در دنیای پُرهیاهو و پُرمشغله امروز، جایی برای تأمل، بازگشت به خویشتن و بازخوانی معناهای فراموش‌شده باقی نمانده است؛ اما حج، این آیین کهن و الهی، همچنان فرصتی است برای خروج از روزمرگی‌ها و اتصال به سرچشمه توحید. سفر حج، تنها سفری مکانی نیست، بلکه هجرتی است از من به ما، از ظاهر به باطن، از کثرت به وحدت.

مناسک الهی حج، از احرام گرفته تا طواف، سعی، وقوف، رمی جمرات و قربانی، هریک حامل نمادهایی عمیق از سلوک فردی و جمعی، بندگی خالصانه و پیمان با حقیقتی فراتر از روزمرگی‌های مادی هستند.

حج، آیینی است که انسان را از قید تعلقات آزاد می‌کند و او را در مقام عبد، به سوی معبود می‌کشاند؛ جایی که رنگ‌ها، نژادها، زبان‌ها و مرزها از میان می‌روند و تنها «لبیک»‌ است که بر لب‌ها جاری می‌شود.

اما حج، تنها عبادتی فردی نیست؛ مناسک عظیم آن، تجلی‌گاه وحدت امت اسلامی و تمرینی برای خودسازی اجتماعی نیز هستند. در روزگاری که مسلمانان بیش از هر زمان دیگری به وحدت، آگاهی و بازگشت به اصول اولیه دین نیاز دارند، حج می‌تواند نقشی تعیین‌کننده در احیای معنویت، عدالت و بیداری اسلامی ایفا کند.

برای بررسی ابعاد گوناگون این فریضه الهی، به گفت‌وگو نشسته‌ایم با حجت‌الاسلام‌والمسلمین اصغر دهقانی‌مروج، از پژوهشگران برجسته حوزه علوم دینی و مذهبی.

در این گفت‌وگو کوشیده‌ایم تا از منظر معنوی، عرفانی، اجتماعی و فرهنگی، به رمز و راز حج بنگریم و این عبادت بزرگ را در افق نگاه امروز بازخوانی کنیم.

حج، میعادگاه وحدت، تربیت و ایستادگی

این پژوهشگر برجسته حوزه علوم دینی و مذهبی با تأکید بر اینکه حج تنها یک عبادت فردی نیست، آن را تمرینی برای وحدت، عبور از تعلقات دنیوی و احیای آرمان‌های امت اسلامی دانست و بر ضرورت توجه ویژه به مسئله فلسطین و آزادی قدس شریف و دعا برای فرج امام زمان در این موسم الهی، تأکید کرد.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین اصغر دهقانی‌مروج با اشاره به جایگاه بلند حج در معارف اسلامی، گفت: یکی از اعمال عبادی بسیار مهم مسلمانان، حج است؛ حج از مهم‌ترین اعمال عبادی بوده که در ردیف شعائر اسلامی ارزش‌گذاری شده است.

وی با اشاره به خطبه اول نهج‌البلاغه، افزود: امیرالمؤمنین علی‌بن‌ابی‌طالب (ع) در آن خطبه وقتی از خلقت آسمان و زمین و آفرینش حضرت آدم سخن می‌گوید، یکی از مسائل مهمی که به آن می‌پردازد، حج است. آنجا حضرت می‌فرماید «فرض علیکم حج بیت‌الحرام الذی جعله قبلة‌للأنام؛ خداوند حج بیت‌الله الحرام را بر شما واجب کرده و آن را قبله همه انسان‌ها قرار داده است».

این کارشناس مذهبی با تأکید بر جامعیت این فریضه الهی، ادامه داد: وقتی دقیق به حج نگاه می‌کنیم، درمی‌یابیم که مجموعه‌ای از عبادت‌ها را در خود جای داده است. در حج نماز هست، طهارت هست، هجرت هست، صبر و تحمل سختی هست، امساک هست، قربانی و اطعام هست، تولی و تبری هست و حتی جهاد نیز در این مناسک نهفته است.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین دهقانی‌مروج افزود: در حج انسان از بسیاری چیزهایی که در حالت عادی برایش مباح بوده، خود را بازمی‌دارد. این خود نوعی جهاد است؛ وقتی انسان مُحرم می‌شود، چیزهایی که بر او حلال بوده‌اند، بر او حرام می‌شوند که این تمرین امساک است. از سوی دیگر، حج حرکتی بوده که انسان را از سکون و بی‌تحرکی بیرون می‌کشد؛ به‌واقع یک حرکت دسته‌جمعی است که اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد.

