ایران در حال حاضر جزو کشور‌های دارای «تنش آبی» محسوب می‌شود. این وضعیت در حالی است که سیاست‌های توسعه در ایران سال‌های طولانی بر مبنای توسعه صنایع‌آب‌بر بدون توجه به شرایط و تاب‌آوری اقلیمی بوده است. در همین راستا مصرف بی‌رویه آب در کشور از یک طرف و محدودشدن بیشتر‌و‌بیشتر منابع آب تجدیدپذیر، متولیان آب کشور را به چاره‌جویی انداخت. در سال‌های گذشته برخی از صنایع به ویژه فولادی‌ها از آب ارزشمند شهر‌ها استفاده می‌کردند، به طوری که در یکی از استان‌ها، یک صنعت پتروشیمی به جای استفاده از پساب با حفر 17حلقه چاه، آب شرب استان را می‌بلعید. دولت سیزدهم با هدف تأمین آب مطمئن برای صنایع و جداسازی نیاز آن‌ها به آب تجدیدپذیر، توجه ویژه‌ای به آب‌های نامتعارف کرده و با انعقاد 19‌هزار‌میلیارد تومان قرارداد برای تأمین آب پایدار صنایع از پساب شهری برای تأمین 7/1 میلیارد‌مترمکعب از نیاز صنایع به آب برنامه‌ریزی کرده است. این پروژه‌ها در استان‌هایی نظیر سیستان‌وبلوچستان، آذربایجان‌شرقی، اصفهان، قم و دیگر استان‌های کشور اجرایی خواهد شد، حداکثر اجرای این پروژه یک سال تا 5/1 سال است، ولی بهره‌برداری آن 20سال خواهد بود.

بحران کم‌آبی طی چند سال اخیر در ایران جدالی را میان مصرف کنندگان اصلی آن، یعنی بخش‌های شرب، کشاورزی و صنعت ایجاد کرده است. در واقع چند سالی است همه جا بحث مشکل کم‌آبی و کمبود منابع این مایه حیاتی بالا گرفته است، اما گویا کم‌کم آژیر خطر این موضوع به صدا درآمده است و با کم‌آبی‌های به وجود آمده در جنوب و مرکز کشور، همه مردم و مسئولان بیش از پیش به فکر چاره‌اندیشی اساسی برای حل این معضل افتاده‌اند، اما در این میان همواره انگشت اتهام مصرف بالای آب همیشه به سمت صنایع به ویژه صنعت فولاد نشانه رفته است. حال سؤالی که مطرح می‌شود، اینکه چطور بسیاری از کشور‌های پیشرفته دنیا با وجود کارخانه‌های بزرگ فولاد، هیچ وقت با مشکل کم آبی مواجه نیستند؟

بررسی‌ها نشان می‌دهد بیشترین تعداد کارخانه‌های تولید فولاد و ذوب‌آهن در مناطق کم‌آب کشور و اصطلاحاً خشک و دارای تنش آبی تأسیس و راه‌اندازی شده است؛ استان‌هایی که خود با تنش آبی مواجه هستند و فعالیت کارخانجات فولادی در این مناطق نیز خود مزید بر علت شده است تا خشکسالی در این مناطق تشدید شود. به عنوان مثال قرارگرفتن 28کارخانه فولاد و ذوب‌آهن تنها در استان یزد باعث شده است این استان و نواحی همجوار آن با جدی‌ترین تهدید‌های ناشی از کم‌آبی و فرونشست مواجه شوند. استان‌های کرمان و اصفهان نیز در موقعیت‌های مشابه استان یزد قرار دارند.

