خاک به‌عنوان مأمن، زیستگاه و رویشگاه میلیاردها موجود زنده اعم از گیاهان، جانوران، میکروارگانیزم‌ها و بستری برای ارائه خدمات اکوسیستمی بی‌نظیری چون تأمین غذا، آب پاک و سوخت، بسیار ارزشمند و حائز اهمیت است.
تنوع زیستی موجود در خاک در چرخه مواد مغذی اکوسیستم، رشد و تغذیه گیاهان، ذخیره و تصفیه آب، سرکوب آفات، مقاومت در برابر فرسایش و موارد متعدد دیگر نقش بسیار مهمی ایفا کرده و برای سلامت و پایداری تمام اکوسیستم‌های موجود بر کره زمین حیاتی است.
تغییر اقلیم، تخریب زیستگاه‌ها، شیوه‌های نادرست مدیریت و بهره‌برداری اراضی، جنگل‌زدایی، کشاورزی ناپایدار و بسیاری عوامل دیگر حاصل از افزایش روزافزون نیازهای جهانیان و به‌تبع آن دست‌یازی‌های بی‌رویه انسان در گنجینه طبیعت، همه و همه خاک را به سمت آلودگی بیشتر، فرسایش سریع‌تر، شوری بالاتر، کیفیت پایین‌تر و در نتیجه غنای کمتر تنوع زیستی هدایت کرده، از بهره‌وری و حاصلخیزی آن می‌کاهد و حیات انسان و دیگر موجودات زنده را بر روی کره زمین به مخاطره می‌اندازد.
تلاش برای حفاظت از خاک و جلوگیری از آلودگی، شوری، فرسایش و کاهش کارآمدی آن، راهی به‌ سوی داشتن محیط‌زیست هرچه سالم‌تر، تنوع زیستی هرچه پایدارتر و امنیت غذایی هرچه بیشتر است.
بر این اساس برآن شدیم تا با دانشیار پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
یحیی پرویزی با بیان اینکه به اعتقاد اندیشمندان و صاحب‌نظران خاک به‌مثابه فیلتری است برای کلیه ارکان سیستم حیات زیرا این سیستم به‌نوعی چرخه مواد را شامل شده حال‌آنکه ممکن است دچار آلایندگی محیط شود، گفت: درواقع این مواد در مسیر قرار گرفتن در خاک در یک فضای بافری هستند و آلایندگی‌های آن‌ها تعدیل و تنظیم می‌شود.
وی با تأکید بر اینکه در مقیاس زمانی کوتاه‌مدت نیز آسیب‌ها و مسائلی که ممکن است برای ارکان زنده اکوسیستم ایجاد شود را خاک می‌تواند تعدیل و تنظیم کند ‌و شدت تغییرات ناگهانی را کاهش دهد، ابراز کرد: از دیگر کارکردهای خاک می‌توان به کارکرد تولیدی آن اشاره کرد.
وی ادامه داد: در عرصه تولید خاک به‌عنوان مهم‌ترین رکن و تنها نقطه امید برای اتکا در عرصه تأمین غذا و نهاده‌ها به‌حساب می‌آید.
دانشیار ‌پژوهشکده‌ حفاظت خاک و آبخیزداری کشور با اشاره به اینکه خاک یک بانک ژن محسوب شده به طوری که 25 تا 30 درصد از تنوع زیستی در کره زمین در همان چند سانتی‌متر خاک سطحی قرار دارد ابراز کرد: درواقع یک‌سوم تا یک‌چهارم جانداران روی زمین در درون خاک زندگی می‌کنند پس به لحاظ ارکان اکوسیستمی خاک بالاترین تنوع زیستی را در این چرخه حیات به خود اختصاص داده است.
پرویزی افزود: علاوه براین خاک به‌نوعی بانک بذر، قارچ و سایر میکرواگارنیسم‌ها نیز محسوب می‌شود به طوری که تمامی گیاهان در درون خاک دارای بانک بذر هستند تا هم ژنوم خود را حفظ کرده و هم بقای خود را تضمین کنند.
وی با بیان اینکه خاک دارای کارکردهای دیگری در مسیر توسعه است، اذعان کرد: درواقع خاک بستری برای استقرار سازه‌ها، اقامتگاه‌ها و حمل‌ونقل است.
دانشیار‌ پژوهشکده‌ حفاظت خاک و آبخیزداری با تأکید بر اینکه خاک سابقه حیات و تمدن بشر را نیز در خود حفظ می‌کند، تشریح کرد: علاوه بر این کارکردها همچون سلامت بشر و موجودات، خاک برای ادامه چرخه زندگی بشر یک رکن لازم و ضروری است.
پرویزی با تأکید بر اینکه لازمه جریان عناصر اکوسیستم بستر خاک است که در غیر این صورت سلامت این چرخه دچار مشکل می‌شود، ابراز کرد: با توجه به شرایط اکوکلیمایی کشور ارکان اکوسیستم آن (مهم‌ترین آن خاک است) دارای یک تعادل شکننده است.
وی با بیان اینکه هرگونه دخل و تصرف در این تعادل شکننده، بازگشت و ترمیم آن با دشواری همراه است، اذعان کرد: از طرفی بسیاری از اندیشمندان خاک را یک موجود زنده می‌دانند حال آنکه موجود زنده دارای مشخصه‌های خاصی است یعنی رشد، نمو و تکثیر شود و از قدرت ترمیم‌پذیری برخوردار بوده و در نهایت پیری از بین می‌رود.
