فصل هفتم و اصل 100 قانون اساسی، کارکردهای شوراها را به‌خوبی بیان کرده، کافیست برای تبیین اهمیت شوراها به این اصل نگاهی بیندازیم. فصل هفتم: شوراها؛ اصل صدم: برای‏ پیشبرد سریع برنامه‏‌های‏ اجتماعی‏، اقتصادی‏، عمرانی‏، بهداشتی‏، فرهنگی‏، آموزشی‏ و سایر امور رفاهی‏ از طریق‏ همکاری‏ مردم‏ با توجه‏ به‏ مقتضیات‏ محلی‏، اداره‏ امور هر روستا، بخش‏، شهر، شهرستان‏ یا استان‏ با نظارت‏ شورایی‏ به‏ نام‏ شورای‏ دِه‏، بخش‏، شهر، شهرستان‏ یا استان‏ صورت‏ می‏گیرد که‏ اعضای‏ آن‏ را مردم‏ همان‏ محل‏ انتخاب‏ می‌کنند اما مسئله این است که طبق این تعریف و شرح وظیفه، شورای شهر در کشور ما هنوز جایگاه و اثر خود را به‌دست نیاورده است.
می‌توان گفت به بلوغ کارکردی خود نرسیده‌اند. البته ضعف شوراهای اسلامی شهر و در قریب به اتفاق شوراهایی که می‌شناسیم و اختلافات میان اعضا، این ضعف را تشدید کرده است، گاهی شوراها نه‌تنها کاتالیزور نبوده‌اند بلکه اخلال‌گر و مانع هم بوده‌اند گاهی با عدم انتخاب به‌موقع یک شهردار و یا انتخاب نادرست، توسعه یک شهر را چندماه و حتی چند سال به عقب انداخته‌اند. درواقع وقتی شورا وجود ندارد تکلیف مردم و سایر نهادها مشخص است. ولی وقتی شورا هست و امور باید از کانال آن عبور کند و این کانال مختل باشد، موضوع نگران‌کننده می‌شود.
از نگاه من باوجود تصریح قانون اساسی، هنوز نوعی بی‌اعتمادی بین مردم، دولت و نهادهای حکومتی نسبت به شوراها وجود دارد. باید بگویم بعضاً بنا به ناکارآمدی شوراها طی سنوات گذشته برای این نهاد جایگاه خاصی قائل نیستند. اختلافات درونی اعضا هم به‌نوعی حکایت از بی‌اعتمادی درونی شوراها داشته و تشدیدکننده این بی‌اعتمادی می‌شود. شورایی اثربخش خواهد بود که تصمیماتش مورد پذیرش همه بوده و و به خودباوری رسیده باشد.
بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در خصوص شوراها و خلأهای قانونی آن با محمدرضا عراقچیان؛ عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا و محسن صادقیان؛ عضو شورای مرکزی جامعه اسلامی مهندسان کشور گفت‌‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان با بیان اینکه اصلی‌ترین مسئله‌ای که در خصوص شورای اسلامی شهرها در کل کشور می‌توان به آن اشاره کرد این است که عنوان این نهاد با وظایف آن‌ها همخوانی ندارد، گفت: وقتی از شوراها نام می‌بریم نام شهر را یدک می‌کشند اما وظایف این نهاد محدود به شهرداری شده و نظارتی بر سایر ارگان‌ها ندارند.
محمدرضا عراقچیان با تأکید بر اینکه این یک خلأ قانونی و مشکل حقوقی در موضوع و ماهیت شوراها است، گفت: در شرایط کنونی به‌نظر می‌رسد اگر به جای عنوان شورای شهر از شورای شهرداری‌ها استفاده کنیم، بهتر است.
وی افزود: به‌دلیل آنکه در ایران ساختار مدیریت واحد شهری نداریم، شوراها فقط بر شهرداری‌ها اعمال نظارت دارند.
این کارشناس مسائل شهری با بیان اینکه از طرفی شوراها چند وظیفه برعهده دارند که ازجمله آن‌ها می‌توان به انتخاب شهردار پس از تثبیت ساختار شورای شهر و انتخاب رئیس و رؤسای کمیسیون‌ها اشاره کرد گفت: تصویب بودجه، تعیین سیاست‌های کلان و نظارت بر اجرای این سیاست‌ها نیز از دیگر وظایف تعریف‌شده برای شوراها است.