وی سپس با اشاره به بُعد اجتماعی و سیاسی حج، اظهار کرد: وقتی به اعمال حج نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که همه آن‌ها به‌صورت جمعی انجام می‌شوند. این یعنی حج آدمی را از دایره فردی‌ خود خارج می‌کند تا به وی جنبه اجتماعی و سیاسی بدهد؛ از طواف گرفته تا سعی صفا و مروه، تا رمی جمرات و حتی اعلام برائت از مشرکین، همه این‌ها نشان می‌دهد که حج یک حرکت جمعی و سیاسی است.

این پژوهشگر دینی با اشاره به جایگاه پیام‌های سالانه مقام معظم رهبری در مراسم برائت، اظهار کرد: هرسال مقام معظم رهبری پیامی را خطاب به حجاج بیت‌الله الحرام صادر می‌کنند، به‌ویژه برای روز برائت از مشرکین. این پیام روز عرفه در صحرای عرفات، قرائت می‌شود؛ جایی که میلیون‌ها حاجی گِرد هم آمده‌اند تا وحدت و بیزاری از شرک را فریاد بزنند. این حرکت، یک اعلام انزجار سیاسی از جبهه کفر و استکبار است.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین دهقانی‌مروج در بخش دیگری از این گفت‌وگو بر اهمیت کنار گذاشتن تعلقات دنیوی در حج تأکید کرد و گفت: یکی از مهم‌ترین اهداف حج، تربیت انسان است. وقتی انسان به مکه برای انجام حج می‌رود، والاترین مراتب تربیت انسانی برای او حاصل می‌شود. اعمالی که باید انجام دهد مانند تواضع، فروتنی و فاصله گرفتن از دنیا، همه در جهت تهذیب نفس طراحی شده‌اند.

وی با اشاره به نمادهای این فروتنی، متذکر شد: وقتی کسی احرام می‌بندد، باید لباس‌های دنیایی را کنار بگذارد. خانم‌ها زیورآلاتشان را و آقایان انگشتر، ساعت و لباس شیک خودشان را کنار می‌گذارند؛ همه به دو تکه پارچه ساده اکتفا می‌کنند که این همان قناعت و بریدن از تجمل است.

این کارشناس علوم دینی ادامه داد: وقوف در عرفات، سعی صفا و مروه، تراشیدن موی سر و قربانی کردن، همه نشان‌دهنده تواضع هستند. قربانی کردن، درواقع بریدن از نفس و دل‌کندن از دلبستگی‌های دنیایی است؛ انسان از مال خودش می‌گذرد، چیزی را در راه خدا می‌دهد، یعنی خودش را از قید تعلقات آزاد می‌کند.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین دهقانی‌مروج با اشاره به کلام امیرالمؤمنین علی (ع)، گفت: حضرت می‌فرماید «خداوند حج را نشانه تواضع بندگان در برابر عظمت خود و اعتراف به عزت خویش قرار داده است». وقتی انسان از خانواده، مال، آسایش و لباس خود جدا می‌شود و به سرزمینی دوردست می‌رود، آن‌هم تنها با دو تکه لباس، این یعنی گسستن از دنیا و همین اعمال عبادی است که انسان را تربیت می‌کند.

وی با اشاره به نقش حج در تربیت روحی و اخلاقی انسان، خاطرنشان کرد: کسی که همیشه بر تختی نرم و راحت خوابیده، وقتی به حج می‌آید، باید در بیابان عرفات، در چادری ساده وقوف کند. این تحول زیستی و روحی، تأثیر عمیقی در ساخت شخصیت انسان دارد. همین دوری از آسایش همیشگی، انسان را به فروتنی، قناعت و تهذیب نزدیک می‌کند.

این کارشناس مذهبی در ادامه با پرداختن به مسئله وحدت مسلمانان در حج، افزود: یکی از مهم‌ترین نکات حج، جمع شدن مسلمانان از سراسر جهان با ملیت‌ها، زبان‌ها و فرهنگ‌های مختلف، بر محور یک هدف واحد یعنی طواف حول بیت‌الله الحرام است. این همگرایی بی‌نظیر، بهترین فرصت برای تبادل افکار، اندیشه‌ها و دغدغه‌های جهان اسلام بوده؛ فرصتی که در کمتر مناسبت دیگری نظیر آن یافت می‌شود.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین دهقانی‌مروج حج را بستر هم‌صدایی مسلمانان در مواجهه با بحران‌های بزرگ جهان اسلام دانست و گفت: در حج، مسلمانان می‌توانند مهم‌ترین دغدغه‌هایشان را مطرح کنند. امروز فلسطین و غزه، به‌ویژه با جنایاتی که نزدیک به دو سال بوده که در آن منطقه درحال انجام است، به خون و خاک کشیده شده‌اند. امروز حج، بهترین زمان و مکان برای اتحاد و مطالبه جهانی آزادی قدس و رهایی مردم مظلوم غزه است.

