کشور در آستانه فاجعه بی‌آبی تمام‌عیار و درنهایت خشک‌سالی قرار دارد که نبود آب در وهله نخست معیشت مردم و پس از آن نفس‌های کشور را به شماره خواهد انداخت؛ البته آنچه مسلم است اینکه تنش آبی از سال‌های دور در ایران وجود داشته، اما طی چندسال اخیر، کمبود آب به اوج خود رسیده و دولت همچنان برنامه‌ای برای آن ارائه نکرده است.
این درحالی است که در خبرها مسائلی همچون احتمال جیره‌بندی آب در تهران و درعین‌حال سایر استان‌های کشور، به گوش می‌رسد و حتی شهری همچون همدان که زمانی از آن به‌عنوان شهر هزارچشمه یاد می‌شد، طی چندسال اخیر با قطعی گسترده آب شرب مواجه شده است.
البته ذکر این نکته ضروری است که شرایط مذکور فقط به‌دلیل خشک‌سالی نیست، بلکه آنچه کشور و منابع آبی برخی استان‌ها را به مرحله بحران رسانده، سوءمدیریت است؛ به‌طوری که گزارش‌های اخیر و مصاحبه‌های متعدد ازجمله هشدارهای متخصصان نشان می‌دهد که چگونه عدم برنامه‌ریزی برای مدیریت سدها، تولید برق را با مشکل مواجهه کرده و از طرفی زمینه‌ساز بروز بحران آب در زمستان سال گذشته و تابستان امسال شده است.
بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع، بر آن شدیم تا درخصوص چرایی ایجاد بحران آب و منابع در دسترس، گفت‌و‌گویی را با رضا حاجی‌کریم، رئیس فدراسیون صنعت آب ایران ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
رئیس فدراسیون صنعت آب ایران با بیان اینکه پیش از پرداختن به موضوع ذکر این مسئله حائز اهمیت است که ما با مسئله اتمام منابع آبی مواجه نیستیم، گفت: ایران کشوری است که به‌صورت متوسط 400 میلیارد متر مکعب بارندگی دارد که از این میزان با توجه به اینکه 85 درصد کشور ما در ناحیه گرم و خشک قرار گرفته، حدود 100 میلیارد متر مکعب تبدیل به ذخایر آب تجدیدپذیر شده و مابقی یا به‌صورت روان‌آب از کشور خارج و یا دچار تبخیر می‌شوند.
رضا حاجی‌کریم افزود: پس ما کشوری هستیم که تنها 100 میلیارد متر مکعب منابع آب تجدیدپذیر دارد و براساس عرف بین‌المللی و نیز همه آموخته‌های مدیریت منابع آبی، می‌بایست 40 تا 50 درصد آن را مصرف کنیم که در علم و عرف مدیریت آب، به آن ظرفیت آبی یا واترکپ گفته می‌شود.
وی با تأکید بر اینکه ما در این مملکت هر کاری بخواهیم انجام دهیم می‌بایست در سقف 51 میلیارد متر مکعب باشد که به آن آب قابل برنامه‌ریزی‌ می‌گویند، اذعان کرد: آنچه مسلم است اینکه هر مقدار بیشتر از حد مجاز تعریف‌شده مصرف کنیم، درواقع کشور را خودخواسته و کاملاً تعمدی به سمت بحران پیش می‌بریم.
این کارشناس منابع آبی با تأکید بر اینکه شرایط پیش‌آمده در کشور ما درواقع ماحصل تغییر اقلیم نیست گرچه این مهم بر دشواری‌ها افزوده است اما مسبب اصلی موضوع نیست، گفت: این ما هستیم که باید یاد بگیریم در این اقلیم با 51 میلیارد متر مکعب آب زندگی کنیم.
حاجی‌کریم با تأکید بر اینکه اگر نگاه ما این‌گونه بود دیگر در همدان نیروگاه حرارتی نمی‌ساختیم که چاه‌های آن تمام دشت‌های اطراف خود را خشک کند، ابراز کرد: به عبارت بهتر شیره جان این مناطق را مکیده است.
