانک اطلاعاتی که بهزیستی تهیه کرده، برای هر یک از این کودکان شناسنامه حمایتی ایجاد و وضعیت خانواده‌های آنان نیز بررسی شده است. در مواردی که مشخص شود کودک به اجبار خانواده وادار به کار می‌شود، کارشناسان و مشاوران بهزیستی به‌طور ویژه ورود پیدا خواهند کرد.

این مسئول در پایان با تأکید بر نقش جامعه و رسانه‌ها در حل این معضل اجتماعی اظهار کرد: پدیده کودکان کار در مجموع یک آسیب اجتماعی است و انتظار داریم خیرین، سازمان‌های مردم‌نهاد، رسانه‌ها، نخبگان و دستگاه‌های دولتی برای ساماندهی و توانمندسازی این کودکان همکاری بیشتری داشته باشند. زیبنده همدان با ظرفیت‌های بالای گردشگری و به‌عنوان پایتخت تاریخ و تمدن ایران و شهر مشاهیر و علمای بزرگ، نیست که شاهد حضور گسترده کودکان کار در معابر آن باشیم. ما در استانداری به همراه سایر دستگاه‌های مسئول پیگیر هستیم تا آمار کودکان کار به حداقل برسد و در این زمینه اقدامات مؤثری صورت گرفته است.

کودکان کار؛ حلقه‌ای از چرخه معضلات اجتماعی که باید گسسته شود

در همین ارتباط، یک جامعه‌شناس و استاد دانشگاه نیز با نگاهی کلان‌تر به پدیده کودکان کار، بر ضرورت حمایت، ساماندهی و آموزش این گروه تأکید دارد.

دکتر امان‌الله قرائی‌مقدم با اشاره به اهمیت ساماندهی و حمایت از کودکان کار اظهار کرد: بخش عمده‌ای از کودکان کار در کلان‌شهرها، فرزندان خانواده‌های مهاجر هستند و درصد کمتری از آن‌ها را کودکان ایرانی تشکیل می‌دهند. با این حال، کودکان ایرانی که به کار در خیابان‌ها مشغول‌اند، اغلب از خانواده‌های بی‌سرپرست یا بدسرپرست و در عین حال فقیر می‌آیند.

وی ادامه داد: در استان‌هایی مانند همدان، خانواده‌هایی که توانایی نگهداری از فرزندان خود را ندارند و معمولاً از روستاها یا شهرهای کوچک مهاجرت کرده‌اند، کودکانشان ناچارند در خیابان‌ها، چهارراه‌ها، معابر پررفت‌وآمد و حتی بانک‌ها یا مراکز خرید کار کنند.

به گفته این جامعه‌شناس همین وضعیت نابسامان موجب می‌شود این کودکان به‌ویژه دختران در معرض شدیدترین آسیب‌های اجتماعی و انواع بهره‌کشی و سوءاستفاده قرار گیرند.

قرائی‌مقدم با اشاره به اقدامات دستگاه‌هایی چون سازمان بهزیستی و دستگاه‌های مربوطه افزود: هرچند سازمان بهزیستی تلاش می‌کند شرایط نگهداری این کودکان را فراهم کند، اما متأسفانه آسیب‌پذیری آن‌ها همچنان بسیار جدی است.

وی با یادآوری تجربه تاریخی پیش از انقلاب گفت: در همان دوران در بسیاری از شهرها، نهادهایی به نام نواخانه یا گداخانه فعال بودند که کودکان کار و خیابان و حتی متکدیان همراه خانواده‌هایشان در آنجا نگهداری می‌شدند؛ در همان مراکز معلم حضور داشت، آموزش داده می‌شد، بهداشت و درمان فراهم بود و فرمانداری‌ها نیز برای تأمین غذا و مواد خوراکی کمک می‌کردند. این مدل می‌تواند دوباره مورد توجه قرار گیرد تا از سرگردانی این کودکان و خانواده‌هایشان در خیابان جلوگیری شود.