  ورود به جزئیات آفت شورا
عراقچیان ادامه داد: در هیچ جای قانون نیامده که شوراهای اسلامی شهر‌ها می‌بایست در انتصابات شهرداری مربوطه دخالت کرده و یا در جزئی‌ترین مسائل همچون انتخاب پیمانکاران و نامه‌های اداری ورود کنند اما ایرادی که نه‌تنها در همدان بلکه در کل کشور وجود دارد این است که فارغ از جنبه نظارتی اعضای شوراهای اسلامی، عموماً در اداره امور شهرها وارد جزئیات می‌شوند؛ بنابراین این مسئله را می‌توان ایراد اساسی در انتخاب اعضای شوراها عنوان کرد زیرا در بیشتر موارد اعضای شوراهای شهر در زمان انتخابات وعده و قول‌هایی می‌دهند که در حیطه وظایف آن‌ها نیست و برای اینکه به این وعده‌ها جامه عمل بپوشانند، مجبور به دخالت در جزئیات امور اداره شهر می‌شوند.
وی با بیان اینکه هیچ جای قانون نیامده که عضو شورای اسلامی شهر در خصوص آسفالت‌ریزی و یا فضای سبز منطقه و فلان معبر بر شهرداری منطقه‌ای و یا رئیس ناحیه‌ای خاص فشار بیاورد و به طور کلی درباره نحوه خدمات‌دهی در شهرداری‌ها اعمال نظر کند، افزود: حتی در خصوص انتصابات درون شهرداری‌ها نیز شوراهای شهر نباید دخالتی داشته باشند اما مسئله این است که علیرغم انکار این موضوع در اغلب موارد، مشخصاً دخالت‌ها در این بخش بسیار است.
*شورانشینان در ادوار مختلف تحمیل‌گران نیرو به شهردار
عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان با اشاره به اینکه از ابتدای شکل‌گیری شوراها تاکنون اگر بررسی اجمالی داشته باشید مشخص خواهد شد افرادی که توسط شوراها وارد شهرداری می‌شوند کم نیستند، افزود: حال این سؤال مطرح است که آیا این کار در راستای وظایف قانون تعریف‌شده برای شوراها است که افرادی را به ساختار شهرداری‌ها تحمیل کنند؟
عراقچیان افزود: یقیناً پاسخ به این سؤال منفی است اما تقریباً در همه دوره‌های شورا، این روال متداول بوده و هست که افرادی را یا به‌صورت پیمانی، پیمانی موقت و روزمزد وارد بدنه مدیریت شهری کرده‌اند و تأسف‌بارتر اینکه قانونی نیز وجود دارد که طبق آن مجاز هستند افراد را به‌عنوان مشاور در کنار خود داشته باشند؛ مسئله این است که طبق قاعده و عرف، دانش و سواد مشاور باید از فرد عضو بیشتر باشد اما در اغلب موارد این تعریف در شورا وجود ندارد و در پی آن افرادی که از این طریق وارد بدنه می‌شوند در قامت دفتردار، منشی و دستیار عمل می‌کنند و نکته حائز اهمیت اینکه پس از اتمام دوره این افراد در ساختار باقی می‌مانند.
وی با بیان اینکه در این فرایند افرادی به شهرداری وارد می‌شوند که به افراد خاصی وصل هستند که حتی نحوه به‌کارگیری آن‌ها غیر قانونی و به عبارت صحیح‌تر غیر عرفی است اظهار کرد: عرف قضیه طلب می‌کند که افراد برای جذب شدن در ساختار با عناوین قانونی نیز در یک آزمون مورد سنجش قرار گیرند اما متأسفانه در شوراها این فیلترها وجود ندارد و افراد به طرق مختلف وارد بدنه می‌شوند.
  شورا تجربه ناموفق در ایران
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه متأسفانه این روند حتی در مجلس شورای اسلامی در بیشتر دوایر دولتی قابل مشاهده است به طوری که اخیراً در مطالعاتی که توسط مجلس شورای اسلامی در خصوص ساماندهی وضعیت کارمندان صورت پذیرفت مشخص شده‌ که بیش از 40 روش برای ورود کارمندان به سیستم دولتی وجود دارد، ابراز کرد: با در نظر گرفتن تمامی این موارد به‌نظر می‌رسد شوراهای اسلامی شهرها تجربه موفقی در مجموع کشور نبوده‌اند.
