شهرها از کنار هم قرار گرفتن انسان‌هایی پدید آمده‌اند که همیشه برای داشتن جامعه‌ای بهتر تلاش می‌کرده‌اند. برای آنکه بتوان شهری با رویکرد دین‌محور داشت باید همه تصمیماتی که در حوزه‌های مختلف ازجمله اجتماعی، اقتصادی و... گرفته می‌شود خدامحور باشد. به تعبیر دیگر مسئولان و تصمیم‌گیران شهری باید این بستر را به‌گونه‌ای فراهم کنند که موجب آرامش، تعادل و تربیت انسان‌های متعالی شود.

شهری که با رویکرد دینی طراحی شود، انسان‌ها را به سمت خدا سوق می‌دهد و گوشه‌گوشه‌اش وی را به یاد خدا می‌اندازد. در شهر خدامحور باید روابط افراد هم با خدا هم با یکدیگر و هم سایر جامعه و حتی محیط زیست درست باشد. برای داشتن چنین جامعه‌ای باید هر آنچه که اتفاق می‌افتد به تحقق این امر منجر شود.

به‌منظور بررسی بیشتر این موضوع با عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان گفت‌وگو کردیم که در ادامه خواهید خواند:

محمدرضا عراقچیان افزود: موضوع شهر یک موضوع چندجانبه است یعنی می‌توان از نظر کالبدی، اجتماعی و اقتصادی به آن نگاه کرد. اگر از نظر تاریخی به آن بپردازیم باید گفت که از گذشته تلاش‌های زیادی انجام شده تا تعریف جامعی از شهر خدامحور ارائه شود که می‌توان نام گذاری‌های دیگری مثل مدینه فاضله که ترجمه ما از این کلمه است یا شهر ایده‌آل را برای غربی‌ها بیان کرد.

وی ادامه داد: افراد مختلفی اعم از غربی‌ها، شرقی‌ها، مسلمانان، یهودی‌ها و یا حتی غیر از خداپرستان همه اشاره‌ای به مدینه فاضله به معنی امروزی که ما می‌بینیم داشته‌اند؛ مثلاً فارابی که نظراتش درباره‌ مدینه فاضله معروف است. همچنین افرادی مانند ملاصدرا، امام خمینی (ره)، استاد محمدتقی جعفری، خواجه‌نصیر و همچنین افرادی مثل توماس‌هابز و سایر افراد به این موضوع پرداخته‌اند که نشان می‌دهد موضوع جدیدی نیست اما چرا از گذشته تاکنون مورد بحث و بررسی قرار گرفته است؟

وی با بیان اینکه چون انسان‌ها همیشه کنار هم جمع شده و پیگیر حل مسائل خود بوده‌اند خاطرنشان کرد: به تعبیری، ایده‌آل‌گرایی انسان باعث شده تا شهر خدامحوری شکل بگیرد. تضادی نیز در گفته‌ها وجود دارد که در هنر، فیلم‌سازی و تئاتر هم می‌بینیم و نیاز است که حل شود مثلاً گفته می‌شود فیلم اسلامی یعنی فیلمی که فرد در آن به مسجد می‌رود و نماز می‌خواند یا نه؟ هنوز این بحث‌ها وجود دارد که چه فیلمی اسلامی است و چه فیلمی اسلامی نیست؟ یا چه هنری اسلامی است؟ ما در مورد شهر هم همین بحث را داریم اگر در یک شهر تعداد مساجد، حسینیه‌ها و امامزاده‌ها زیاد باشد شهر اسلامی است یا نه؟ اگر تعداد مد نظر باشد که در حال حاضر شهر‌های عربستان اسلامی‌ترین و خدامحورترین شهرها هستند یا مثلاً در ترکیه مساجد فراوان‌اند ولی آیا می‌توان شهر‌های ترکیه را شهر خدامحور تلقی کرد؟

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه فراوان بودن ابزارهای دینی در یک شهر الزاماً به معنای دینی و خدامحور بودن شهر نیست مطرح کرد: به عنوان مثال اگر ما هنگامی که صبح بیدار می‌شویم فراوان صدای اذان را از مساجد بشنویم، خدامحور بودن شهر را تأیید نمی‌کند؛ شاید یک نشانه باشد ولی قطعی نیست.

