ورودیهای همدان بیهویت و آشفتهاند
ورودی هر شهر، نخستین مواجهه دیداری و احساسی مسافر با آن شهر است؛ نخستین تصویر ذهنی که از شهری نادیده شکل میگیرد و گاه تا همیشه در ذهن ماندگار میشود. اگر این ورودی بهدرستی طراحی شده باشد، میتواند نهتنها خوشآمدگوی مسافران و گردشگران باشد، بلکه تصویری روشن و قابل افتخار از هویت، فرهنگ، تاریخ و نظم شهری را به نمایش بگذارد. اما اگر این فضای نخستین، آشفته، بینظم، آلوده، ناایمن یا بیهویت باشد، خاطرهای تلخ و نازیبا از شهر در ذهن تازهواردان بهجا میگذارد.
شهر همدان بهعنوان یکی از کهنترین شهرهای تاریخی ایران، سزاوار ورودیهایی درخور شأن تاریخ، فرهنگ و مردمان فرهیختهاش است. با این حال، آنچه در بسیاری از محورهای ورودی شهر به چشم میخورد، نهتنها نشانی از تاریخ و هویت ندارد، بلکه گاه با صحنههایی از حاشیهنشینی، ساختوسازهای نامتوازن، صنایع آلاینده و بینظمیهای ترافیکی روبهرو هستیم که با ماهیت تاریخی و گردشگرپذیر همدان فاصله زیادی دارد.
در گفتوگویی با دکتر محمدرضا عراقچیان، استاد بازنشسته معماری و از صاحبنظران حوزه شهرسازی، به واکاوی نقش ورودیهای شهر همدان در بازتاب هویت شهری، تأثیر آن در ذهنیت مسافران، ضرورت ساماندهی فضاهای ورودی و راهکارهای پیشنهادی برای طراحی ورودیهایی متناسب با چشمانداز توسعه تاریخی و فرهنگی شهر پرداختهایم.
ورودیها؛ آغازگر ارتباط مسافر با شهر
دکتر محمدرضا عراقچیان در گفتوگو با خبرنگار سپهرغرب با اشاره به اینکه نخستین برخورد مسافر و ایجاد رابطه مثبت یا منفی با شهر، از ورودی آن آغاز میشود، اظهار کرد: «ورودیهای شهرها، تعاریف گوناگونی از شهر ارائه میدهند؛ تعاریف فیزیکی، روانی، اجتماعی و کاربرانه. هنگامیکه وارد یک شهر میشویم، نوع ارتباط ترمینال، فرودگاه یا ایستگاه راهآهن با شهر، دقیقاً همان تعریفی است که از ورودی شهر ارائه میشود.»
وی ادامه داد: «نخستین موضوع در حوزه ورودیها، اثر روانی آنها بر ساکنان و بر غریبهها بهعنوان گردشگر است. هنگامی که وارد شهری میشویم، ورودی آن با ما گفتوگو میکند. نخستین دیدار ما با شهر، در همان نقطه ورودی رقم میخورد؛ بنابراین، تأثیر روانی ورودیها بسیار بالاست. از سوی دیگر، ورودیها تأثیر کاربرانه دارند؛ یعنی تقسیم مسیرهای دسترسی، ساماندهی ترافیک، و جانمایی مناسب صنایع و کاربریها از همین ورودیها آغاز میشود.»
مدلهای مختلف ورودیهای شهر
عراقچیان ساختار ورودی شهرها را به چند مدل تقسیم کرد و گفت: «در برخی شهرها از شمال وارد شده و از جنوب خارج میشویم، بنابراین باید از دل شهر عبور کنیم. شهرهای قدیمی مانند آوج و رزن که کنارگذر ندارند، از این الگو پیروی میکنند.»
وی با بیان اینکه ایجاد کنارگذرها باعث خصوصیتر شدن محدوده شهرها شده، افزود: «در شهرهای جدید، با احداث کنارگذر، دیگر از داخل شهر عبور نمیکنیم. مثلاً در شهرهای شمالی کشور، پیش از ورود به شهر، از کنارگذر عبور کرده و اصلاً شهر را نمیبینیم. این موضوع باعث کاهش ورودی فیزیکی میشود، ولی باید بتواند احساس روانی بهتر و صمیمیت بیشتری را ایجاد کند؛ بهگونهای که بدانیم کی و چگونه وارد شهر شدیم.»