وی با تأکید بر اهمیت مراسم برائت از مشرکین، افزود: در روز عرفه که مراسم برائت از مشرکین برگزار می‌شود، مسلمانان با فریاد مرگ بر آمریکا و مرگ بر اسرائیل، همبستگی خود را با مردم مظلوم فلسطین نشان می‌دهند. این صدا وقتی از حنجره میلیون‌ها مسلمان برمی‌خیزد، در عرصه بین‌المللی تأثیرگذار می‌شود و افکار عمومی جهان را متوجه حقیقت مظلومیت غزه می‌کند.

این کارشناس مذهبی در ادامه تصریح کرد: حج ظرفیت اصلاح‌گری و بیداری اسلامی را در تمام جوامع اسلامی دارد. اگر این ارتباطات و تبادل افکار میان حجاج کشورهای اسلامی صورت بگیرد، بدون تردید موج بیداری اسلامی در سراسر جهان اسلام گسترش خواهد یافت.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین دهقانی‌مروج با هشدار نسبت به تلاش دشمنان برای اخلال در این وحدت، گفت: گاهی دشمنان با ابزارهای گوناگون سعی می‌کنند مانع ارتباط مسلمانان، به‌ویژه با حجاج ایرانی شوند. آنان نگران این هستند که اگر این همفکری و انتقال معارف اسلامی رخ دهد، بیداری اسلامی در همه کشورها گسترش یابد. اما با همه این موانع به لطف خداوند، اتحاد و انسجام میان مسلمانان در موسم حج شکل می‌گیرد و ادامه می‌یابد.

وی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به جایگاه والای کعبه در آموزه‌های دینی و قرآنی، محور همه این عبادات را کعبه دانست و تصریح کرد: کعبه مقام بسیار عظیمی دارد و به‌عنوان نخستین خانه و عبادتگاه برای مردم معرفی شده است. قرآن می‌فرماید «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ». یعنی هیچ عبادتگاهی پیش از کعبه برای انسان‌ها قرار داده نشده و این، نخستین عبادتگاه بشر بوده؛ عبادتگاهی که به هیچ قوم یا گروه خاصی تعلق ندارد و از آنِ همه مردم دنیا است. خداوند کعبه را برای عموم آفریده، نه برای قشری خاص.

این پژوهشگر معارف دینی ادامه داد: قرآن از کعبه به‌عنوان خانه‌ای مبارک یاد کرده است؛ «بَکَّةَ مُبَارَکًا». یعنی خود کعبه ذاتاً مبارک است. این مبارک بودن، میزان احترام و اکرامی را که مسلمان باید برای آن قائل باشند، چندین‌برابر می‌کند. جالب این است، با آنکه همه عالم و هستی متعلق به خداوند بوده، اما نسبت خدا با کعبه، یک نسبت اختصاصی و ویژه است. خداوند کعبه را برای خود نام‌گذاری و وقف کرده؛ این یعنی کعبه از مقام و منزلتی فراتر از هر مکان دیگر برخوردار است.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین دهقانی‌مروج تأکید کرد: خداوند کعبه را مایه هدایت بشر قرار داده است؛ کعبه موضوعیت دارد در هدایت. درواقع پیام هدایت نهفته در آن، جهانی است؛ «هُدًى لِلْعَالَمِینَ». در ایام حج وقتی شبکه‌های بین‌المللی تصاویر طواف مسلمانان به دور کعبه را پخش می‌کنند، این صحنه‌ها خود یک پیام روشن برای آزادی‌خواهان جهان هستند. این نشان می‌دهد که بشر می‌تواند حول یک حقیقت مطلق، بی‌هیچ اختلافی، متحد شود که هدایت‌آفرین است.

وی همچنین به یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد مکه اشاره کرد و گفت: مکه، حرم امن الهی است. حتی اگر کسی مجرم باشد و وارد این حریم شود، هیچ‌کس حق تعرض به او را ندارد. آنچنان این سرزمین مقدس و امن است که اگر پشه‌ای روی دست شما بنشیند، حتی اجازه ندارید آن را بکشید. خداوند فرموده «وَمَن دَخَلَهُ کَانَ آمِنًا؛ هر که وارد این حریم شود، در امان است».

