اگر گشتی در خیابان‌های شهر بزنیم متوجه حضور جوانان و نوجوانانی می‌شویم که بی‌پروا کنار یکدیگر مبادرت به مصرف مواد مخدر، سیگار و قلیان می‌کنند. این ضعیت اسفناک و نگران‌کننده می‌تواند آینده کشور و زندگی همه انسان‌ها به‌خصوص فرزندان نسل آینده را تحت تأثیر قرار دهد.
در واقع اعتیاد به مواد مخدر و روان‌گردان، از معضلات اجتماعی و اقتصادی جوامع و تهدیدکننده سلامت عمومی قرن حاضر در تمام دنیا است. به طوری که به‌عنوان یکی از بحران‌های چهارگانه قرن بیست و یکم همه جوامع را درگیر کرده و حلقه رابط بین سه معضل دیگر یعنی فقر، بیکاری و طلاق است که علاوه بر تهدید سلامت جسم و روان افراد، بر جنبه‌های اجتماعی و اقتصادی جامعه نیز اثرات زیان‌بار و غیر قابل جبرانی وارد می‌کند.
اعتیاد یک بیماری مزمن عودکننده و پیش‌رونده است. سوء‌مصرف مواد و وابستگی و اعتیاد به آن اختلالی پیچیده محسوب می‌شود که با علل و آثار زیستی، روانی، اجتماعی و معنوی همراه است. درهم پیچیدگی عوامل زیستی، روانی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی این گرفتاری و معضل را به یکی از پیچیده‌ترین مشکلات فردی، خانوادگی و اجتماعی تبدیل کرده است.
در همین راستا با توجه به افزایش آمار ابتلا به مواد مخدر و کاهش چشمگیر در سنین ابتدای نوجوانی با یکی از جامعه‌شناسان این حوزه به گفت‌وگو پرداختیم که نتیجه را باهم می‌خوانیم:
امان‌الله قرائی‌مقدم با بیان اینکه از دیدگاه تحقیقات جامعه‌شناسی تحت عنوان «تئوری میدان زندگی و یا نیرو» افزایش آمار معتادان جامعه علل مختلفی دارد گفت: عوامل مختلف فرهنگی، محیط زندگی، خانواده، اقتصادی، اجتماعی، مهاجرت، اعتقادات و باور‌های دینی، رسانه‌های بیگانه، گروه دوستان و غیره باعث شده که میانگین ابتلا به اعتیاد در جامعه افزایش یابد.
وی با بیان اینکه در تئوری میدان زندگی به این موضوع اشاره شده که مجموع عوامل برانگیزنده و بازدارنده باعث می‌شود که فردی مبادرت به انجام کار و اقدامی در زندگی کند، افزود: بالابودن آمار خشونت‌های اجتماعی و خانوادگی، بیکاری، تورم، نبود امکانات و تجهیزات تفریحی و اوقات فراغت، افزایش میزان افسردگی، ناشاد بودن جوانان و غیره ازجمله عواملی هستند که طی چند سال اخیر منجر به افزایش اعتیاد به مواد مخدر در جوانان و نوجوان شده‌اند.
وی گروه همسالان و دوستان را یکی از مهم‌ترین عنصر عوامل برانگیزنده اعتیاد دانست و افزود: متأسفانه در حال حاضر شاهد اعتیاد به مواد مخدر ازجمله قرص اِکس‌تازی، شیشه و غیره در نوجوانان دختر و پسر 12 سال به بالا هستیم.
این جامعه‌شناس گفت: متأسفانه در حال حاضر در میداین اصلی شهر دختران و پسران نوجوان با یکدیگر سیگار و قلیان می‌کشند و یا مواد مخدر مصرف می‌کنند که فاجعه و امری بسیار نگران‌کننده است.
قرائی‌مقدم با بیان اینکه ناامیدی، فقر، عدم اطمینان به آینده، فضای مجازی و غیره باعث شده که افراد به‌راحتی درگیر این بلای خانمان‌سوز شوند، عنوان کرد: چالش‌های اجتماعی زمینه را برای بروز اختلالات مختلف مانند نگرانی، اضطراب و غیره فراهم می‌کند و افراد برای رهایی از این اختلالات به انواع آسیب‌های اجتماعی ازجمله استعمال مواد مخدر، سیگار و مخدرها پناه می‌برند.