عراقچیان با ابراز اینکه وقتی می‌گوییم شهر خدامحور افراد سعی می‌کنند کلمات دیگری را مقابل خدامحور قرار دهند اذعان کرد: طی تحقیقاتی متوجه شدم برخی افراد به غلط کلمه‌ای را مقابل خدامحوری قرار می‌دهند؛ مثلاً می‌گویند شهر ماشین‌محور علیه خدامحور است؛ در صورتی که این‌چنین نیست. خودرو یکی از ابزار‌های فناوری است که بشر برای راحتی گذران زندگی خود آن را ساخته و اگر از فناوری درست استفاده کند هیچ تضادی با خدامحوری ندارد.

وی با بیان اینکه برخی افراد نیز دنیامحوری را مقابل خدامحوری قرار داده‌اند افزود: به نظر من اشتباه است؛ درست است که دنیا باید در مقابل آخرت حقیرتر تصور شود اما نه به آن معنی که آن را کاملاً حذف کرد؛ چراکه دنیا مزرعه آخرت است پس در دنیا هم باید کار کنیم و نباید کلمه دنیامحوری را در مقابل خدامحوری قرار دهیم.

وی افزود: همچنین برخی می‌گویند شهر انسان‌محور مقابل شهر خدامحور قرار دارد. اگر بیشتر توجه کنیم این تفکر افراد اومانیسم و کسانی است که خدا را قبول ندارند؛ این دیدگاه شاید از یک جنبه درست باشد ولی اگر انسان را به‌عنوان اشرف مخلوقات بدانیم نمی‌توانیم کلمه انسان‌محوری را در مقابل خدامحوری قرار دهیم.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان با ابراز اینکه شاید با جست‌وجو در کلمات بتوان شیطان‌محوری را در مقابل خدامحوری قرار داد این دو می‌توانند در مقابل هم قرار بگیرند افزود: اما در اینجا شیطان نه به‌عنوان یک فرشته‌ای که بر انسان به‌عنوان اشرف مخلوقات سجده نکرد بلکه به‌عنوان هر آنچه پلیدی و پستی است که در دنیا وجود دارد. گاهی این شهر شیطان‌محور می‌تواند شهر سودمحور هم باشد.

عراقچیان با بیان اینکه شهر سودمحور به معنای این است که آدم‌ها سعی دارند سر هم کلاه بگذارند تا سود بیشتری کسب کنند افزود: به تعبیر بهتر کلمات قرآنی، تفرعن داشته باشند یعنی طغیان کرده و فرعون‌وار زندگی کنند؛ این شهر شیطان‌محور خواهد بود و ما باید در مقابلش به‌دنبال راه‌اندازی یک شهر خدامحور باشیم. برخی از اندیشمندان برای شهر خدامحور عدد و رقم تعیین کرده‌اند شاید این خیلی منطقی و درست نباشد مثلاً بعضی از علمای دینی ما برای شهر ارتفاع و حد جمعیت مشخص کرده‌اند.

وی با بیان اینکه این‌ها خیلی خوب است ولی نمی‌تواند ملاک باشد گفت: شهری که مثلاً ارتفاعش از چهار طبقه بیشتر باشد آیا واقعاً از خدامحوری خارج و به شیطان‌محور تبدیل می‌شود؟ یا شهری که جمعیت آن از 500 هزار نفر بیشتر شد این‌گونه است؟ خیر. این‌ها ممکن است ملاک‌های مقایسه‌ای باشند ولی ملاک‌های صد درصدی نیستند. یا مثلاً برخی شکل شهر را ملاک قرار می‌دادند به نظر بنده اگر شهر را یک جامعه تصور کنیم این جامعه ارکان مختلفی دارد برای اینکه شهری خدامحور باشد باید همه ارکانش خدامحور باشد. بنیان‌های فکری و به تعبیری دین و آیین اولین ارکان‌های جامعه هستند اینکه چه دین و آیینی بر جامعه حاکم است.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان مطرح کرد: وقتی بنیان‌های فکری بر مبنای انسان شکل گرفته باشد به خدامحوری منجر نخواهد شد اما اگر بر مبنای آفرینش خداوند باشد آن موقع می‌تواند یک زیربنای اساسی برای شهر فراهم کرده و یا یک رکن اصلی باشد. یعنی وجود آن چیزی که ما به آن دین می‌گوییم در بعضی جوامع ممکن است آن را فرهنگ یا عرف بنامند اما در جامعه ما این بنیان فکری را دین می‌گویند.