عراقچیان ادامه داد: این بدان معناست که اگر بگردیم و در هر شهر بنا به جمعیت، افراد کارآمد در حوزه مدیریت شهری را شناسایی و از بین آن‌ها یک نفر را به‌عنوان شهردار انتخاب کرده و همانند قبل استاندار به‌عنوان قائم مقام شورا عمل کند، شرایط شهرها به‌مراتب در حوزه مدیریت شهری بهتر از حال حاضر خواهد بود.
وی افزود: البته در این بین ممکن است استثنائاتی نیز در برخی از شهرها وجود داشته باشد اما عموماً شوراهای اسلامی شهرها تجربه موفقی در ایران نبوده‌اند.
  شورا نیازمند یک شیخ
این استاد افزود: متأسفانه دخالت‌های فراوان، موضوعات مالی و اختلاف سلیقه فراوانی که منجر به انحلال شورا یا استیضاح شهردار می‌شود را می‌توان در بسیاری از شوراهای اسلامی شهرهای مختلف طی ادوار گذشته و حال حاضر مشاهده کرد.
عراقچیان در ادامه با اشاره به وضعیت ادوار مختلف شورای اسلامی شهر همدان گفت: در دوره‌های مختلف افرادی به‌عنوان اعضای شورای اسلامی انتخاب شده‌اند که یقیناً ارزیابی عملکرد آن‌ها در فرصت کوتاه میسر نیست اما تنها چیزی که می‌توانم بگویم این است که اعضای شوراها در ادوار مختلف نیازمند یک فصل‌الخطاب و یا به قولی شیخ هستند که نقش مرید و مرادی با این شیخ داشته باشند.
وی در توضیح چرایی لزوم وجود فردی در جایگاه فصل‌الخطابی برای شوراها گفت: در دو دوره ابتدای شکل‌گیری شوراها اعضای منتخب افرادی بودند که در بین مردم بالا و پایین شهر سرمایه اجتماعی به حساب می‌آمدند اما متأسفانه هرچه جلوتر آمدیم اعضای شورا دیگر شهری نیستند بلکه شورای یک محله هستند زیرا رأی خود را از یک محله اخذ کرده‌اند؛ این موضوع یک ایراد محسوب می‌شود چراکه بیانگر آن است که این اعضا وام‌دار یک محله هستند نه یک شهر؛ بنابراین تلاش خود را بر این امر استوار می‌کنند که برای اخذ رأی مجدد از همان افراد در دوره بعد، به اهالی همان محله خدمت کنند.
  جناح‌بندی سیاسی جایی در مدیریت شهری ندارد
این استاد دانشگاه با تأکید بر اینکه سرآغاز بسیاری از تنش‌ها داخل شوراها به موضوعات قومیتی، محله‌ای و محلات حاشیه شهر و متن شهر و غیره بازمی‌گردد، تصریح کرد: یکی دیگر از ایراداتی که ما در شوراها داریم و هیچ‌گاه هم حل نشده این است که اعضای شوراها مباحث سیاسی را در مدیریت شهری دخالت می‌دهند؛ البته اعضای شورا ممکن است دارای جناح‌بندی سیاسی باشند اما باید به این نکته توجه کرد که در مدیریت شهری و مردمی که انتظار خدمات‌رسانی دارند تا شهری آباد داشته باشند، نباید جناح‌های سیاسی نقش پررنگی داشته باشند.
عراقچیان افزود: این بدان معناست که افراد یقیناً وام‌دار یک جناح سیاسی هستند که همین مهم آن‌ها را در موفقیت در انتخاب کمک کرده اما پس از بالا آمدن در مدیریت شهر لازم است برای همه مردم شهر کار کنند نه جناح سیاسی خاص؛ اما متأسفانه اینگونه نیست بلکه در موضع‌گیری‌ها این جناج‌بندی در شورا قابل مشاهده است مثلاً وقتی می‌خواهند شهردار انتخاب کنند فردی را انتخاب می‌کنند که با نگاه سیاسی آن‌ها همخوانی داشته باشد، پس تخصص داشتن فرد کنار گذاشته می‌شود.
