یکی از مشکلات رفتاری که در بین دانش‌آموزان به‌خصوص در دبیرستان‌ها بیشتر دیده می‌شود، پدیده خشونت و پرخاشگری است. این مسئله یکی از آسیب‌های رفتاری و اجتماعی بوده که در همه جوامع و در مکان‌های عمومی و خصوصی عمومیت داشته و ازنظر زمانی در همه اعصار همراه بشر است؛ اما در جامعه امروز با وجود پیشرفت‌های فرهنگی و فکری، در بیشتر کشورها حتی کشورهای توسعهیافته و در تمامی گروه‌های اجتماعی و طبقاتی، دیده می‌شود و به رفتاری عادی تبدیل شده است.
خشونت پدیده‌ای پیچیده و گسترده است که در اشکال گوناگونی از قبیل خشونت علیه زنان، مردان، کودکان، افراد مسن و غیره مشاهده می‌شود؛ اما یک نوع جدیدتر آن که طی سال‌های اخیر در بین نوجوانان رواج یافته است، خشونت در سطح مدارس دخترانه و نوجوانان دختر است. حال آنکه پرخاشگری معلول عوامل مختلفی در محیط‌های خانوادگی، مدارس و ساختارهای جامعه است. با توجه به چندوجهی بودن پدیده‌های اجتماعی، بر آن شدیم درخصوص چرایی این مهم با داود فتحی، روان‌شناس کودک و نوجوان گفت‌وگویی را ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
این روان‌شناس کودک و نوجوان با بیان اینکه متأسفانه حجم خشونت در بین نوجوانان و به‌ویژه دختران نوجوان با توجه به آنچه که در مدارس قابل مشاهده است و نیز با درنظر گرفتن تعداد مراجعین به مراکز مشاوره بسیار زیاد شده است، گفت: متأسفانه هم شاهد افزایش خشونت‌های فیزیکی و هم کلامی هستیم.
داود فتحی با بیان اینکه نخستین مسئله در بروز خشونت در نوجوان به فرآیندهای تحولی و هویت‌یابی او بازمی‌گردد، گفت: در تبیین چرایی این مهم می‌توان به چند مسئله اشاره کرد که مهم‌ترین آن‌ها، مسئله مذکور است.
وی افزود: گرچه مسئله نخست بعد از بحث هویت‌یابی را می‌توان تأثیرگذاری فضای مجازی قلمداد کرد، اما پیش از اینکه همه‌چیز را به گردن فضای مجازی بیندازیم، بحث خانواده مطرح است؛ زیرا این مهم از همه مؤلفه‌ها تأثیرگذارتر است.
این استاد دانشگاه ابراز کرد: حتی اگر فضای مجازی را به‌سان یک انسان با اسلحه ایستاده درب منازل درنظر بگیرید، بازهم تأثیرگذاری آن به اندازه یک لبخند و نگاه محبت‌آمیز مادر نخواهد بود.
فتحی در تشریح تأثیرگذاری مسائل خانوادگی بر گسترش و یا کاهش خشونت در نوجوانان گفت: باید دید در خانواده نوجوان خشن آیا سلامت روان حکم‌فرما است؟ زیرا تحقیقات نشان می‌دهد وقتی یکی از والدین یا هر دوی آن‌ها دچار یک یا چند اختلال روانی هستند، سلامت روان سایر اعضای خانواده نیز تحت تأثیر قرار می‌گیرد.
این روان‌شناس کودک و نوجوان با اشاره به اینکه دومین مسئله بحث مواد مخدر است، تصریح کرد: تحقیقات نشان می‌دهد والدینی که دچار سوء مصرف مواد مخدر و یا مشروبات الکی هستند، میزان خشونت فرزندانشان چه به‌صورت کلامی و چه به‌صورت فیزیکی و به‌ویژه به شکل خشونت پنهان، بیشتر است.
فتحی ادامه داد: خشونت پنهان یعنی مسائلی در وجود فرزندان هست که آن‌ها را سرشار از خشم کرده، اما قادر به بیان آن‌ها نیستند؛ در چنین مواردی مشکلات روحی و روانی همچون افسردگی به‌وجود می‌آیند.