عراقچیان ادامه داد: رکن بعدی قانون است. قطعاً در شهر خدامحور قانون حاکمیت می‌کند حتی اگر قانون غلط باشد. یعنی باید در جهت اصلاح قانون تلاش کنیم. بی‌قانونی از نشانه‌های شهر شیطان‌محور و قانون‌مداری نشانه شهر خدامحور است.

وی بیان اینکه رکن بعدی قانون‌گذار است افزود: اینکه فردی که قانون را تعریف می‌کند، می‌نویسد و آن را با بنیان‌های فکری تطبیق می‌دهد، چقدر با اصول دینی و خدایی آشنایی دارد و دارای چه بنیان فکری است؟ از ارکان جامعه خدامحوری محسوب می‌شود به این معنا که قوانین وضع‌شده مغایر اصول شرعی و عقلی نباشد. همان اتفاقی که ما در مورد احکام شرعی داریم. این قوانین نیز باید برای شهرنشینی وجود داشته باشد.

این استاد دانشگاه با ابراز اینکه در شهر علاوه بر دین و مذهب، فرهنگ و عرف نیز داریم پس باید آنچه که به‌عنوان قانون نوشته می‌شود با شرع و هیچ‌کدام از این‌ها مغایرت نداشته باشد گفت: همچنین باید مردم‌پسند بوده و با عقل و عرف هم‌سو باشد.

عراقچیان با اشاره به اینکه یکی از ارکان مهم در جامعه دینی حاکمان آن هستند که این باید جزء اصلی‌ترین ارکان باشد و در قرآن کریم هم بسیار به آن اشاره شده ادامه داد: نمی‌شود یک جامعه را اسلامی تصور کنیم و فردی که دارای رفتار فرعونی است بر آن حاکمیت داشته باشد.

وی با بیان اینکه یکی دیگر از ارکانی که باید به آن توجه شود مردم هستند گفت: در جامعه مردم یک بار به‌عنوان فرمانبردارن حکومت به‌شمار می‌آیند اما اگر این جامعه را خدامحور بدانیم مردم با توجه به اینکه خودشان را اشرف مخلوقات می‌دانند به‌عنوان حاکم می‌توانند بر رفتار خویش حکومت کنند.

وی دیگر رکن جامعه خدامحور را محیط و زمینه برشمرد و گفت: ما باید به محیط هم بسیار توجه کنیم. من می‌خواهم به گفته‌هایم از یک منظر دیگر نگاه کنم؛ در شهر خدامحور افراد به چهار موضوع باید توجه داشته باشند یعنی رابطه خود را با چهار عنصر باید تنظیم کنند تا شهر خدامحور شود.

این استاد دانشگاه ادامه داد: نخست اینکه رابطه خود را با خدا، که در دین ما بسیار به آن سفارش شده بسیار قوی کند. البته نقدی که به برخی از علما وارد است اینکه بر این اصل بسیار تأکید شده اما بر ارتباط انسان با سه عنصر دیگر آن گونه که باید توجه نشده است.

عراقچیان با بیان اینکه بر اساس روایات گفته شده خودتان، به حساب خود رسیدگی کنید قبل از اینکه دیگران به حسابتان برسند. پس ما یک رابطه بین انسان و نفس خود هم داریم. در شهر خدامحور و شهر برتر آدم‌ها قبل از اینکه مورد بازخواست قرار بگیرند خودشان را بازخواست می‌کنند خاطرنشان کرد: همانطور که علما سفارش می‌کنند قبل از خواب به اعمالی که طی روز انجام داده‌اید فکر کنید، در شهرها هم خوب است که این کار انجام شود یعنی بگوییم من امروز این رفتارها را با خدا و دیگران داشتم حالا باید خودم را محاکمه کنم.