دکتر عراقچیان با اشاره به نوع دیگری از ورودیها گفت: «برخی شهرها در کنار راههای عبوری قرار گرفتهاند و همدان نیز چنین وضعیتی دارد. وقتی از جاده تهران به سمت کرمانشاه یا ملایر حرکت میکنیم، از دل شهر عبور نمیکنیم بلکه تنها از کنارههای آن گذر میکنیم.»
وی تأکید کرد: «ایجاد نظم کاربرانه در ورودیها، در حفظ ساختار اجتماعی و اقتصادی شهر بسیار مهم است. اگر این نظم برقرار نشود، اثر روانی نامطلوبی در ذهن کسانی که از کنار شهر عبور میکنند، باقی میماند. برای جلوگیری از این اثر منفی و تخریب روابط اجتماعی، ایجاد کنارگذر با فاصلههای منطقی و بر پایه قوانین نانوشته و عرف اجتماعی توصیه میشود.»
اهمیت توزیع کاربریها و تأمین نیاز مسافران
این استاد باسابقه با اشاره به اهمیت توزیع مناسب کاربریها در ورودی شهرها خاطرنشان کرد: «نباید کاربریهای نامتناسب در کنار هم قرار گیرند. کاربریهایی که نشاندهنده رشد و نشاط اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی شهر هستند—مانند پارکها و صنایع—باید منظم و سازمانیافته باشند. فضاهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی باید متناسب با دستهبندی و تعاریف موجود، در ورودیهای شهر دیده شوند.»
عراقچیان با تأکید بر اینکه نخستین برخورد، بیشترین تأثیر را بر ذهن بازدیدکنندگان شهر میگذارد، ادامه داد: «اولین برخورد در زمان ورود به شهر-که ممکن است جاده ورودی، ایستگاه راهآهن، ترمینال یا فرودگاه باشد-رخ میدهد. اگر به جای امکانات مناسب، با حاشیهنشینی، پادگان و فضاهای پر سر و صدا و خطرناک مواجه شویم، این تصویر تا ابد در ذهن مسافران باقی میماند و شهر را نابسامان جلوه میدهد.»
وی در ادامه اذعان کرد: «به همین دلیل است که باید ورودیهای شهر با هدایت و تفکیک اتومبیلهای باربری، مسافربری، سواری و کامیون ساماندهی شوند. خوشامدگویی باید به شکل مطلوب و از منظر عملکردی صورت گیرد؛ یعنی نیازهای اولیه مراجعین به لحاظ روانی تأمین شود، بهگونهای که احساس کنند برای اهالی شهر مهم بودهاند.»
دکتر عراقچیان، اهمیت ساماندهی خروجیهای شهر را مترادف با ساماندهی ورودیها دانست و گفت: «خروجی، آخرین دیدار مسافر از شهر است که میتواند خاطرهساز و خاطرهانگیز باشد. همانطور که انتظار داریم استقبال خوبی از مسافر صورت گیرد، باید بدرقهای درخور نیز داشته باشیم. چراکه مسافر شاید تنها یکبار وارد شهر شود، اما خاطره آن دیدار تا سالها در ذهنش باقی میماند.»
وی با اشاره به تأثیر فراوان ساماندهی ورودیهای شهر از منظر کاربرانه در حوزه پدافند شهری گفت: «پس باید از منظرهای امنیتی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نیز از حیث حفظ خاطره در اذهان به موضوع نگاه شود.»
این استادیار بازنشسته دانشکده هنر و معماری، تقسیمبندی ورودیها را چنین شرح داد: «زمانی که از میدان فرودگاه، پادگان یا باغ بهشت عبور میکنیم، با ورودی کالبدی شهر همدان مواجه هستیم و زمانی که به پلیسراه میرسیم یا حتی از آزادراه وارد جاده تهران–همدان میشویم، با ورودی احساسی شهر روبهرو هستیم.»
وی به تأثیر ساماندهی ورودیهای احساسی در میزان احساس خوشایندی از همدان اشاره کرد و گفت: «ورودیهای احساسی شهر همدان شامل بهار، صالحآباد و جورقان است. بنابراین باید برای ساماندهی مشاغل، تردد و ایجاد نظم و انضباط در این مسیرها تدابیری اندیشیده شود.»
