سپهرغرب، گروه - شهره کرمی :

اخیراً نیز با آغاز عملیات عمرانی در خیابان باباطاهر و احتمال کشف آثار تاریخی در این محوطه، موجب شد تا صحبت حول کشف آثار تاریخی در شهر قوت بگیرد. به همین منظور و با توجه به اینکه همدان یکی از قطب‌های با اهمیت کشور در حوزه باستان‌شناسی و کشف تاریخ گذشته است؛ با عضو هیئت علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه بوعلی سینا گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:

عباس مترجم، با بیان اینکه باستان‌شناسی در واقع یک نگاه نو به گذشته است و همواره همراه انسان بوده و موضوع جدیدی نیست، اظهار کرد: از دوره تمدن بابل بعضی پادشاهان در کاخ خود آثاری که از گذشتگان یافته بودند را نگهداری می‌کرده‌اند.

وی عنوان کرد: در ایران در دربار پادشاهان همواره اشیاء عتیقه وجود داشته، در دوره ناصرالدین شاه می‌بینیم که او یک موزه برای خود می‌سازد و اشیاء با ارزشی که از گوشه و کنار ایران پیدا شده را در این موزه نگهداری می‌کند.

وی افزود: باستان‌شناسی به معنای علمی در اروپا و به‌دنبال تفکرات رنسانس زاده شده، اندیشمندان آن زمان متوجه شدند برخی از تاریخ و فرهنگ گذشته زیر غبار زمان فراموش شده، به همین دلیل برای یادآوری و بازیابی اندیشه‌های یونان و دوران کلاسیک که در قرون وسطی کمرنگ شده بود، به کاوش روی آوردند.

عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا در ادامه یادآور شد: آن‎ها پس از کاوش آثار را تفکیک می‌کردند، چراکه آثار کشف‌شده در بخش‌های مختلف شهرسازی، معماری و دیگر موارد بود. آن‌ها شهرهایی مثل شهر هرکولانیوم ایتالیا که زیر خاکستر آتش فشان دفن شده بود را نیز برای اطلاع از گذشته کاوش کردند.

مترجم در ادامه گفت: ایران در مشرق‌زمین و خاورمیانه واقع شده و در عهد عتیق و در کتاب‌هایی که مربوط به قوم یهود است در مورد تاریخ و جغرافیای آن گفته شده است.

وی اظهار کرد: در قرن 18 و 19 برخی اندیشمندان که بیشتر اروپایی بودند در سرزمین‌هایی مثل سوریه، عراق، شامات و ایران کاوش کردند.

پایه‌گذاری علم باستان‌شناسی جدید پس از کاوش در ایران

وی تصریح کرد: غنی‌ترین کاوش‌ها در ایران مربوط به شهر شوش و سال 1856 توسط انگلیسی‌ها و سپس فرانسوی‌ها بوده و عملاً علم باستان‌شناسی جدید پس از این زمان پایه‌گذاری شد.

 روش باستان‌شناسی شبیه به زمین‌شناسی است

این عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی تأکید کرد: روش باستان‌شناسی شبیه به زمین‌شناسی است همانطور که در زمین‌شناسی پدیده‌ها طبیعی‌ و مصنوعی هستند، در باستان‌شناسی نیز پدیده‌هایی که با محیط خود ناهمگون است و نشان از حضور انسان دارد مورد کاوش قرار می‌گیرند.

مترجم با اشاره به اینکه در کاوش‌ همچون علم زمین‌شناسی بافت‌های پیداشده بالاتر، جدیدتر و لایه‌های پایینی قدیمی‌تر هستند، اظهار کرد: با لایه‌نگاری می‌توان به ماهیت یافته‌ها پی برد؛ از سال 1960 روش‌های تاریخ‌نگاری با روش کربن 14 نیز توسط بشر شناخته شده است.

 باستان‌شناسی حرف‌های زیادی برای گفتن دارد

وی با عنوان اینکه باستان‌شناسی حرف‌های زیادی برای گفتن دارد، تصریح کرد: به طور مثال در بسیاری از دوره‌ها، منابع تاریخی ما و حتی در دوره‌های نزدیک به عصر حاضر مخدوش شده‌اند، گرایش اکثر مورخان در نوشتارشان تأثیر داشته است و مورخ یا نوشته‎ای را نمی‌توان یافت که در همه جوانب آن رعایت انصاف شده باشد؛ البته این به معنای بی‌انصافی آن‌ها نیست، بلکه نشان از شرایط، موقعیت مکانی و زمانی آن‎ها دارد.