وی با بیان اینکه سیگار و قلیان دروازه ورود به اعتیاد هستند که متأسفانه در حال حاضر به یک تفریح در بین جوانان و نوجوانان تبدیل شده، اظهار کرد: در حال حاضر تأثیر نیروهای بازدارنده همانند پلیس، قوانین و غیره بسیار از کمتر از نیرو‌های برانگیزنده است و تمام این عوامل سبب سرخوردگی و تمایل جوانان به استفاده از مواد مخدر می‌شود.
این جامعه‌شناس با بیان اینکه محل زندگی افراد تأثیر بسزایی بر شخصیت آن‌ها می‌گذارد که در این راستا می‌توان به سکونت در مسیرهای تردد مواد مخدر، زندگی در محله‌های پرخطر، حاشیه‌نشینی، فقر و بحران اقتصادی، بیکاری و فرار از مشکلات زندگی اشاره کرد افزود: تحقیقات نشان می‌دهد که حاشیه‌نشینی نیز بر این قضیه دامن زده و سبب افزایش اعتیاد می‌شود.
قرائی‌مقدم خانواده را نخستین مکان رشد شخصیت، با الگوهای رفتاری فرد دانست و اذعان کرد: خانواده علاوه بر اینکه محل حفظ و رشد افراد و کمک به حل استرس و آسیب‌شناسی است، منبعی برای شکل‌گیری تنش و اختلال به‌حساب می‌آید.
وی ادامه داد: ناآگاهی والدین و ارتباط ضعیف آن‌ها با فرزندان، کمبود محبت در خانواده، افراط در محبت، تبعیض بین فرزندان و محدود کردن بیش از اندازه آن‌ها، نبود انظباط در خانواده، خانواده متشنج یا آشفته و ازهم گسیخته از عوامل ارتکاب به انواع بزهکاری مانند سوء‌مصرف مواد هستند.
وی افزود: علاوه بر این عواملی مانند اعتیاد یک یا چند نفر از اعضای خانواده، اختلافات خانوادگی، میزان بالای تعارض‌های خانوادگی، کم‌سوادی والدین، طلاق والدین، محیط خانوادگی ناسالم و بیمار، فقدان احساس رضایت‌مندی در اعضای خانواده، ضعف سرپرستی والدین، بیکاری والدین خصوصاً پدر، آزار جسمی در خانواده، کاهش ناراحتی‌های ناشی از فوت بستگان نزدیک نیز منجر به گرایش به سوی مصرف مواد مخدر خواهد می‌شود.
این جامعه‌شناس و آسیب‌شناس اجتماعی با بیان اینکه در دسترس بودن مواد مخدر تأثیر بسزایی بر افزایش آماد معتادان در جامعه دارد، اظهار کرد: متأسفانه بسیاری از خانواده‌ها از قلیان در تفریحات و مراسم‌های خود استفاده می‌کنند، این نوع دخانیات در تمام سفره‌خانه‌ها، قهوه‌خانه‌ها و غیره در دسترس است و به تمام اقشار سنی هم عرضه می‌شود.
قرائی‌مقدم گفت: پژوهش‌ها نشان می‌دهد که جشن‌های تولد، دور همی‌های دوستانه و غیره تأثیر بسزایی بر تمایل افراد به مصرف سیگار و قلیان دارد.
وی با بیان اینکه کودکانی که یکی از اعضای خانواده آن‌ها معتاد بوده احتمال بیشتری دارد که او درگیر بلای خانمان‌سوز اعتیاد شود، خاطرنشان کرد: معضل چالش‌برانگیز اعتیاد و روند رو به رشد آن به‌ویژه در بین جوانان و زنان، زنگ خطری برای خانواده‌ها و جامعه است، چراکه منشأ بیش از نیمی از جرائم کشور مربوط به مواد مخدر است.
این جامعه‌شناس با بیان اینکه بیکاری به‌عنوان مادر تمام فساد‌ها تأثیر بسزایی بر اعتیاد جوانان دارد، اذعان کرد: در حال حاضر بالغ بر چهار میلیون جوان بیکار در جامعه وجود دارد؛ این معضل در روستاها باعث می‌شود که افراد به حاشیه شهر مهاجرت کنند.