   اعضای شورا دچار خود علامه پنداری می‌شوند
وی با اشاره به یکی دیگر از ایرادات وارده به شوراها که در همه کشورها وجود داشته اما شدت آن در همدان بیشتر است، افزود: مسئله این است که اعضای شورا بعد از گذشت مدت زمان کوتاهی و آموختن چند ماده و تبصره درباره وظایف سازمانی شهرداری، خود را بی‌نیاز مشورت می‌بینند و به‌اصطلاح دچار خودعلامه‌پنداری می‌شوند؛ بنابراین خود را در همه امور صاحب‌نظر می‌دانند این در حالی است که من در جلسه‌ای برای همین اعضای فعلی شورا 17 شاخه، گرایش و دانش در مدیریت شهری را برشمردم پس نمی‌توان انتظار داشت که یک عضو شورا در همه این گرایش‌ها تخصص داشته و در همه امور نظر داده و مصاحبه کند.
این استاد دانشگاه ادامه داد: پس در این بین نقش مشاوران و کارشناسان حوزه شهری و مدیران باتجربه شهرداری‌ها کجاست.
عراقچیان افزود: نکته بعدی اینکه در بیشتر شوراها از مدیریت دانش بی‌بهره‌ایم این بدان مفهوم است که کارشناسان شهرداری دارای سابقه کار 20 تا 30 ساله در بخش‌های مختلف هستند پس از دانش وافری بهره‌مند است بنابراین نمی‌توانیم به دلیل اینکه با جناج سیاسی افراد همخوانی نداریم آن‌ها را در گوشه و یا اتاقی با عنوان اتاق مشاور کنار بگذاریم.
وی با اشاره به اینکه این ایراد در شورا و شهرداری متأسفانه وجود دارد، خاطرنشان کرد: درواقع افراد دانشمند و باتجربه در داخل شهرداری‌ها وجود دارند اما به‌کار گرفته نمی‌شوند و یا اینکه به‌کارگیری آن‌ها در حد تنها حضور در جلسات است. درواقع مدیران رده بالای شهرداری و شورا، در همه گرایش‌ها خود را متبحر می‌پندارند.
   عدم اعتماد مردم به شوراه برآیندی از نبود شفافیت مالی
این کارشناس حوزه شهری، با اشاره به اینکه ایراد دیگر موجود این است که شفاف‌سازی در زمینه‌های مالی شوراها وجود ندارد تشریح کرد: آیا شورا محلی است برای خدمت و یا محلی برای شغل، رانت و سهم‌خواهی؟
عراقچیان ادامه داد: از آنجا که دریافتی‌ها در شورا به لحاظ مالی شفاف نیست، مردم خیلی راغب نیستند که با شوراها ارتباط داشته باشند بنابراین به‌نظر می‌رسد این شفاف‌سازی در موضوعات مالی و حتی در خصوص جلسات شورا می‌بایست انجام شود.
وی با بیان اینکه در یک دوره‌ای شاهد آن بودیم که جلسات شورا به‌صورت آنلاین پخش می‌شد بنابراین انتظار می‌رود این روند بازهم ادامه داشته باشد، اظهار کرد: بنا به تجربه من از حضور در شوراهای خارج از کشور، باید بگویم که تعداد جلساتی که در یک ماه برگزار می‌شود یک جلسه و دو ماه یک جلسه است نه در هفته چند جلسه و بعد اینکه اعضای شورا در ریزه‌کاری‌ها ورود نمی‌کنند.
   برای آینده همدان سیاست‌گذاری کنید
این کارشناس حوزه شهری افزود: توقع ما از شوراها این است که سیاست‌گذاری کلان انجام دهد اما وقتی در هفته چند جلسه با تعداد بسیار بالا، بررسی نامه و توافق‌نامه برگزار می‌شود به معنای آن است که شورا وارد اجزا می‌شود وگرنه سیاست‌گذاری کلان این حجم از جلسه را طلب نمی‌کند.
  روزمرگی شورا نیجه پرداختن به جرئیات
عراقچیان با بیان اینکه پرداختن به جزئیات نتیجه‌ای جز مبتلا شدن شورا به روزمرگی را ندارد، اظهار کرد: متأسفانه شوراهای ما در کل کشور و همدان دچار روزمرگی شده‌اند پس برای اینکه از روزمرگی خارج شوند لازم است که تنها به سیاست‌گذاری بپردازند.
وی ادامه داد: به نظر من در خصوص سیاست‌گذاری کلان تنها موضوعی که در حال حاضر باید توسط شورای همدان پیگیری شود طرح راهبردی برای آینده همدان است نه اینکه اعضای شورا در نقش ناظر فنی ورود کرده و در مباحثی همچون چگونگی استقرار دکه‌های گنجنامه و یا بتن فلان پروژه و یا آسفالت فلان معبر نظر دهد.