وی توضیح داد: مثلاً در تاریخ بیهقی در داستان حسنک وزیر بیان شده که در مورد بر دار کردن حسنک وزیر گفته شده که عمری از من رفته بود و نمی‌خواهم به نفع کسی صحبت کنم؛ این نشان می‌دهد که برخی موضوعات را از یک زاویه دیگر می‌دیدند و گاهی در نوشته‌ها ناحق، حق جلوه داده می‌شده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی در ادامه گفت: باید توجه داشت که بسیاری از مورخان که تاریخ را روایت می‌کردند، میرزابنویس‌های درباریان بودند. این افراد هم‌راستای مصالح آن روزگار و با توجه به خواسته آن‌ها می‌نوشتند و چندان مصالح مردم در نظر گرفته نمی‌شد.

 نوشته‌های گذشته بیشتر تاریخ سیاسی است

مترجم با اشاره به اینکه نوشته‌های گذشته بیشتر تاریخ سیاسی است، اظهار کرد: ما در خصوص تاریخ اجتماعی و اقتصادی چندان چیزی در نوشته‌های گذشته نمی‌بینیم و همه آنچه بیان‌شده در خصوص تاریخ سیاسی مثل جنگ‌ها، غلبه و شکست بر دشمن است.

بسیاری از یافته‌های باستان‌شناسی خلاف دیدگاه‌های تاریخی سابق است

وی با بیان اینکه در باستان‌شناسی وقتی کاوش انجام می‌شود با داده‌های ثابت روبه‌رو هستیم و بر اساس آنچه دیده می‌شود تفسیر و به‌واقع و صحبت می‌شود، گفت: در بسیاری از موارد یافته‌های باستان‌شناسی خلاف دیدگاه‌های تاریخی سابق است؛ مثلاً برخی جنگ‌ها به‌گونه‌ای در تاریخ بیان شده که جنگ آسان و با کشته‌های اندک بوده، اما کاوش‌میدانگاه‌ها چیز دیگری را نشان می‌دهد.

کاوش باستان‌شناسی در قلعه الموت روی دیگری از تاریخ را عیان می‌کند

این عضو هیئت علمی با عنوان اینکه مثلاً در کاوش قلعه الموت اطلاعاتی در خصوص جنگ با مغول‌ها یافت شده که روی دیگری از تاریخ را عیان می‌کند و با آنچه در خصوص این جنگ بیان شده مغایرت دارد، توضیح داد: در نوشته‌ها بیان شده مغول‌ها خیلی راحت این تسخیر را انجام داده‌اند و در برخی منابع گفته شده بیش از یک نفر کشته نداشته اما کاوش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که اینگونه نبوده و حمله کاملاً برعکس بوده و سپاه مغول خیلی کشته داده تا توانسته آشیانه عقاب یا قلعه تسخیرناپذیر الموت را به اشغال درآورد، اینجا مورخ مجبور بوده به گونه‌ای بنویسد که صاحبان قدرت می‌خواهند؛ اما امروز باستان‌شناسی همه‌چیز را عیان می‌کند.

 باستان‌شناسی یک نگاه و رویکرد نو به تاریخ است

مترجم با تأکید بر اینکه باستان‌شناسی از نظر فرهنگی می‌تواند مؤثر باشد، گفت: این علم یک نگاه و رویکرد نو به تاریخ است؛ یافته‌های باستان‌شناسی به‌عنوان یک جاذبه گردشگری و عاملی برای کنار هم قرار دادن همه مردم خواهد بود.

آثار باستانی پیونددهنده ریشه‌های قومیتی و تقویت‌کننده همبستگی ملی کشور

وی افزود: کشور ما یک کشور متکثر به لحاظ قومی، نژادی و گویشی است و آثار باستانی می‌تواند ریشه‌های قومیتی ما را به‌هم پیوند دهد و موجب استحکام و تقویت همبستگی ملی کشور شود تا همه مردم به آن چنگ بزنند.

عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا افزود: به همه مردم کشورمان اعم از ترک، کرد، فارس و بلوچ با حضور در تخت جمشید یک غیرت ایرانی خاص دست می‌دهد که در همبستگی ملی تأثیر دارد.

