چرا اقتصاد دانش‌بنیان مهم است؟ اهمیت آن در حوزه کشاورزی به‌طور خاص چیست؟ چرا باید کشاورزی در ایران به‌سمت دانش‌بنیان شدن پیش برود؟ الزامات این امر چیست؟ این سؤالات ذهن بخش مهمی از سیاست‌پژوهان، فعالان و دانشجویان حوزه کشاورزی را به خود مشغول کرده، به‌ویژه بعد از تأکید رهبر معظم انقلاب در سخنان نوروزی بر دانش‌بنیان شدن بخش کشاورزی، اهمیت موضوع بیشتر نیز شد.
کشاورزی ازجمله حوزه‌هایی است که ورود شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور در آن اهمیت بالایی دارد. علل این موضوع آن است که کشاورزی تأمین‌کننده امنیت غذایی کشور است، دارای سهم بالا در اشتغال (حدود 18درصد از اشتغال کل) کشور بوده به‌ویژه در روستاها و مناطق محروم که عمده فعالیت‌ها به‌طور مستقیم مرتبط با کشاورزی است. یک حوزه پیشران است که اثرگذاری مناسبی در بخش‌های صنعتی و خدماتی دارد، برای مثال کشاورزی تأمین‌کننده مواد اولیه سومین صنعت مهم ایران (صنایع‌غذایی) است. مجموع واردات محصولات کشاورزی 15کشور همسایه ایران در سال2018 حدود 112میلیارد دلار بوده که سهم ایران از این رقم حدود چهار درصد بوده (وجود بازار بزرگ صادراتی در این حوزه) و سهم 14درصدی کشاورزی از کل صادرات غیرنفتی ایران در سال مذکور که همه این موارد نشان‌دهنده نقش مهم کشاورزی در اقتصاد کشور و ظرفیت آن برای ورود شرکت‌های دانش‌بنیان است.
نکته‌ای که مهم‌تر از همه موارد مذکور است، قرارگیری ایران در منطقه خشک و نیمه‌خشک جهان و ازسوی دیگر بهره‌وری پایین آب و خاک در کشاورزی ایران است که کشور را با چالش‌های گوناگونی مواجه می‌کند بر همین اساس و با توجه به مباحث عنوان‌شده بسترسازی به‌منظور حضور و رشد شرکت‌های دانش‌بنیان در این بخش اهمیت بسیاری دارد.
حال آنکه در حال حاضر 279 شرکت دانش‌بنیان در حوزه‌های کشاورزی، فناوری زیستی و صنایع‌غذایی فعال هستند که استان تهران با 70 شرکت در رتبه نخست، استان البرز با 30 شرکت در رتبه دوم و استان اصفهان با 24 شرکت در رتبه سوم استان‌های دارای بیشترین شرکت دانش‌بنیان در حوزه‌های مذکور در کشور هستند نکته مهمی که در این بحث قابل بیان است آنکه با وجود اهمیت بالای حوزه‌های کشاورزی، فناوری زیستی و صنایع‌غذایی، مجموع شرکت‌های دانش‌بنیان در این سه حوزه حدود چهار درصد از کل شرکت‌های دانش‌بنیان کشور است و به همین علت هیئت‌وزیران در 27 فروردین 1401 مصوب کرد که سهم شرکت‌های دانش‌بنیان حوزه کشاورزی و منابع طبیعی از کل شرکت‌های دانش‌بنیان به میزان 20درصد و سهم فروش این شرکت‌ها باید به میزان 10درصد از فروش کل شرکت‌های دانش‌بنیان تا پایان سال1401 برسد. با وجود اینکه در این مصوبه از مشوق‌های گوناگون نظیر ارائه تسهیلات به شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در این حوزه‌ها صحبت شده اما به‌نظر می‌رسد نکات مهم دیگری نیز به‌عنوان زیرساخت حضور مؤثرتر و گسترده شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه کشاورزی وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرد.
بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا با رئیس کمیسیون تولید کشاورزی، نظام مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی کشور که خود در عرصه کشاورزی دانش‌بنیان نیز دستی بر آتش دارد گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
محمد خانجانی با بیان اینکه کشاورزی دانش‌بنیان در هر زمینه‌ای به معنای بردن دانش به عرصه تولید است، گفت: در صورت تحقق این امر تولیدات ما بر پایه دانش خواهد بود که ره‌آورد آن رهایی از مشکلاتی است که در کشت سنتی با آن دست و پنجه نرم می‌کنیم.
وی افزود: همگان بر این امر واقف هستند که بستر کشت ما طبیعت است بنابراین با وارد کردن علم به این بستر مسائل زیست‌محیطی مترتب بر آن به حداقل خواهد رسید و تولید ما نیز اقتصادی خواهد بود.