شکی نیست تنوع آب‌وهوایی در ایران زیاد و اقلیم کشورمان یک اقلیم گرم‌وخشک است. در واقع بین آب و محیط زیست همواره یک ارتباط ارگانیک و پیوسته برقرار است. از سوی دیگر بحرانی‌شدن وضعیت هر دو، خود معلول علتی دیگر و ناشی از توسعه نامتوازن و ناپایدار در این سرزمین است. این وضعیت در حالی است که سیاست‌های توسعه در ایران سال‌های طولانی بر مبنای توسعه صنایع‌آب‌بر بدون توجه به شرایط و تاب‌آوری اقلیمی بوده است.

  بیشترین تخریب منابع آبی در استان‌های مرکزی

در همین راستا استقرار صنایع آب‌بری همچون فولاد که حداکثر مصرف و اتلاف آب بدون بازیافت را دارد، طی دو دهه اخیر به شدت در ایران افزایش یافته و جالب آنکه سیاست‌های دولتی نیز مجوز آن را صادر کرده است. به عنوان مثال در برنامه «سازگاری با کم‌آبی» که اردیبهشت ماه1400 از سوی «مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری» تهیه شده است، مطرح می‌شود که در بخش مربوط به کاهش مصرف آب و صرفه‌جویی در صنایع و در استان اصفهان طی سال‌های 1399 تا 1404 هیچ برنامه‌ای برای کاهش مصرف آب و صرفه‌جویی صنایع در این استان در نظر گرفته نشده و میزان صرفه‌جویی تقریباً برابر با صفر‌درصد است.

این آمار به این معنی است که صنایع استان اصفهان طی پنج‌سال و با مجوز رسمی از سوی دولت وقت و به هر میزان که بخواهند می‌توانند از روان‌آب‌ها و منابع آب زیرزمینی استفاده کنند. همچنین بنا بر آمار تارنمای «انجمن فولاد ایران» تعداد شرکت‌ها و صنایع فولاد و ذوب‌آهن در ایران از سال1999 تاکنون از 15کارخانه به 212کارخانه افزایش یافته است که اغلب آن‌ها در استان‌های خشک و نیمه‌خشک کشور همچون یزد، اصفهان و کرمان تحت عنوان ایجاد اشتغال در مناطق محروم فلات مرکزی ایران و بخش‌های شرقی کشور احداث شده‌اند.

این آمار نشان می‌دهد به ازای هر استان 5/3 کارخانه و شرکت مرتبط با تولید فولاد و ذوب‌آهن وجود دارد و این آمار در قیاس با تعداد جمعیت کشور به این معناست که به ازای تقریباً هر 377‌هزار نفر در کشور، یک کارخانه تولیدی فولاد و ذوب‌آهن وجود دارد. در نظر داشتن این آمار با توجه به وضعیت اقلیم استان‌هایی مانند یزد، اصفهان و کرمان و قرارگرفتن صنایع‌آب‌بر در این نواحی بسیار قابل‌تأمل است و با ادامه روند کنونی در کشور بیش از 12‌میلیاردو11‌میلیون‌و306‌هزارو500‌مترمکعب آب برای تولید محصولات فولادی و آهن‌اسفنجی در سال مصرف می‌شود.

این میزان با توجه به حجم آب ذخیره در پشت سد‌های کشور در سال 1401 که رقمی بالغ بر 7/17 میلیارد مترمکعب برآورد شده، نشانگر این نکته است که اگر قرار باشد این صنایع از آب‌پشت سد‌ها استفاده کنند، بیش از 67‌درصد از آب ذخیره‌شده باید به آن‌ها اختصاص یابد و حدود 32‌درصد باقی مانده نیز برای سایر صنایع، کشاورزی (که مصرف‌کننده بیش از 82‌درصد از سرانه‌مصرف آب است) و نیز شرب باقی می‌ماند.

آب ذخیره‌شده در پشت سد‌های کشور بیشتر برای مصارفی نظیر شرب و کشاورزی است و به همین خاطر صنایع یادشده برای جبران کسری آب ناگزیر به استفاده از روان‌آب‌ها و منابع آب زیرزمینی هستند؛ اتفاقی که متأسفانه سال‌ها دامنگیر کشور شده و بیش از 300مورد از دشت‌های کشور را با بحرانی به نام «فروچاله‌ها و فرونشست‌ها» مواجه کرده است.