دانشیار ‌پژوهشکده‌ حفاظت خاک و آبخیزداری کشور با بیان اینکه بر اساس این سیر تکامل عنوان‌شده خاک نیز همچون دیگر موجودات زنده دارای سن، رشد و تکامل و قدرت ترمیم‌پذیری است، اذعان کرد: با این تفاسیر این موجود زنده همچون دیگر موجودات درصورتی‌که در معرض استعمار و استثمار بیش‌ازحد قرار گیرد فرسوده و تخریب خواهد شد.
پرویزی ادامه داد: مسئله این است که در برخی مناطق جهان خاک بنا به شرایط اکوکلیمایی دارای قدرت خودترمیمی است به طوری که می‌توان تعادل را در آن احساس کرد اما در کشور ما این عنصر حیاتی از شرایط شکننده‌تری برخوردار است بنابراین دخل و تصرف در آن بدون در نظر گرفتن الزامات رفتاری با یک موجود زنده منجر به تخریب و از بین رفتن کارکردهای آن شود.
وی با تأکید بر اینکه از بین رفتن حتی یکی از کارکردهای خاک به معنای تخریب آن است ابراز کرد: متأسفانه در کشور ما فشار بیش‌ازحد به این عرصه‌ها با رویکرد افزایش تولید بدون لحاظ کردن ظرفیت موجود می‌تواند خطر مهمی برای این بخش از اکوسیستم تلقی شود.
این خاک‌شناس با اشاره به اینکه متأسفانه این افزایش فشار بر عرصه خاک‌های سطحی در کشور ما در اغلب کاربری به‌ویژه کاربری‌های با تعریف مرتع، زارعت آبی و دیم و حتی در جنگل‌ها به روش‌های مختلف دیده می‌شود، افزود: این آسیب به نحوی است که در عرصه سرزمینی ایران به لحاظ خاک به شکل نادر می‌توان عرصه‌هایی را یافت که تحت فشار نبوده و همچنان از ظرفیت برخوردار باشند.
پرویزی در پاسخ به این سؤال که در حال حاضر راهکار بلندمدت و کوتاه‌مدت برای حفاظت از خاک در مقابل این تهدیدات چیست؟ گفت: وجود این نگرش که خاک یک موجود زنده و با کارکردهای متنوع زیستی است می‌تواند راه‌گشا باشد که دراین‌بین شناساندن این مهم در بین عموم و آگاهی‌بخشی به آن اهمیت بالایی دارد زیرا هریک از ما به‌نوعی با این زیرساخت طبیعی سر و کار داریم.
وی ادامه داد: وجود این نگرش (خاک موجود زنده است) چه برای بهره‌برداری مستقیم و چه غیرمستقیم از اهمیت بالایی برخوردار است حال آنکه این آگاهی‌بخشی در سطح پایین‌تر جامعه و در بین مردم عامی با توجه به اینکه در پی مطرح شدن به یک مطالبه عمومی تبدیل خواهد شد اهمیت بیشتری خواهد داشت.
مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد خاک به‌عنوان بستر حیات، با بخش‌های کشاورزی، منابع طبیعی، مسائل زیست‌محیطی و درنهایت ثبات و پویایی جوامع انسانی در ارتباط مستقیم بوده و توسعه پایدار جوامع زیستی و مدنی در گرو شناخت دقیق و مدیریت صحیح خاک است که دراین‌بین نباید با هدف رسیدن به خودکفایی در محصولات کشاورزی، اطمینان از تولید غذای سالم و در نهایت دستیابی به محیط زیستی سالم، مدیریت بهینه خاک را با فشار مضاعف بر آن از قلم انداخت است که دراین‌بین با هدف گسترش توجه جامعه به اهمیت موضوع خاک، آگاهی‌بخشی عمومی درباره ضرورت حفظ خاک و جلوگیری از آلودگی و جلوگیری از فرسایش و تخریب و تغییر کاربری خاک ضروری است و بر اساس این رویکرد همه ارکان بخش کشاورزی، محیط‌زیست و به‌طور عموم همه شهروندان این کشور در قبال صیانت از خاک مسئول هستند.
بنابراین می‌توان گفت خاک، پیکره‌ای طبیعی و پویاست که بر اثر فرایندها و عوامل خاکساز تشکیل شده و دربرگیرنده مواد معدنی و آلی است که پوسته خارجی زمین را می‌پوشاند و به‌عنوان منبع طبیعی، سرمایه ملی و بستر حیات، نقش اساسی در استقرار و رشد جوامع بشری و نیز سایر مخلوقات دارد و در واقع بخشی از زنجیره غذایی انسان و سایر حیوانات از خاک است، به همین دلیل هرگونه آلودگی موجود در خاک می‌تواند در زنجیره غذایی، به سطوح بالاتر انتقال یافته و در نهایت در انسان تمرکز یابد.
حال آنکه در سند چشم‌انداز ایران 1404 برخورداری از سلامت فردی، جامعه و محیط، همراه با بهره‌مندی از محیط زیست سالم ازجمله اصول مهم است و پایش آلودگی‌های خاک از ابزارهای صحت و سقم آن محسوب می‌شود که باید مدنظر برنامه‌ریزان و مسئولان آب‌وخاک کشور قرار گیرد.

طاهره ترابی مهوش