عضو شورای مرکزی جامعه اسلامی مهندسین نیز با بیان اینکه یکی از چالش‌های مدیرت شهری بین شهرداری و شورا به موضوع عدم آموزش اعضای منتخب بازمی‌گردد، گفت: باید افرادی که برای شوراهای اسلامی شهر‌ها کاندید می‌شوند پس از اخذ رأی، در خصوص وظایف و تکالیف شورا و شهرداری آموزش ببینند.
محسن صادقیان با تأکید بر اینکه در نبود این آموزش افراد با سلایق مختلف، آگاهی متفاوت وارد شورایی می‌شوند قرار است شهرداری را انتخاب کند که باید به‌صورت لحظه‌ای به مردم یک شهر خدمت کند، تصریح کرد: بنابراین وجود برخی مشکلات در لوایح و طرح‌ها برآیند همین عدم آموزش‌ها است.
وی با اشاره به اینکه البته عمر تشکیل شوراها زیاد نیست و درواقع ساختار و تجربه جوانی در کشور به حساب می‌آید پس یقیناً بعدها بخشی از این مشکلات مرتفع خواهد شد، اظهار کرد: از حیث قانون نیز خلأها و کسری‌هایی وجود دارد مثلاً در تصویب طرح جامع شهرها رئیس شورای شهر حق امضا ندارد، جایگاهی برای شوراهای شهر در نظر گرفته نشده و این حق امضا بر عهده مسئول شورای استان است بنابراین این فرایند نیاز به اصلاح دارد.
 مدیریت شهری نیازمند مدیریت یکپارچه شهری نه واحد
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه موضوع دیگری که این روزها در سطح شهرها مطرح می‌شود، ایجاد مدیریت واحد شهری است ابراز کرد: برخی‌ها اعتقاد دارند اگر این اتفاق بیافتد میزان چالش‌ها در شورای شهر و مدیریت شهری کاهش پیدا می‌کند.
صادقیان افزود: اما به اعتقاد من می‌بایست در شهرها شاهد مدیریت یکپارچه شهری باشیم زیرا در این نگاه شهر به مثابه یک سیستم یکپارچه‌ای است که باید مدیریت آن نیز یکپارچه باشد، در اینجا می‌توان از اصطلاح مدیریت یکپارچه شهری استفاده کرد چراکه در وهله نخست شهرها دارای هویت واحد و یکپارچه‌اند؛ از سوی دیگر با توجه به اینکه در حال حاضر هزینه‌های بالایی به‌دلیل عدم هماهنگی نهادها و دستگاه‌های مختلف در مورد فعالیت‌های مختلف به‌خصوص در سطح اجرایی صرف می‌شود و هر ارگان بر اساس برنامه و نیاز خود به شکل سلیقه‌ای در شهر فعالیت می‌کند، مدیریت واحد باعث یکپارچگی و انسجام مدیریت در شهر شده، سپس مدیریت یکپارچه صرفه‌جویی در هزینه‌های شهری را به‌دنبال دارد.
وی ادامه داد: بنابراین لازم است کمیسیونی در شهرداری تشکیل شود که در آن مسائل اجرایی سیستم‌های خدمات‌رسان شهری با شهرداری‌ها هماهنگ شود زیرا اگر ما خواهان مدیریت واحد شهری باشیم بدان معناست که همه دستگاه‌های خدمات‌رسان و اداری و نهادهای تأثیرگذار به زیرمجموعه‌ای از شهرداری بدل شده و اعتبارات ملی در بخش‌های مختلف دستگاه محروم و همه این هزینه به مردم تحمیل شود.
این کارشناس مسائل شهری با بیان اینکه اعضای شوراهای شهر در کشور می‌بایست از دخالت در جزئیات و ورود به مباحث سیاسی حزر کنند، تشریح کرد: البته ورود افراد که دست به سیاسی‌بازی در شوراها می‌زنند برآیند انتخاب ناآگاهانه مردم به این افراد است.
صادقیان با اشاره به اینکه مردم باید به افراد دارای تخصص در موضوعات مرتبط با مسائل شهری رأی دهند تا در ادامه کار شهر و مدیریت شهری دچار چالش نشود تصریح کرد: تخصص افراد در فضای شورا منجر به هم‌افزایی شده و مانع از آن خواهد شد که افراد سلایق خود را در فضای سیاست‌گذاری دخالت دهند.

طاهره ترابی مهوش