عراقچیان با اشاره به اینکه نسخهنویسی در طراحی شهری باید واحد باشد، گفت: «الگوبرداری در حوزه شهرسازی و معماری امری ناپسند است. هرچند شهرهایی مانند شیراز، اصفهان و تبریز ورودیهای سامانیافتهتری دارند، اما هدف ما این نیست که دقیقاً همان الگوها در همدان تکرار شود. بلکه باید تجربه آنها را بررسی کرده، ببینیم چه اتفاقی افتاده و بر آن اساس نسخهای تازه و متناسب با ویژگیهای همدان تجویز کنیم.»
وی لازمه ساماندهی ورودیها را برخورداری از برنامهای جامع و دقیق دانست و افزود: «باید برای هر ورودی، حتی برای هر سمتِ ورودی، نگاهی کلان و دارای چشمانداز داشته باشیم. بهعنوان مثال، ورودی جاده تهران باید با نگاه صنعتی، ورودی جاده کرمانشاه با دیدگاه کشاورزی، و ورودی جاده ملایر با رویکرد گردشگری فرهنگی ساماندهی شود.»
عراقچیان ادامه داد: «اگر در ورودی شهری فقط کارخانهها دیده میشود، یعنی ساماندهی آن ورودی با هدفگذاری صنعتی صورت گرفته است. در ورودی برخی شهرهای شمالی، ساماندهی کشاورزی دیده میشود؛ بهگونهای که زمینهای زراعی تمیز و مرتب، آماده میزبانی از گردشگران کشاورزی هستند. ممکن است وارد شهری شوید که در ورودی آن، سینما، تئاتر و پارکهایی با فعالیتهای فرهنگی پررنگ به چشم بخورند.»
وی با ابراز تأسف از وجود اغتشاش در ورودیهای شهر همدان از نظر کاربری، سیما و منظر گفت: «در ورودیهای همدان، با فضاهای بینظم و ناهمگون روبهرو هستیم؛ نظیر پادگانها، ساختوسازهای غیرمجاز، حاشیهنشینی، صنایع مزاحم و آلودهکننده، سالنهای پذیرایی بینظم با نماهای غیرایرانی، کارخانهها و کشاورزیِ ساماننیافته، بینظمی در ترافیک و ورود و خروج، سرعتهای کنترلنشده و بسیاری موارد دیگر.»
دکتر عراقچیان سپس به تشریح وظایف نهادهای حاکمیتی مانند استانداری و نهادهای سیاستگذار کاربردی نظیر اداره کل راه و شهرسازی در چارچوب طرح جامع پرداخت و گفت: «این سازمانها باید با همکاری شهرداری و سایر دستگاهها، هم محدوده و هم حریم شهر همدان را مدیریت و برنامهریزی کنند. وقتی صحبت از حریم به میان میآید، وزارتخانههایی مانند جهاد کشاورزی، صنعت، معدن و تجارت، منابع طبیعی، نیرو و محیط زیست باید تحت هدایت و رهبری اداره راه و شهرسازی وارد عمل شوند. اما در محدوده شهر، دخالت این وزارتخانهها محدودتر خواهد بود.»
وی با اشاره به ساماندهی حریم همدان طبق برنامه استراتژیک گفت: اولین کاری که باید انجام شود مدیریت راه و شهرسازی و دفتر فنی استانداری متولی وزارت راه و شهرسازی در استان شود. در حریم و در کنار ورودیها باید اتفاقاتی بیفتد که پاسخ تمام خواستههای سازمانها را بدهد بعد هماهنگی برای اجرا با تمام سازمانها از جمله شهرداری و جهاد کشاورزی انجام شود.
استاد بازنشسته دانشکده، با توجه به اینکه هماهنگی با بخش خصوصی راحتتر انجام میشود، بیان کرد: «بخش خصوصی بر اساس راهبردی که برای ورودیها تعریف میشود، میتواند تقاضای تملک زمین داشته باشد و کار خود را در آن محدوده با هماهنگی پیش ببرد. تنها شرط آن است که بخش خصوصی نظارت بخش دولتی را بپذیرد.»
وی افزود: «بسیاری از سالنهای پذیرایی وجود دارند که هیچگونه نظارتی بر آنها اعمال نمیشود. این مجموعهها نهتنها چهره شهر را مخدوش میکنند، بلکه کاربریهای اطراف خود را نیز تحت تأثیر قرار دادهاند؛ بهگونهای که حتی قیمت زمین و رفتارهای اجتماعی در محدوده ورودیها دچار دگرگونی شدهاند. اصولاً این مجموعهها کاربریهای کشاورزی، خدماتی و صنعتی را از بین برده و به کاربریهای صرفاً رفاهی تبدیل شدهاند که این مسئله به سایر کاربریهای شهر آسیب میزند.»
