چشم برزخی جهنمیان و حافظه دست­کاری­‌شده بهشتیان
قرآن کریم و روایات متعدد بر این نکته پافشاری می­کنند که بدون ایمان به خدا و رسولش و جانشینان به‌حق ایشان نمی­توان به بهشت گام نهاد؛ البته خداوند چشم باطنی جهنمیان را تا حدی باز می­کند. آنان از جهنم، بهشتیان و جایگاه رفیع آنان را مشاهده می­کنند؛ البته از باب اینکه بر عذاب و حسرتشان افزوده شود؛ اما در عین حال بهشتیان هیچ­گاه جهنم و عذاب آنان را مشاهده نمی­‌کنند تا مبادا خاطر عزیزشان مکدر گردد و عیش و نوش ابدی بیمه­ شده آنان برهم خورد؛ حتی در روایات وارد شده که خداوند حافظه بهشتیان را دستکاری می­‌کند به­‌گونه­‌ای که گناهان و کارهای زشتی که احیاناً از آن­ها سرزده از خاطرشان برود (البته گناهانشان یا به­واسطه توبه و یا در اثر عذاب پاک شده­ است)؛ تا مبادا زمانی به­ یاد خطاهایشان افتاده و احساس شرمندگی کنند. بهشت که جای شرمندگی نیست؛ بلکه جایگاهی است که هرآنچه بخواهند و بیش از آنچه بخواهند در آن هست: «لَهُم ما یَشاءُونَ فیها و لَدَینا مَزیدٌ» برای آنان در آنجا هرچه بخواهند فراهم است و البته حقایقی هم هست که عقل انسان قد نمی­دهد آن­ها را بخواهند (ق، 35).
*بهشت سیب و گلابی، پایین­ترین درجه بهشت
کمترین چیزی که نصیب بهشتیان می­شود، امنیت و آرامش ابدی، همسایگان نورانی و همه انواع وسایل راحتی است. در بهشت هیچ چیزی که موجب اذیت و آزار بهشتیان گردد وجود ندارد و هرچه که انسان بخواهد در آنجا فراهم است. درخت بهشتی در مقابل انسان سر خَم کرده و میوه­هایش را در اختیارش قرار می­دهد و لازم نیست بهشتیان به خود زحمت دهند و از درخت بالا روند؛ همچنین، هر درختی هر نوع میوه­ای که انسان دلش بخواهد و اراده کند به او می­دهد. «خدمات بهشت مطابق با خواست بهشتیان است». این بازنشستگی ابدی به­گونه­ای است که در روایات آمده که وسعت باغ هر انسان به اندازه­ای است که اگر همه انسان­های عالم از آدم تا خاتم در یک وعده میهمان وی گردند یعنی چند 10 میلیارد انسان در باغ‌ویلای یکی از بهشتیان گِرد هم آیند باغ وی و غذاها و خدّام گنجایش همه آن­ها را خواهد داشت.
  نهرهای شیر و عسل
سال­ها پیش یکی از آشنایان از باب تمسخر نمازگزاران ادعا می­کرد قصد نمازگزاران از خواندن نمازهای روزانه این است که به باغ­هایی دست­ یابند که از زیر درختانش نهرهایی از شیر و عسل جاری است؟ سپس ادعا می­کرد این چه هدفی است؟ ما در دنیا هم شیر خورده­ایم هم عسل دیده­ایم. آیا رواست برای رسیدن به چنین نعمت­های کم­ارزشی انسان یک عمر در برابر خداوند خم و راست شود؟ او ادعا می­کرد که اگر فلسفه خواندن نماز این است، اقناع­آور نبوده و نمی­تواند انگیزه قوی در او ایجاد کند تا نیمه شب برای نماز از خواب شیرین دست بکشد.