  «استحصال آب از فاضلاب» کلید رفع بحران تنش‌آبی در کشور

بر اساس آمار‌های سازمان ملل، میزان قابل‌قبول استفاده از آب‌های تجدیدپذیر در هر کشوری نباید از 40‌درصد بیشتر باشد تا پایداری آبی در آن کشور به هم نریزد. دو سال پیش همزمان با شروع به کار دولت مردمی، استفاده از آب‌های جاری رکورد زد و بیش از 90‌درصد آب تجدیدپذیر به مصرف رسید که تداوم این روند می‌توانست بحران‌های جدی به همراه داشته باشد. بر این اساس وزارت نیرو به عنوان دستگاه متولی تأمین آب کشور به دنبال اجرای طرحی برآمد تا میزان مصرف آب تجدیدپذیر در بخش صنعت کشور را محدود و ممنوع کند، برای اجرای دقیق این موضوع نیز ابلاغیه رسمی هم صادر کرد که بر اساس آن هر گونه تخصیص از آب خام، آبخوان‌ها و رودخانه‌ها به صنایع ممنوع شود.

همچنین به صنایع آب‌بر کشور تکلیف شد به سمت استفاده از آب‌های نامتعارف بروند، از این رو صنایع پای کار آمدند تا با سرمایه‌گذاری خودشان از آب مطمئن که همان تصفیه پساب فاضلاب شهری است، استفاده کنند. در ابتدای کار حدود 50 قرارداد تصفیه پساب فاضلاب شهری امضا شد.

سخنگوی صنعت آب کشور در این خصوص می‌گوید: ابتدا مشارکت در این پروژه اختیاری بود، اما در سال 1402 این موضوع به قانون تبدیل شد، به طوری که طبق بند (ع) تبصره8 قانون بودجه1402 و حتی در لایحه‌ای که برای برنامه هفتم توسعه پیشنهاد شد، بر این موضوع تأکید شد که بازتخصیصی در این صنایع صورت گیرد و به جای اینکه این صنایع بزرگ از آب تازه و آبی که امکان استفاده از آن در حوزه کشاورزی و شرب هست، استفاده کنند، با تصفیه پساب فاضلاب‌های شهری آب مورد نیازشان را تأمین کنند.

فیروز قاسم‌زاده می‌افزاید: اکنون این موضوع به سرعت در وزارت نیرو و با همکاری وزارت صمت در حال پیگیری است، البته نه تن‌ها در دو سال اخیر بلکه در سنوات قبل هم از این نوع قرارداد‌ها داشته‌ایم، اما پیشرفت آن بسیار کند بوده است. در حال حاضر 307‌میلیون مترمکعب پساب را برای صنایع بزرگی مانند فولاد مبارکه، ذوب‌آهن و پالایشگاه‌ها در فلات مرکزی و بخشی از شهر‌های شرقی کشور واگذار کرده‌ایم. وی ظرفیت پساب فعلی کشور را یک‌میلیارد و 700‌میلیون مترمکعب اعلام می‌کند و می‌افزاید: برنامه‌ریزی ما در دولت سیزدهم این است که حدود یک‌میلیارد مترمکعب از این پساب را در اختیار صنعت قرار دهیم.

  قرارداد بیع متقابل صنایع با وزارت نیرو

قاسم‌زاده با تشریح قرارداد وزارت نیرو با صنایع آب‌بر می‌گوید: صنایع در قالب قرارداد بیع متقابل وارد می‌شوند و شبکه‌های جمع‌آوری و خطوط انتقال و تصفیه‌خانه را اجرا می‌کنند و ما این پساب‌ها را به صورت قرارداد‌های 20 و 30ساله در اختیارشان قرار می‌دهیم.