وی با بیان اینکه امسال پنجمین سالی است که با خشک‌سالی حاد در کشور مواجهیم، اظهار کرد: در چنین شرایطی (در سال پنجم خشک‌سالی) چگونه می‌شود آمار دوره سوم کشاورزی کشور که زمستان سال گذشته انجام و نتایجش در اسفندماه منتشر شد بیانگر آن باشد که در حوزه باغداری حدود 17 درصد و در زراعت نیز 6.8 دهم درصد افزایش سطح زیر کشت داشته‌ایم؟
رئیس فدراسیون صنعت آب ایران ادامه داد: پس این ما بوده‌ایم که یاد نگرفته‌ایم در این اقلیم زندگی کنیم و شرایط اقلیمی به‌یک‌باره حادث نشده است.
حاجی‌کریم با تأکید بر اینکه متأسفانه همواره در مواجهه با مسئله آب فرض بر این است که بحران کمبود آب داریم، گفت: این درحالی است که ما با بحران مصرف آب مواجهیم؛ شرایط اقلیمی این فلات چندهزارساله از گذشته همین‌گونه بوده و در پی تغییر اقلیم، تاحدودی سخت‌تر شده است، اما تغییر اساسی و بنیادی در این فرایند رخ نداده؛ بنابراین این ما بوده‌ایم که یاد نگرفته‌ایم در این اقلیم زندگی کنیم. تأکید می‌کنم این ما بوده‌ایم که در همدان نیروگاه حرارتی زده و یا صنایع فولاد را در دل کویر برپا کرده‌ایم.
این کارشناس صنعت آب ادامه داد: درواقع این ما بوده‌ایم که با فناوری زمان مادها همچنان مشغول کشاورزی هستیم! یعنی به‌جای اینکه سطح زیر کشت را کاهش داده و بهره‌وری را افزایش دهیم، نگاهمان تنها به توسعه افقی بوده است.
حاجی‌کریم با تأکید بر اینکه البته در بحث مدیریت مصرف پیش از پرداختن به موضوع فناوری بحث مدیریتی و جامعه‌شناسی مطرح می‌شود، ابراز کرد: در این زمینه براساس قانون افزایش بهره‌وری کشاورزی مصوب سال 1389 قرار بود دولت تشکل‌های آب‌بران کشاورزی را در سطح دشت شکل بدهد؛ این یعنی اگر ما 609 دشت در کشور داریم، حداقل می‌بایست 609 تشکل آب‌بر کشاورزی در سطح این دشت‌ها داشته باشیم.
وی افزود: اگر تشکل آب برای کشاورزی داشته باشیم، چند اتفاق می‌افتد؛ نخست اینکه کشاورزان را در مدیریت منابع آبی دخیل می‌کنیم، چراکه درحال حاضر همه انگشتان اتهام به سمت کشاورزان نشانه رفته و به آن‌ها می‌گوییم که شما بد عمل کرده‌اید؛ این درحالی است که نمی‌توان کشاورز را با دستور مدیریت کرد.
حاجی‌کریم اظهار کرد: مسئله دوم اینکه اگر ما تشکل‌های کشاورزی شکل دهیم، وزارت نیرو می‌تواند به حاکمیت بپردازد؛ چراکه امروز نمی‌توان با چهار میلیون کشاورز تک‌تک طرف شد و برای هرکدام حق تخصیص داد یا برای هر چاه حق‌آبه مشخص کرد که بعد تنازعات اجتماعی شکل بگیرد.
این کارشناس منابع آب با بیان اینکه تشکیل تشکل‌ها گام نخست است، اذعان کرد: درواقع وقتی کشاورزان در تشکل‌ها شرکت می‌کنند، می‌توانند دسته‌جمعی آب و منابع آبی را مدیریت کنند و به سراغ فناوری بروند.
حاجی‌کریم اظهار کرد: در نظام خُرده‌مالکی که امروز در کشور ما حاکم هست، اینکه انتظار داشته باشیم به سمت افزایش بهره‌وری با استفاده از فناوری برویم، قطعاً شدنی نیست و شاهد این خواهیم بود که سال به سال وضعیت بدتر می‌شود.
وی با اشاره به اینکه در زمینه صرفه‌جویی و مدیریت آب شرب شهری نیز باید گفت: آب پدیده چندوجهی است که زندگی آدم‌ها با آن سروکار دارد و وقتی صحبت از آدم‌ها می‌شود، یعنی باید به سراغ نظامات اجتماعی رفت.