عراقچیان با اشاره به اینکه هر شهر در ذهن مخاطب با موضوع خاصی شناخته میشود، گفت: «وقتی از اصفهان صحبت میکنیم، ذهن افراد فوراً به سمت بناهای دوره صفویه میرود، و کمتر کسی اصفهانِ پیش از صفویه را به یاد میآورد. یا وقتی نام یزد مطرح میشود، فوراً به ذهن میآید که یزد شهر بادگیرهاست. برخی از شهرها قدمت زیادی ندارند، 60 یا 100 سال عمر دارند و ما باید برای آنها هویتسازی کنیم.»
وی با تأکید بر اینکه مهمترین موضوع در مورد ورودیها، حفظ هویت تاریخی است، عنوان کرد: «برای همدان نباید هویت ساخت؛ باید هویت آن را حفظ کرد. یعنی باید هویت گذشتهاش را نگه داشت یا باززندهسازی کرد. همدان به تاریخ زنده است. این شهر، شهری تاریخی است؛ نه صنعتی مطلق، نه کشاورزی مطلق و نه خدماتی صرف. همدان، شهری تاریخی و گردشگری است.»
دکتر عراقچیان، توجه به دو نکته «گردشگرپذیری» و «تاریخمداری» را برای هویتسازی در ورودیهای شهری ضروری دانست و ادامه داد: «اگر این دو عنصر در کنار هم قرار بگیرند، تکلیف هویت ورودیها مشخص میشود. هویتها باید واجد جنبههای اجتماعی، فرهنگی و تاریخی باشند. کسی که وارد شهر میشود، باید از همان ابتدا حس کند که وارد شهری پرافتخار و تاریخی شده است.»
وی در پاسخ به این پرسش که برای اصلاح ورودیها چه اقداماتی باید انجام داد، گفت: «برای مدت شش ماه باید هرگونه تغییر کاربری فریز شود. در این مدت، هیچگونه عملیاتی نباید صورت گیرد تا امکان برداشت دقیق از وضع موجود فراهم شود. سپس باید با تشکیل یک کارگروه تخصصی شامل اعضای فنی، اجتماعی و فرهنگی، تکلیف ورودیها مشخص شود. بعد از آن، تدوین طرحی جامع برای ورودیهای شهر همدان صورت گیرد که با طرح جامع شهر که بهتازگی ابلاغ شده، هماهنگ باشد.»
عراقچیان ادامه داد: «در مرحله بعد، باید کارگروههای تفصیلی با حضور مشاوران بخش خصوصی و همچنین یک مشاور مستقل شکل بگیرند؛ نه مشاوری که نگاهش به دهان این مدیر و آن مدیر باشد، بلکه مشاوری اندیشمند و خلاق که با نظارت کادر فنی، برنامهای تفصیلی و دقیق برای ورودیها تدوین کرده و آن را به مرحله اجرا برساند.»
وی در پایان سخنان خود، به مسئله نبود برنامههای مصوب صد درصدی اشاره کرد و گفت: «حتی اگر برنامهای که تدوین میشود، تنها 90 درصد قابلیت اجرا داشته باشد، باز هم همه نهادها باید به آن وفادار بمانند. از فردای تصویب برنامه، نباید هر ادارهای بهدنبال منافع بخشی خود رفته و برنامه را نقض کند. همه باید برای اجرای همان برنامه 90 درصدی متحد باشند. اگر این اتفاق بیفتد، میتوان به شکلگیری چهرهای مناسب برای ورودیهای شهر امید داشت.»
در گذشته، ورودیهای شهرها از اهمیت ویژهای برخوردار بودند و بهعنوان دروازههای ورودی شهر شناخته میشدند. اما امروزه با گسترش شهرها و تغییرات شهری، ورودیها گاه تنها به نقاط ورود و خروج تقلیل یافتهاند. با این حال، توجه به طراحی و ساماندهی ورودیهای شهر میتواند نقش مهمی در ارتقای هویت شهری و افزایش جذابیت شهر ایفا کند.
ورودیهای شهر همدان، همانند بسیاری از شهرهای دیگر، شامل نقاطی است که از طریق آنها میتوان وارد شهر شد. این ورودیها ممکن است از طریق جادهها، راهآهن یا حتی فرودگاه باشند. بهطور خاص، ورودیهای اصلی همدان شامل مسیرهایی است که از تهران، سنندج، ملایر و دیگر شهرها به همدان منتهی میشود.