وی می‌افزاید: یکی از مزایای این طرح این است که در سال گذشته، با هدف آزادسازی منابع آب برای تأمین نیاز‌های محیط زیستی، کنترل فرونشست و ریزگرد و نیز افزایش ضریب پایداری در تأمین آب شرب، برنامه جایگزینی آب مصرفی هزارو350واحد صنعتی و معدنی با مصرف 830‌میلیون مترمکعب در سال با منابع آب نامتعارف ابلاغ شد.

  وزیر نیرو: قرارداد 19‌هزار‌میلیارد تومانی برای تأمین آب پایدار صنایع از پساب منعقد شد

در ادامه پروژه‌های وزارت نیرو، اخیراً این وزارتخانه 16قرارداد به ارزش 19‌هزار‌میلیارد تومان برای جایگزین‌کردن 47‌میلیون‌مترمکعب پساب برای صنعت منعقد کرد. بر این اساس 7/1 میلیارد‌مترمکعب از نیاز صنایع به آب با منابع آب نامتعارف جایگزین خواهد شد تا پایداری تولید صنعت حفظ شود.

علی‌اکبر محرابیان، وزیر نیرو در مراسم انعقاد قرارداد طرح‌های تأمین پساب برای صنایع در این خصوص می‌گوید: اگر صنایع از آب زیرزمینی و سطحی استفاده کنند، جریان تولید را به عدم‌قطعیت بارش گره می‌زنند و ممکن است دچار نوساناتی شوند، اما با تأمین آب از پساب بهداشتی و آب دریا، جریان تولید از نوسان حفظ خواهد شد و تا زمانی که شهر، شهر باشد، پساب بهداشتی تصفیه فاضلاب وجود دارد.

وی می‌افزاید: پیش از این، فاز توسعه و اوج ارزش افزوده بسیاری از صنایع متوقف بود، زیرا آبی برای تأمین نداشتیم، اما حالا با مهیاشدن استفاده از آب نامتعارف نظیر پساب یا آب دریا صنایع می‌توانند فاز توسعه خود را اجرا کنند. بازتخصیص 7/1 میلیارد‌مترمکعب از نیاز صنعت با منابع آب نامتعارف در دستور کار است که 80‌درصد آن از پساب تصفیه‌شده فاضلاب و 20‌درصد آن از دریا تأمین می‌شود.

محرابیان با اشاره به برخی صنایع از جمله پتروشیمی که از پساب استفاده می‌کردند، می‌گوید: در یکی از استان‌ها مشخص شد صنعت پتروشیمی به جای استفاده از پساب با حفر 17حلقه چاه، از آب شرب استان استفاده می‌کند، در حالی که امکان استفاده از پساب برای مصرف صنعت پتروشیمی وجود دارد و این کار انجام شده که نشانه استفاده درست از منابع آبی است.

وی با بیان اینکه اجرای انعقاد قرارداد‌های سرمایه‌گذاری طرح‌های پساب کشور و بهره‌برداری از پروژه‌های آب و فاضلاب تهران به میزان 17‌هزار‌میلیارد تومان کار بزرگی است که امروز (دیروز) بهره‌برداری آن آغاز شد، می‌گوید: این پروژه 19‌هزار‌میلیارد تومانی در استان‌هایی نظیر سیستان‌وبلوچستان، آذربایجان‌شرقی، اصفهان، قم و دیگر استان‌های کشور اجرایی خواهد شد که کار ارزشمندی است، البته حداکثر اجرای این پروژه یک سال تا 5/1 سال، ولی بهره‌برداری آن 20سال است. تلاش وزارت نیرو طبق برنامه این بود که 700‌میلیون‌مترمکعب آبرسانی انجام دهد، ولی امروز بیش از یک‌میلیارد‌مترمکعب آبرسانی انجام شده که با کار جهادی وزارت نیرو، بسیار جلوتر از برنامه است.

منبع: خبرگزاری ایسنا