وی از دیگر نشانه‌های شهر خدامحور را تنظیم روابط انسان‌ها با یکدیگر بیان کرد و گفت: نام این رابطه در جامعه‌شناسی؛ روابط اجتماعی و در علوم دینی اخلاق است و در علوم غربی نام‌های دیگری دارد. همچنین در تمام ادیان از ادیان الهی گرفته تا غیر الهی همه حرف‌های مفصلی در خصوص رابطه انسان با دیگران وجود دارد. در شهر خدامحور مهم‌ترین موضوع رابطه انسان با هم نوع خودش است که باید یک مرزی را بین انسان و جامعه قائل شویم.

این عضو هیئت علمی دانشگاه با اشاره به اینکه در گذشته یک عده فردگرا شده و به سمت غرب رفته و عده‌ای هم جامعه‌گرا شده و به سمت شرق رفتند گفت: مسلمانان باید در این بین بتوانند روابط خود را تنظیم کنند، اولویت‌ها و ارزش‌گذاری‌های بین خودشان و جامعه چیزی است که نه در فرهنگ غرب که فردگرا است وجود دارد و نه در فرهنگ گذشته شرق که کومونیسم مورد اهمیت بوده؛ در فرهنگ دینی ما هر کدام از این موارد جایگاه خاص خودشان را دارند.

عراقچیان در ادامه مطرح کرد: در شهر خدامحور باید بتوان رابطه‌ای تعریف کرد که مطلوبیت رابطه بین انسان و جامعه را حفظ کند. عمده‌ترین توقع معماران و شهرسازان از علمای جامعه‌شناسی، دینی و روان‌شناسان این است که حد این رابطه را تعریف کنند.

وی با بیان اینکه دیگر رکنی که می‌تواند جامعه خدامحور را معرفی می‌کند و امروزه خیلی به آن پرداخته شده رابطه انسان با محیط زیست است ادامه داد: هر فرد جدای از انسان‌های دیگر باید رابطه‌اش را با جانوران، گیاهان و به بیان دیگر با زمین به معنای عام تنظیم کند. همچنین با توجه به این که انسان به کره مریخ و ماه هم پا گذاشته باید به این رابطه بیشتر توجه کند و فقط به فکر کره خاکی نباشد.

وی با عنوان اینکه انسان باید به سلامت محیط زیست به معنی عام یعنی تمام کهکشان‌ها و تمام کیهان و آن چیزی که مخلوق خداوند است فکر کند اذعان کرد: موضوعی که امروزه خیلی رواج پیدا کرده این است که یک تعداد از طبیعت‌گرایان رابطه انسان با سگ، گربه یا میمون را مطرح می‌کنند و تعدادی به این موضوع در حد رابطه انسان با محیط زیست و حفظ فضای سبز و مثلاً درختان می‌پردازند. کلامی در قرآن هست که بیان می‌کند با غرور روی زمین راه نروید. این ممکن است از نظر اخلاقی در یک جنبه دیگر قابل تفسیر باشد اما برای من، رابطه انسان با محیط زیست را تنظیم می‌کند و به معنای احترام گذاشتن است. وقتی می‌گوییم با غرور با انسان دیگری صحبت نکنید یعنی کرامت انسانی را حفظ کنید حال این قضیه را می‌توان برای محیط زیست هم رعایت کرد.

این استاد دانشگاه در ادامه با بیان اینکه این بدان معنی است که باید کرامت محیط زیست را حفظ کنیم گفت: حال سؤال این است که آیا ما باید دست روی دست بگذاریم و بهره‌ای از محیط زیست نبریم؟ کشاورزی نکنیم؟ از هیچ جانداری استفاده نکنیم؟ خیر اینگونه نیست، بلکه در حد نیاز، عدم خسارت و ظلم نکردن به محیط زیست باید از آن‌ها استفاده کرد. امروزه ما به شدت به محیط زیست ظلم می‌کنیم تفاوت ما با انسان‌های 100 سال قبل در همین است که آن‌ها برای محیط زیست احترام قائل بودند و ما تازه به فکر افتاده و در پی تحقیق برآمده‌ایم که بدانیم در گذشته چگونه محیط زیست را حفظ می‌کردند تا یاد بگیریم و عمل کنیم.