این روان‌شناس کودک و نوجوان افزود: بنابراین والدین باید به این نکته توجه کنند که اگر فرزندشان تحریک‌پذیر است یعنی حتی امکان این را ندارند که به او بگویند برو آن طرف‌تر بنشین زیرا در مقابل با والدین تند حرف زده و پرخاشگری می‌کند، باید ظن آن‌ها به خشونت‌های پنهان وجود فرزندشان بیشتر شود.
وی با اشاره به اینکه مسئله بعدی حائز اهمیت در این موضوع به میزان مهارت‌هایی که والدین در روابط زناشویی دارند بازمی‌گردد، تشریح کرد: اگر والدین در این ارتباط مهارت لازم را داشته باشند، بخش اعظمی از خشونت‌ها در فرزندان رفع و رجوع خواهد شد؛ زیرا در روابط زناشویی مناسب همسران نسبت به احساسات خود شناخته پیدا کرده و می‌توانند نحوه بروز آن را بیاموزند تا احساس خوب رضایت را تجربه کنند.
فتحی ادامه داد: وقتی این رضایت در روابط بین والدین وجود نداشته باشد، یعنی حس خوبی که در پی آن ایجاد می‌شود، در خانواده وجود نخواهد شد؛ بنابراین در جایی که روابط زناشویی خوب نیست، فرزندان تبدیل به وجه‌المصالحه می‌شوند.
وی با تأکید بر اینکه متأسفانه در بسیاری از موارد مشاهده می‌شود که والدین خطاب به فرزندان اعلام می‌کنند «من به‌خاطر تو پای این زندگی مانده‌ام» و درواقع ماندگاری خود را در زندگی منوط به بچه‌ها کرده‌اند، تشریح کرد: کدام کودک و یا نوجوانی را می‌توان یافت که از این قضیه به‌لحاظ روحی و روانی سالم خارج شود؟
این روان‌شناس کودک و نوجوان با بیان اینکه در چنین مواردی روابط موجود در خانواده مثلثی است، اذعان کرد: در روابط مثلثی بار عاطفی یکی از والدین را فرزند به دوش می‌کشد.
فتحی با بیان اینکه وقتی بار عاطفی یکی از والدین را فرزندان به دوش می‌کشند نتیجه‌ای جز این نخواهد داشت که سرشار از خشم شوند، افزود: حال در پاسخ به این مسئله که خشم مذکور از کجا نشأت می‌گیرد باید بگویم اغلب در چنین مواردی فرزندان به‌جای آنکه از دوران کودکی و نوجوانی خود لذت ببرند و امنیت را در بستر خانواده تجربه کنند، همیشه نگران هستند که آیا امشب هم پدر و مادر با یکدیگر دعوا خواهند کرد یا اینکه آن‌ها یکدیگر را دوست دارند یا به‌خاطر من همچنان در این رابطه باقی مانده‌اند یا من به فرزند طلاق بدل خواهم شد؟
وی با اشاره به اینکه نگرانی‌ها و سؤالات این‌چنینی منابع ایجادکننده خشم در کودک و نوجوان خواهند بود، تصریح کرد: منبع دیگر خشونت، مدارس هستند، زیرا در پساکرونا شرایطی در مدارس ایجاد شد که اماکن به منبع خشونت بدل شدند؛ زیرا کودکان و نوجوانان طی دو سال هیچ‌گونه آموزش و پرورشی دریافت نکردند؛ آموزش دریافت‌شده به شکل کاملاً ناقص و پرورش به معنای واقعی صفر بود.
فتحی ادامه داد: بر همین اساس وقتی دانش‌آموز بعد از دو سال وقفه وارد مدرسه شد، به‌شدت معلمان خود را کلافه کرد؛ چون در هیچ ساختاری به این راحتی نمی‌گنجند و نمی‌تواند آن را تحمل کنند.