  محدودیت الفاظ مانع فهم حقایق آخرت
برای پاسخ منطقی به دوست عزیز باید گفت دایره واژگان و الفاظ انسان بسیار محدود است؛ به ­بیان رساتر، «انسان از فقر واژگان رنج می­برد و نمی­تواند همه مقاصد خود را در قالب الفاظ به مخاطب منتقل کند». البته گاه قصور مربوط ­به فهم انسان است که به­موجب آن تصور درستی از واژگان ندارد. شاید فرشتگان نیز با چنین مشکلی دست­به­گریبان بوده­اند. تصور کنید روزی خداوند به فرشتگان خطاب کرده که من موجودی خلق کرده­ام که أشرف مخلوقات است به­گونه­ای­که از خلقت آن به خود می­بالم: «فَتَبارَکَ اللهُ أحسَنُ الخالِقینَ» آفرین بر خداوندی که بهترین آفرینندگان است (مؤمنون، 14)؛ سپس خداوند فرموده است نام این مخلوق آدم است. فرشتگان پرسیده­اند: آدم چگونه موجودی است؟ خداوند در پاسخ فرموده است: «و لَقَد خَلَقنَا الإنسانَ مِن صَلصالٍ مِن حَمَإٍ مَصنونٍ» همانا ما انسان را از گِلی خشکیده برگرفته از لجنی متعفّن آفریدیم (حِجر، 26)؛ یعنی ماده اولیه خلقت انسان از گل بدبو و مَنی است. اگر بر اساس این الفاظ که از ناحیه خدای متعال صادر شده فرشتگان بخواهند انسان را تصور کنند، آیا هیچ­گاه باور می­کنند انسانِ با این اوصاف یوسفی خواهد بود که تمام زنان از زیبایی­اش به شگفتی آیند، از خود بیخود شده و انگشتشان را بِبُرند؟ «کدام فرشته می­توانست حدس بزند مقصود از گِل بدبو یوسفی است که ضرب­المثل زیبایی است»؟ قطعاً هیچ فرشته­ای نمی­توانست حقیقت موضوع را به­درستی تصور کند.
نعمت­های بهشتی نیز همین­گونه است. «ما هیچگاه نمی­توانیم حتی شیر و عسل بهشتی را آنگونه که هست تصور کنیم». تمامِ نعمت­های بهشتی غیرمادی است. موجودات غیرمادی همچون حقایقی هستند که در خواب مشاهده می­کنیم. سیبی که در خواب می­بینیم شکل، رنگ، طعم، رایحه و مزه دارد، اما مادّه ندارد؛ بنابراین پس از گذر زمان نمی­پوسد و کرم­زده نمی­شود. پژمردگی و کهنه­شدن ویژگی موجودات مادی است. موجودات غیرمادی هرگز رو به زوال پیش نمی­روند؛ همواره طراوت و تازگی خود را حفظ می­کنند. سیب بهشتی هم غیرمادی است. ما هیچگاه نمی­توانیم با درک محدود خود تصور درستی از آن داشته باشیم؛ بنابراین، یکی از پاسخ­های درخور توجه این است که خداوند هزاران بار نعمت­های بهشتی را در کتاب خود ساده­سازی کرده تا بتوانیم فهم ناقصی از آن­ها داشته باشیم و الاّ ما هیچگاه با شنیدن چیزی نمی­توانیم به حقیقت آن پی ببریم. «شنیدن کی بُوَد مانند دیدن»؟ امیرالمؤمنین علی (ع) می­فرمایند: «کُلُّ شَیءٍ مِنَ الآخرة عِیانُهُ أعظَمُ مِن سِماعِه» هر چیزی از آخرت دیدن آن، بزرگ­تر از شنیدن آن است (خطبه 113). لذتی که با خوردن میوه­های بهشتی نصیب بهشتیان می­شود برای ما قابل درک نیست. مَثَل ما همانند پدری است که به­ناچار برای ترغیب فرزند خردسال خود به مطالعه و کسب افتخارات علمی می­گوید: پسرم، کسب علم و دانش همچون خوردن شیرینی و شکلات خوشمزه است؟ آیا حقیقتاً علم­آموزی همچون شیرینی و شکلات کامِ زبان را شیرین می­سازد؟ همانطور که این کودک لذت اُنس با همسر را درک نمی­کند لذت حاصل از علم آموزی را هم نمی­تواند جز با تشبیهات ناقص درک کند؛ در نتیجه، «نعمت­های بهشتی همه و همه تشبیهاتی هستند که نظائر آن­ها را هیچ­گاه در دنیا تجربه نکرده­ایم و خدای متعال ناچار است به­جهت قصور فهم ما از چنین مثال­هایی بهره­ ببرد و گرنه خود در کتاب آسمانی­اش تصریح می­کند که نعمت­هایی در بهشت در انتظار مؤمنین است که از تصور آن عاجز­ند: «و لَدَینا مَزیدٌ».

حامد محمدی متین