این عالم دینی در بخش دیگری از سخنان خود با تأکید بر پیوند عمیق اعمال حج با نبوت و ولایت، ابراز کرد: یکی از مسائل بسیار مهم در بحث حج، پیوند ناگسستنی آن با نبوت است. ما گاهی کمتر به این موضوع پرداخته‌ایم، درحالی که حج در پیام اصلی خود، ارتباطی ژرف با نبوت و ولایت دارد.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین دهقانی‌مروج افزود: قرآن کریم پس از بیان طواف که از اعمال بسیار مهم حج است، می‌فرماید نماز طواف را باید پشت مقام ابراهیم به‌جا آورد. ابراهیم کیست؟ ابراهیم هم نبی است و هم امام. خداوند بعد از آنکه مقام نبوت را به حضرت ابراهیم عطا کرد، مقام امامت را نیز به او داد؛ وقتی قرآن می‌گوید نماز پشت سر مقام ابراهیم خوانده شود، یعنی ما باید در کنار عبادت، توجه ویژه‌ای به جایگاه نبوت و امامت داشته باشیم.

وی ادامه داد: قرآن از نشانه‌های الهی در مکه یاد می‌کند، اما در میان همه آن‌ها، «مقام ابراهیم» را برجسته می‌کند. وقتی این جایگاه این‌گونه ویژه معرفی شده و نماز طواف نیز باید پشت آن ادا شود، یعنی اعمال حج، این مجموعه کامل عبادی، ریشه در نبوت و ولایت دارند. این نشان می‌دهد حج یک عبادت صرف فردی نیست، بلکه پیوند عمیقی با ساختار دینی و رهبری الهی در امت اسلامی دارد؛ ان‌شاءالله خداوند همه ما را در مسیر ولایت استوار بدارد.

این کارشناس برجسته در ادامه به اهمیت تقوای الهی برای زائران مکه اشاره کرد و گفت: برای عزیزانی که امسال برای نخستین‌بار مشرف می‌شوند، از پیش حج مقبول و سعی مشکورشان را تبریک می‌گویم. مهم‌ترین نکته برای حجاج، توجه به تقوا و نیت خالصانه است. وقتی انسان این مسیر طولانی را طی می‌کند و از همه تعلقات دنیایی جدا می‌شود، باید توشه‌ای معنوی با خود برگیرد و چه توشه‌ای بهتر از تقوای الهی؟

حجت‌الاسلام‌والمسلمین دهقانی‌مروج افزود: انسان باید با اعمال حج، خود را به خداوند نزدیک‌تر کند. وقتی از حج بازمی‌گردد، آثار این سفر باید در رفتار و زندگی‌اش نمایان باشد؛ در اخلاق، در نوع نگاه به دیگران، در گذشت و ایثار، در کمک به ضعیفان. این‌ها همه از پیام‌های اخلاقی و اجتماعی حج هستند.

وی همچنین یادآور شد: یکی از مهم‌ترین نکاتی که در حج نباید فراموش شود، توجه به وجود نازنین حضرت ولی عصر (عج) است. آن حضرت هرساله در اعمال حج حضور دارند. دعا برای فرج ایشان باید بخشی از برنامه حج ما باشد و ما وظیفه داریم برای ظهور حضرت دعا و همراه با آن، برای آزادی قدس شریف و رهایی مردم مظلوم، دعا کنیم.

این کارشناس دینی در پایان سخنانش تأکید کرد: حاجیان پیش از عزیمت به حج، لازم است درباره فلسفه، معارف و اهداف حج مطالعه کنند. این شناخت، تأثیر معنوی حج را چندبرابر و توجه انسان را بیش‌ازپیش به خداوند معطوف می‌کند؛ ان‌شاءالله این سفر برای همه زائران، سفر بندگی، بصیرت و تحول روحی باشد.

حج، یک سلوک تمام‌عیار معنوی است

در پایان این گفت‌وگو آنچه در دل من به‌عنوان راوی و شنونده باقی مانده، تأملی است عمیق بر عظمت حج؛ فریضه‌ای که امسال هم نصیب کسانی شده که به‌حق، رزقشان بوده است. آن‌ها که دعوت شدند، می‌دانند این سفر نه‌فقط یک برنامه عبادی، بلکه یک سلوک تمام‌عیار است؛ سفری از خاک به افلاک، از خود تا خدا.

امید آن است که در حج امسال، طنین حمایت از مظلومان، به‌ویژه مردم رنج‌کشیده و مقاوم غزه، در فضای عرفات و منا و مسجدالحرام، شنیده شود؛ فریادی که از دل امت واحده برمی‌خیزد و نشانه‌ای از بیداری اسلامی و هم‌دلی انسانی است.

کاش قسمت همه‌ ما بشود که روزی در آن جمع نورانی، در کنار خانه خدا، طواف عشق کنیم، بر بلندای عرفات با اشک و تضرع، لبیک بگوییم و با خلوص نیت، دعا کنیم برای ظهور آنکه جهان را پُر از عدل خواهد کرد. حج، رزق دل است و ما چشم‌انتظار آن رزقیم...