عراقچیان با بیان اینکه اگر از دیدگاه این چهار موضوع یعنی رابطه انسان با خدا، انسان با خودش،‌ انسان با دیگران و انسان با محیط نگاه کنیم و محاسبه این موضوعات را داشته باشیم خود به خود یک جامعه توحیدی خواهیم داشت افزود: حال این بحث پیش می‌آید که رابطه بین انسان و آخرت چه می‌شود؟ اگر شهر خدامحور است پس آخرت چه می‌شود؟ این همان موضوعی است که باید به دنیا آنقدر خوب بپردازیم که حضرت علی (ع) در این مورد می‌فرمایند فکر کنید تا ابد در دنیا زنده هستید و آنقدر بی‌اهمیت باشید که فردا خواهیم مرد. دنیا را باید مسیر بدانیم مسیر به تعبیر امروزی‌ها جزئی از سفر است. دنیا هدف نیست ولی مسیر است و باید زیبا دیده شود.

وی اذعان کرد: حال می‌شود از شهر مسیری برای گذر به دنیای دیگر لذت برد برای اینکه خودمان لذت ببریم باید اجازه دهیم دیگران هم لذت ببرند یعنی خدایی فکر کنیم و انسانی عمل کنیم تا دنیا را راه و مسیری برای هدف ببینیم.

این استاد دانشگاه با اشاره به موضوع محبت والدین به فرزند یا محبت همسر به همسر افزود: اگر این نوع نگاه محبت‌آمیز که در خانواده مطرح است را بخواهیم به جامعه تعمیم دهیم باید به این آیه قرآن که می‌فرماید «به یکدیگر محبت کنید» توجه داشته باشیم چراکه در راستای محبت به خدا است و اگر اینطور تفسیرش کنیم یعنی افراد وقتی در خانواده محبت داشته باشند به یکدیگر هم در جامعه محبت خواهند داشت. اگر فقط به همین یک امر توجه شود یعنی برای رضای خدا به انسان‌ها محبت کنیم خود به خود جامعه خدایی یا مدینه فاضله شکل خواهد گرفت.

عراقچیان با اشاره به اینکه در جامعه خدایی اقتصاد مدلش عوض می‌شود؛ یعنی ما امانت‌دار هستیم و حقوقی از اموال دیگران بر ما وجود دارد خاطرنشان کرد: وقتی اخلاق شهری حاکم می‌شود حال حیات طیبه یا محبت انسان‌ها به یکدیگر وجود خواهد داشت. در چنین وضعیتی در هر جای شهر قدم بزنیم خدا را به ما یادآوری می‌کند و ما را برای کمال و تعالی کمک خواهد کرد و در نتیجه در آن شهر احساس امنیت جسمی و فکری خواهیم داشت.

وی ادامه داد: در آن شهر عدالت اجتماعی حاکم می‌شود، اقتصاد کامل و جامعی خواهیم داشت، تربیت انسان به بهترین شکل خواهد بود. اگر بخواهیم شهر خدامحور را در یک جمله خلاصه کنیم در شهر خدامحور، جایی برای طغیان ابلیس و تفکرات ابلیسی وجود ندارد. مصادیقی از گذشته برای مدینه فاضله بیان شده مثلاً بیت‌المقدس، مکه یا مدینه زمان پیامبر را بعضی‌ها به‌عنوان مدینه فاضله معرفی کردند یا امروزه برخی از غربی‌ها بعضی شهرهایشان را مدینه فاضله معرفی می‌کنند که تعریف مدینه فاضله همان شهری است که انسان‌ها در آن طغیان نکنند.

شهر خدامحور به شهری گفته می‌شود که تمام تلاش‌ها برای بهبود روابط افراد آن در رابطه با آنچه که با آن مرتبط هستند در نظر گرفته شده. در این شهر همه امکانات، سازه‌ها، تفکرات و هرآنچه وجود دارد همانند مسیری که افراد را به مقصد می‌رساند تعبیه شده است. در اینگونه شهر به هر قسمت آن که نگاه کنی جز یاد خدا را نمی‌بینی. همه مردم و مسئولان شهر در تلاش‌اند تا آنچه که لازمه شهر خدامحور است را فراهم کنند حال سؤال این است که آیا در جامعه امروز و به خصوص در ماه مبارک رمضان می‌توان با حضور در شهر همدان که به دارالمؤمنین معروف است به یاد خدا افتاد؟