وی با اشاره به اینکه فضای مجازی در لجن‌پراکنی و ایجاد دشمنی بین افراد در کنار هزاران هزار مزایایی که داشته بسیار مؤثر است، گفت: فضای مجازی به‌شدت در خشونت رفتاری، شکل‌گیری باورها و ارزش‌های مبتنی بر خشونت و نیز آموزش ارائه خشونت در بین کودکان و نوجوانان مؤثر بوده و هست؛ چراکه به بچه‌ها آموزش داد که چرا باید خشن باشند و چگونه این خشونت را بروز دهند.
فتحی تشریح کرد: البته جنبش‌های اجتماعی که طی سال‌ها و ماه‌های اخیر در کشور شاهد بودیم نیز در بروز و ظهور خشونت بیشتر تأثیرگذار بوده است.
این روان‌شناس کودک و نوجوان افزود: متأسفانه نهادهای اجتماعی، حاکمیتی و مدنی در تبیین مسائل خشونت‌بار و حل‌وفصل آن‌ها درست کار نکردند؛ مسائل را می‌شود به نحو بهتر حل کرد تا این حجم از خشونت را در جامعه شاهد نباشیم.
وی در پاسخ به این سؤال که درحال حاضر چه باید کرد که حجم خشونت در بین نوجوانان به‌ویژه دختران دانش‌آموز کاهش پیدا کند، تشریح کرد: گام نخست شناخت و پذیرش این مسئله است؛ درواقع دلایل این مهم را در نوجوان باید به‌صورت مجزا مورد بررسی قرار داد.
فتحی افزود: نکته طلایی اینکه هیچ رفتاری در کودک و نوجوان بی‌دلیل نیست؛ از طرفی در اغلب موارد اختیاری در بروز آن رفتار ندارند، یعنی نباید آن را در ارائه شخصی نوجوان جستجو کرد.
این روان‌شناس کودک و نوجوان با تأکید بر اینکه هر رفتار مطلوب و یا نامطلوب که در نوجوان و یا کودک تداوم پیدا می‌کند یقیناً از یک منبع تغذیه‌کننده و تشویقی استفاده کرده است، تصریح کرد: درواقع وقتی نوجوانی خشونت بروز می‌دهد، یعنی راهی دیگر برای بیان خواسته‌هایش پیدا نکرده است.
وی با تأکید بر لزوم تقویت فرزندپروری، تشریح کرد: تربیت کودک فرآیندی طولانی و به هم پیوسته دارد، امر تربیت و وظیفه مادری و پدری پیش از زمان انعقاد نطفه شروع می‌شود.
این روان‌شناس کودک و نوجوان با بیان اینکه کودکی از حساس‌ترین و سرنوشت‌سازترین دوره‌های زندگی انسان است، ابراز کرد: شخصیت انسان و اساس خصوصیت‌های اخلاقی وی در ابتدای کودکی خصوصاً در سنین مقدماتی عمر پی‌ریزی می‌شود، بنابراین علاقه‌ زیاد به یادگیری و انعطاف‌پذیری در مقابل رفتار پدر و مادر و اطرافیان ویژه مرحله خردسالی و قبل از قدم گذاشتن به دبستان است و به همین دلیل همه معلومات، عادت‌ها و ویژگی‌های اخلاقی که در این دوره به‌دست می‌آید، ریشه‌دار و محکم در روح کودک باقی می‌ماند؛ این مهم بنای اصلی شخصیت و چارچوب وجودی او را تشکیل می‌دهد و بر همان اساس شخصیتش شکل می‌گیرد.
وی افزود: بنا بر تحقیقاتی که به‌وسیله دانشمندان رفتارشناس صورت گرفته، بیشتر نابه‌سامانی‌ها و بزهکاری‌های رفتاری در بزرگ‌سالان، نتیجه تربیت غلط و برخورد ناصحیح در دوران اولیه رشد و آغاز سال‌های زندگی است. درواقع اساس و پایه اصلی شکل‌گیری شخصیت انسان در دوران کودکی بوده؛ همان دوران حساسی که کودک در کنار والدین به‌سر می‌برد!

طاهره ترابی مهوش