این جامعه‌شناس با تأکید بر ضرورت مداخلات آموزشی و فرهنگی تصریح کرد: این کودکان، باید آموزش ببینند، مهارت و حرفه بیاموزند، خدمات بهداشتی و سلامت دریافت کنند و در چارچوب آموزش و پرورش رسمی تحت حمایت قرار گیرند. برخی از این بچه‌ها در تعمیرگاه‌ها، مکانیکی‌ها یا مشاغل سخت کار می‌کنند و در معرض بالاترین آسیب‌ها هستند. اگر آموزش صحیح داده شود و نظارت مناسب صورت گیرد، می‌توان آن‌ها را از چرخه خطر خارج کرد.

قرائی‌مقدم در ادامه به یک هشدار جدی پرداخت؛ در شرایطی که این کودکان بدون ساماندهی رها شوند، به‌دلیل ارتباط با افراد ناباب و فرصت‌طلب، درگیر بزهکاری، اعتیاد، بهره‌کشی جنسی و انواع خشونت خواهند شد و این یعنی تکرار چرخه فقر و آسیب در نسل‌های بعدی.

وی درباره راهکار پایدار برای جلوگیری از بازگشت کودکان به خیابان‌ها توضیح داد: در صورتی که مراکز نگهداری و حمایت از این بچه‌ها به‌خوبی فعالیت کنند و سرپرستی و آموزش‌های مهارتی به این کودکان ارائه شود، قطعاً بخش بزرگی از آنان همانند دیگر بچه‌ها می‌توانند زندگی سالم و طبیعی داشته باشند؛ در غیر این صورت، در فضای رها و بی‌ضابطه کنونی، این کودکان در معرض سوءاستفاده‌های گسترده خواهند بود.

این استاد دانشگاه به مسئولان و نهادهای اجرایی توصیه کرد: این کودکان، فرزندان همین سرزمین‌اند و مانند فرزند خود مسئولان باید مورد حمایت، آموزش، بهداشت و پرورش قرار گیرند. اگر برایشان برنامه مهارت‌آموزی و حرفه‌آموزی تدارک ببینیم و کمک کنیم آینده روشنی داشته باشند، دیگر گرفتار خیابان نخواهند شد. اگر این کودکان به حال خود رها شوند، بی‌تردید در آینده آسیب‌های بزرگی برای جامعه ایجاد خواهد شد.

قرائی‌مقدم تأکید کرد: حتی یک کودک در خیابان، یعنی صدها تهدید اجتماعی برای جامعه؛ باید این کودکان را نجات داد و به مسیر درست هدایت کرد.

یک زنگ خطر اجتماعی برای نسل آینده

در پایان باید تأکید کرد که پدیده کودکان کار تنها یک آسیب ساده نیست، بلکه زنگ خطری جدی برای آینده اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی محسوب می‌شود. کودکانی که امروز در خیابان‌ها، چهارراه‌ها، پاساژها یا مشاغل پرخطر به‌کار گرفته می‌شوند، در صورت نبود حمایت و توانمندسازی، نه‌تنها سلامت جسمی و روحی خود را از دست می‌دهند، بلکه در معرض بزهکاری، اعتیاد، خشونت و چرخه معیوب فقر نسل‌به‌نسل قرار خواهند گرفت.

تجربه کشورهایی که موفق به کاهش این معضل شده‌اند، نشان می‌دهد اقدام منسجم، برنامه‌ریزی پایدار، حمایت تحصیلی و حرفه‌آموزی و همچنین همکاری جدی خیرین و نهادهای مدنی در کنار دستگاه‌های دولتی، می‌تواند کلید عبور از این بحران باشد. اگر امروز برای نجات این کودکان تصمیمی جامع گرفته نشود، فردا باید هزینه‌های اجتماعی و امنیتی بسیار بیشتری پرداخت.

در یک نگاه، هر کودک کار رهاشده در خیابان، مساوی است با تهدیدی برای سلامت جامعه و آیندگان؛ راهی جز آموزش، حمایت و هدایت این کودکان به مسیر زندگی عادی وجود ندارد.

سمیرا گمار