مترجم ادامه داد: به همین دلیل است که در بسیاری از کشورها کاوش‌های باستان‌شناسی مورد توجه قرار می‌گیرد. مثلاً کشورهای حاشیه خلیج فارس که بخشی از پیکره عثمانی بودند و تازه استقلال یافته‌اند، با کاوش‌ها سعی می‌کنند تا مردم را وارث همان گذشتگانی بدانند که در این سرزمین بوده‌اند.

وی افزود: مثلاً قطری‌ها دریانوردی گذشتگان خود را به نمایش می‌گذارند، عماراتی‌ها بنادر خود را معرفی می‌کنند و این آثار را در فیلم‌ها، رسانه‌ها و مجلات بیان می‌کنند که هویت ملی و وابستگی تاریخی آن‌ها به این مکان‌ها را نشان می‌دهد و در بلندمدت سودمند خواهد بود.

 ایران به‌عنوان یک کشور باستانی دارای هویت در دنیا شناخته شده

وی با اشاره به اینکه در کشور ما نیز کارهای زیادی در این خصوص شده، تصریح کرد: اگرچه سال‌های اخیر به خاطر مشکلات بودجه‌ای این موضوع کمرنگ شده اما کشور ایران به‌عنوان یک کشور باستانی دارای هویت در دنیا شناخته شده است.

نخستین کاوش باستان‌شناسی مدرن در همدان بوده است

عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا بیان کرد: نخستین کاوش باستان‌شناسی مدرن در همدان بوده است، یک گروه فرانسوی و فردی به نام شارل فوسه برای نخستین‌بار در همدان کاوش کرده‌اند.

مترجم اذعان کرد: با توجه اینکه تمدن مادها و اجتماعی توانستند حکومت عاشور را نابود کنند، این شهر در تاریخ مورد توجه بوده به همین دلیل این کاوشگران به‌دنبال پیدا کردن گنجینه‌های آن دوران بوده‌اند که ترانشه آن به‌صورت گودال در این محل وجود دارد.

وی یادآور شد: حفاری‌های دهه 1290 تا 1300 که در تپه پیسا همدان انجام شده، نشان می‌دهد که همدان به لحاظ تاریخ مطالعاتی سابقه دیرینه‌ای دارد.

سابقه سکونت از زمان روستانشینی، همدان را به یکی از قطب‌های اصلی باستان‌شناسی تبدیل کرده

وی تأکید کرد: از دوره روستانشینی یعنی پنج هزار و 500 سال قبل از میلاد تا به امروز در هیچ دوره‌ای دشت همدان و پیرامون آن خالی از سکنه نبوده و همین آن را به یکی از قطب‌های اصلی باستان‌شناسی تبدیل کرده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا در ادامه گفت: بیش از 150 محوطه از دوره‌ مس و سنگ قدیم، جدید و میانی، آهن، هخامنشی، اشکانی و ساسانی امروزه در همدان شناسایی شده که هر یک ارزش حفاری و کار کردن دارند.

در سال‌های اخیر کار چندانی در خصوص کاوش در همدان انجام نشده

مترجم با اشاره به اینکه در سال‌های اخیر کار چندانی در خصوص کاوش در همدان انجام نشده، اظهار کرد: همدان استانی است که ظرفیت‌های بسیاری دارد اما به‌دلیل اینکه در دو دهه اخیر باستان‌شناسی ایران فقط به‌دنبال کارهای نجات‌بخشی است و دستورالعمل باستان‌شناسی ایران در این زمینه تنظیم شده، بیشتر فضاهایی که فعالیت‌های عمرانی اتفاق میفتد و یک محوطه باستانی در خطر است مورد کاوش قرار می‌گیرد.

وی اظهار کرد: در همدان کار چندانی در حوزه باستان‌شناسی نشده و تنها سد کلان ملایر و محوطه آن مورد کاوش قرار گرفته که آن هم به‌صورت محدود بوده؛ چراکه سد کلان زیر آب رفت و کار مستقلی که مبتنی بر اندیشه کاوشی و پژوهش‌محور باشد انجام نشده البته دلیل این امر این است که فعالیت عمرانی هم در شهر محدود بوده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا افزود: سد کلان ملایر، مجتمع پتروشیمی فامنین که در آن تپه حاجی‌خان کاوش شد یک نیایشگاه دوره مادی و از نظر تاریخی هم‌وزن تپه نوشیجان است، ازجمله کاوش‌های اخیر بوده‌اند.