قرائی‌مقدم با بیان اینکه سن اعتیاد در جامعه کاهش چشمگیری یافته و به سمت نوجوانان رفته، این روزها دختران جوان هم گامی جلوتر به سمت اعتیاد برداشته و رنگ و بوی زندگی آن‌ها هم به‌نوعی با موادمخدر عجین شده ابراز کرد: در گذشته‌های دور تنها افراد معتاد در جامعه، مردان با سن بالا آن هم اعتیاد به سیگار و تریاک بودند و زنان با سن بالا نیز فقط به قلیان گرایش داشتند.
وی با بیان اینکه لازم است برای پیشگیری از این بلای خانمان‌سوز آموزش‌های مختلف در حوزه مواد مخدر را از همان ابتدا در مدارس آغاز کنیم، خاطرنشان کرد: باید از کلاس‌ها و دوره‌های مختلف آموزشی در این حوزه و بهره‌مندی از برنامه‌های اساسی برای پیشگیری از اعتیاد در میان نوجوانان و جوانان استفاده کرد.
حال با توجه به آنچه گفته شد بر اساس آخرین آمار اعلام‌شده در سال جاری بیش از چهار میلیون مصرف‌کننده مستقیم و غیرمستقیم مواد مخدر در کشور وجود دارد، یعنی 15 میلیون نفر و یک ششم کشور درگیر گرفتاری موادمخدر هستند. مواد مخدر سالانه نزدیک به 200 هزار میلیارد تومان به اقتصاد کشور ضربه می‌زند.
اکنون که جامعه گرایش به مصرف انواع مخدر ازجمله مواد صنعتی را دارند و سن اعتیاد نیز تا حدودی کاهش یافته لازم است که مسئولان و متولیان امر برای کاهش این مشکلات به‌ویژه برای نوجوانان و جوانان جدی‌تر عمل کنند و دست از انکار و آمارسازی بردارند و با برنامه منسجم کمک کنند از این وضعیت اسفناک عبور کنیم.
از طرفی شاید در گذشته سختگیری خانواده‌ها بیشتر بود و موادمخدر کمتر در دسترس قرار داشت اما امروزه موادمخدر مانند نقل و نبات از انواع مختلف در دسترس همه وجود دارد. تفریح بسیاری از جوانان کشیدن موادمخدر همچون هروئین و حشیش شده است.
سن اعتیاد در جامعه با کاهش چشمگیری به سمت نوجوانان رفته، این روزها دختران جوان هم گامی جلوتر به سمت اعتیاد گذاشته و رنگ و بوی زندگی آن‌ها هم به‌نوعی با مواد مخدر عجین شده، در گذشته‌های دور تنها افراد معتاد در جامعه، مردان با سن بالا آن هم اعتیاد به سیگار و تریاک، بودند و زنان با سن بالا نیز فقط به قلیان گرایش زیادی داشتند اما امروزه دیگر قلیان، سیگار و موادمخدر فقط مختص زنان و مردان میانسال نیست، این روزها اعتیاد در میان جوانان و نوجوانان رشد چشمگیری داشته، در هر قهوه‌خانه یا سفره‌خانه سنتی این گروه‌های فعال جامعه با دورهمی با دوستان و آشنایان عیش خود را نیش می‌کنند، سیگار به هم تعارف می‌کنند اگر کسی هم نکشد از نظر آن‌ها سوسول یا بچه‌مامانی است.
این روزها روزهای ناخوشی نوجوانان و جوانان با غول بزرگ اعتیاد است، سن اعتیاد کاهش یافته، گرایش آن‌ها به موادمخدر از نوع صنعتی افزایش چشمگیری داشته اما چه باید کرد که این مشکلات روز به‌روز بیشتر نشود و جان این گروه فعال جامعه به خطر نیفتد؟ می‌طلبد که مسئولان امر در برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری‌ها برای نوجوانان و جوانان اهتمام بیشتری ورزیده تا این معضل و بلای خانمان‌سوز دامن فرزندان این سرزمین را نگیرد.

عطیه صفی‌زاده