حاجی‌کریم با تأکید بر اینکه می‌بایست شهروند ساکن در شهر را نیز در مدیریت آب سهیم و دخیل کنیم، اذعان کرد: درخصوص چگونگی این مهم باید بگویم ما یک مدل در فدراسیون صنعت آب ایران ارائه دادیم که تاحدودی نیز مورد موافقت وزارت نیرو قرار گرفت و آن این است که یک سطح بهره‌وری تعریف کنیم و بگوییم برای شهروندی که در شهر زندگی می‌کند، مصرف بهینه 130 لیتر در روز است و اگر مازاد 130 لیتر استفاده کرد، می‌بایست هزینه مصرف مازاد را به‌صورت آزاد پرداخت کند و منافع منابع این بازار هم صرفاً صرف طرح‌های توسعه شود و نه صرف بزرگ شدن دولت.
وی با بیان اینکه در این حالت شهروند می‌داند که باید زمان استحمامش را کوتاه‌تر کند و در‌عین‌حال در ساخت خانه‌ها از ادوات کاهنده مصرف استفاده می‌شود، ابراز کرد: مراکز خرید و ساختمان‌های اداری نیز برای تأمین آب، در عرصه بازچرخانی ورود می‌کنند.
حاجی‌کریم با تأکید بر اینکه درصورت دخیل کردن مردم بر پایه این مدل آنان کاملاً و به‌صورت ملموس و واقعی شریک خواهند بود، اظهار کرد: با این رویکرد است که شهروندان تشویق و ترغیب می‌شوند که از روش‌های افزایش بهره‌وری استفاده کنند.
وی در پاسخ به این سؤال که در حوزه منابع طبیعی مواردی همچون پوشش گیاهی، کنترل فرسایش خاک و حفظ روان‌آب‌ها چقدر می‌توانند در تغذیه سفره‌های زیرزمینی به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین منابع آبی تأثیرگذار باشند؟ ابراز کرد: در پاسخ به این سؤال یک مثال می‌زنم؛ همیشه گفته شده است که حجم مصرف آب شرب، کم است و آب مصرفی در بخش کشاورزی متهم ردیف اول بوده؛ اما باید بدانید که سالانه چیزی بالغ‌بر 9 میلیارد متر مکعب آب به بخش شرب تخصیص می‌یابد. این درحالی بوده که تخصیص‌های آب برای منابع طبیعی مشکل‌ساز است؛ برای مثال جهت تأمین آب شهری مثل تهران، آب را از طالقان انتقال می‌دهیم، حال آنکه این آب حق دشت قزوین بوده یا آبی که از سد کرج به تهران انتقال می‌یابد، حق‌آبه دشت البرز و شهریار است و این درحالی بوده که در ساختار طبیعی این‌گونه پیش‌بینی شده که این آب‌ها صرف مشروب کردن سفره‌های زیرزمینی شوند تا از بروز فرونشست و از بین رفتن پوشش سبز و در پی آن ایجاد و تشکیل کانون‌های گردوغبار، جلوگیری کنند.
وی با تأکید بر اینکه موضوع آب و حکمرانی آن فنی نیست بلکه جامعه‌شناسانه و مدیریتی است، تشریح کرد: ما کشوری هستیم با تنوع قومیت و اقلیم؛ تنها راهی که داریم ایجاد یک نظام مشارکت است، بنابراین اینکه انتظار داشته باشیم منابع آبی کشور در سایه مدیریت یک فرد در وزارت نیرو که حتی وزیر هم نیست (بلکه معاون وزیر است) سامان پیدا کند، یک رؤیای محال و آرزوی دست‌نیافتنی است.
این کارشناس آب با بیان اینکه سامان‌دهی اوضاع آب کشور وقتی محقق خواهد شد که مدیریت آن، تخصیص‌ها و تنظیم‌ها به‌عهده یک نهاد تنظیم‌گر باشد که در دنیا به این نهاد رگولاتور می‌گویند، اذعان کرد: این رگولاتور باید در ساختار حاکمیتی خود بخش کشاورزی، صنعت، دولت، قانون و وزارت نیروی خصوصی را جای دهد.
حاجی‌کریم افزود: این‌گونه می‌توانیم انتظار داشته باشیم که تصمیمات عملیاتی شوند تا در ادامه شاهد بهبود شرایط باشیم؛ نه اینکه سالانه پنج میلیارد مکعب آب به بدهی 155 میلیارد متر مکعبی ما به آبخوان‌ها افزوده شود!

طاهره ترابی مهوش