هیچ استان دیگری شایستگی همدان را برای راه‌‌اندازی مرکز باستان‌شناسی در غرب کشور ندارد

مترجم با تأکید بر اینکه اگر قرار باشد در غرب کشور یک مرکز باستان‌شناسی وجود داشته باشد، هیچ استان دیگری شایستگی همدان را ندارد و حتی قبلاً این موضوع در نامه‌ها و تصمیمات اداری نیز پیش‌بینی شده، گفت: سال 1375 به دانشگاه بوعلی مجوز داده شد تا گروه باستان‌شناسی ایجاد کند، چراکه همدان از نظر باستان‌شناسی در محل خاصی واقع شده. در دورانی که هگمتانه درحال کاوش بود محلی به مساحت یک هکتار در اطراف آن کشف شد که یک شهر بی‌نظیر در باستان‌شناسی ایران است، بنابراین پیش‌بینی شده بود که در آینده این کار ادامه پیدا خواهد کرد و نیاز به یک مرکز برای آماده‌سازی نیرو دارد.

وی افزود: آن زمان توافق‌نامه‌ای بین رئیس دانشگاه بوعلی سینا و رئیس میراث فرهنگی وقت کشور (سیدمحمد بهشتی) نوشته شد و مجوز آموزش علم باستان‌شناسی برای نخستین‌بار بعد از تهران به همدان داده شد.

این استاد دانشگاه بوعلی سینا در ادامه عنوان کرد: این امتیاز به‌دلیل وجود ظرفیت‌های شهر همدان در این حوزه بود و باعث شد تا در دانشگاه بوعلی سینا اساتید و دانشجویانی را با 25 سال سابقه پرورش دهد که بتوانند در شهر کاوش کنند.

مترجم با اشاره به اینکه این دانشگاه می‌تواند بخش عمده‎ای از هر پروژه باستان‌شناسی در سطح شهر را انجام دهد، ابراز کرد: هیچ شهر دیگری چنین ظرفیتی را با 25 سال سابقه ندارد، همدان از نظر داشتن آثار و همچنین تربیت متخصص باستان‌شناسی، ظرفیت تبدیل شدن به یک قطب در غرب کشور را دارد.

وی در خصوص آثار کشف‌شده در خیابان باباطاهر توضیح داد: ویژگی کهن‌شهرها همین است چون دارای بافت‌های مختلف هستند و آثاری از گذشته در آن باقی مانده، پس هرجا که حفاری شود چنین آثاری پیدا خواهد شد. این نخستین‌باری نیست که چنین آثاری در همدان پیدا شده؛ ما قبلاً با پیاده‌راه‌سازی میدان امام (ره) نیز آثاری از دوره اشکانی و کارگاه‌های دوره اسلامی کشف کردیم، البته نخستین‌بار در همدان آثاری مربوط به دوره ماد پیدا شد.

استاد دانشگاه بوعلی سینا اضافه کرد: در حفاری مسجد جامع همدان نیز نقشی از دژ دوره هخامنشی در حیاط آن پدیدار شد که به همین دلیل هیئت امنا از احداث موتورخانه در آن صرف نظر کردند.

مترجم یادآور شد: در اواخر دوره قاجار که معمار اتریشی طرح 6 ضلع میدان امام را طرح ریزی می‌کند و شهر همدان به‌اصطلاح مدرن می‌شود، زیر خیابان‌های 6 گانه بافت تاریخی وجود داشته که در آن‌ها حفاری‌هایی انجام شده و سپس معابر شهر گسترده شدند.

مطالعه آثار تاریخی جورچین به‌هم‌ریخته تاریخ را تکمیل می‌کند

وی در بخش پایانی سخنان خود با ابراز اینکه انجام برخی اقدامات در بافت شهر به‌دلیل موضوعاتی مثل تملک مردم، کار را سخت کرده گفت: امروزه بیشتر نجات‌بخشی کاوش‌های باستان‌شناسی در پروژه‌های عمرانی مد نظر قرار دارد و انتظار می‎رود برای کشف اشیاء در خیابان باباطاهر به میراث فرهنگی زمان داده شود تا بتواند آثار را مطالعه کند؛ چراکه مطالعه این آثار یک جورچین به‌هم‌ریخته در خصوص تاریخ را تکمیل خواهد کرد.

شهره کرمی