وی با تأکید بر اینکه مهم‌ترین ره‌آورد کشاورزی دانش‌بنیان رعایت ملاحظات زیست‌محیطی است، تشریح کرد: مهم‌ترین، نخستین و آخرین الزام برای فعالیت دانش‌بنیان در حوزه کشاورزی، باورمندی به این موضوع است.
رئیس کمیسیون تولید کشاورزی، نظام مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی کشور با بیان اینکه ما باید بپذیریم که برای ورود به هر عرصه‌ای نیازمند پایه علمی هستیم، خاطرنشان کرد: با پذیرش موضوع طی کردن مسیر بسیار سهل‌تر خواهد شد.
خانجانی با اشاره به اینکه یقیناً با جمعیت کنونی کشور و به‌تبع آن جهان، اتکا به کشت سنتی شدنی نیست، ابراز کرد: وقتی جمعیت جهان به هشت میلیارد نفر رسیده برای تأمین غذای مورد نیاز این جمعیت استفاده بهینه از نهاده‌ها یک الزام تلقی می‌شود که در صورت تحقق این موضوع یکی از فواید آن را می‌توان بهره‌وری بیشتر و افزایش تولید در سطح دانست.
وی با بیان اینکه با اقتصادی کردن تولید بر پایه علم، تولید مواد غذایی بیشترشده و سود مضاعفی عاید تولیدکننده خواهد شد، گفت: برای اینکه یک محصول کشاورزی دانش‌بنیان محسوب شود، می‌بایست از استانداردهای تعریف‌شده در مباحث زیست‌محیطی برخوردار بوده، سلامت مصرف‌کننده و در نهایت رضایت تولیدکننده را به لحاظ سودی به همراه داشته باشد.
این استاد دانشگاه بوعلی سینا همدان با بیان اینکه متأسفانه در اغلب موارد در کشت‌های سنتی این دغدغه در ذهن مصرف‌کننده وجود دارد که آیا محصول خریداری‌شده عاری از سموم شیمیایی است یا خیر؟ در این زمینه تولید دانش‌بنیان امروز می‌تواند به مدد مصرف‌کننده برسد.
خانجانی با اشاره به اینکه تولیدی که بر پایه علم استوار باشد تمام ملاحظات فوق در آن دیده شده است، تشریح کرد: این موضوع یقیناً اثرات روانی مفیدی را در جامع به‌دنبال خواهد داشت.
وی با تأکید بر اینکه در همه حوزه‌های کشاورزی از کشت و زرع گرفته تا شیلات و دامداری امکان بهره‌مندی از دانش در تولید فراهم است، افزود: درواقع در همه این بخش‌ها می‌توان به‌دنبال شرایط و تولید مطلوب بود که این امر مستلزم آن است که تولیدمان بر پایه دانش اتفاق بیفتد.
مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان «عوامل مهار زیستی هگمتانه» با تأکید بر بهره‌وری بیشتر در تولید دانش‌بنیان محصولات کشاورزی افزود: در نظر بگیرد در کشت سنتی در هر هکتار زمین، 35 تا 50 تن گوجه فرنگی در بهترین شرایط برداشت می‌شود، بیان کرد: حال در نظر بگیرید با وارد کردن علم به این عرصه ما در حال حاضر در بستر گلخانه این میزان را با رعایت ملاحظات زیست‌محیطی، جلب نظر مشتری و رضایت تولیدکننده به 500 تن در هر هکتار رساندیم که این امر به طور ساده می‌تواند کارکرد بهره‌مندی از دانش را به‌وضوح بیان کند.
مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد به‌نظر می‌رسد گسترش شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه‌های کشاورزی و صنایع غذایی به‌عنوان یک نیاز جدی در حوزه‌های مذکور مطرح است، چراکه این حوزه‌ها هنوز در بخش‌های مهمی از روش‌های سنتی استفاده می‌کنند که بازدهی و هزینه‌بری بالایی داشته و در عمل رسوخ فناوری به این حوزه‌ها کمتر از آنچه که باید اتفاق افتاده است.
از سوی دیگر گسترش این شرکت‌ها باعث اشتغال‌زایی برای جوانان فارغ‌التحصیل شده و ارزش افزوده فراوانی را در پی خواهد داشت، بنابراین باید ضمن حل چالش‌هایی نظیر خرده مالکی که مانع گسترش بازار این شرکت‌ها هستند، کشاورزی کشور را متحول کرده و با پرورش محصولات کم‌آب‌بر و با ارزش افزوده بالا، صادرات بخش کشاورزی را افزایش داد.

طاهره ترابی مهوش