از دیدگاه جهانی پس از آب و هوا، خاک مهم‌ترین عنصر طبیعت و محیط زیست به‌شمار می‌رود، خاک یک زیستگاه پیچیده است که حفاظت از آن سبب باروری و سودآوری بیشتر شده و امنیت غذایی، سلامت انسان و محیط زیست را تضمین می‌کند.
بر اساس آمارها یک سوم خاک‌های جهان در حال حاضر بر اثر آلودگی تخریب شده‌اند، از نظر علمی هرگونه تغییر در ویژگی خاک به طوری که استفاده از آن ناممکن باشد آلودگی خاک نامیده می‌شود، این در حالی است که قابلیت بالایی برای فیلتر کردن و کاهش اثرات مخرب و منفی آلودگی‌ها دارد اما این توانایی محدود است، بیشتر آلاینده‌ها بر اثر فعالیت‌های انسانی به‌وجود می‌آیند که ازجمله می‌توان به کشاورزی ناپایدار، فعالیت صنایع و معادن، دفع نامناسب پسماندهای شهری و صنعتی و شیوه‌های دیگر ناسازگار و آسیب‌زا برای محیط زیست، اشاره کرد. به دیگر سخن پیشرفت فناوری هم منجر به انتشار آلاینده‌های جدید در محیط زیست می‌شود.
جالب‌تر اینکه آلودگی خاک حقیقتی نامرئی است که خطر آن در همه دنیا احساس شده و یقیناً کشور و به تبع آن استان همدان از این قاعده مستثنی نیست. بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در خصوص آخرین وضعیت خاک استان با دانشیار گروه خاک‌شناسی دانشگاه بوعلی سینا گفت‌وگویی را ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
محسن شکل‌آبادی عنوان کرد: اگر بخواهم درباره میزان آلودگی خاک در استان همدان صحبت کنم چون همدان صنعتی نیست و معادن زیادی هم ندارد اگر آلودگی عناصر سنگین هم داشته باشد به‌صورت نقطه‌ای و مقطعی است نه گسترده؛ به عنوان مثال اگر در نقطه‌ای شاهد آلودگی این‌چنینی هستیم، یا یک فعالیت صنعتی در آن مکان انجام می‌شود یا اینکه همچون برخی مناطق استان‌های همجوار این شرایط زمین‌شناسی است که باعث شده در آن نقطه شاهد آلودگی باشیم، خوشبختانه در استان شاهد چنین شرایطی نبوده‌ایم.
وی با تأکید بر اینکه البته در برخی نقاط استان به‌دلیل کشاورزی بودن شاهد آلودگی خاک هستیم، ابراز کرد: بر این اساس در برخی نقاط برای حاصلخیزی بیشتر اراضی کشاورزی از کودهای شیمیایی به مقدار زیاد استفاده می‌شود. حتی اگر میزان کودی که سالانه به خاک داده شده کم باشد، به‌تدریج در درازمدت طی چند دهه، بازهم آلودگی خاک به عناصر شیمیایی را در پی خواهد داشت.
وی با اشاره به اینکه تهدید دیگری که در حوزه کشاورزی برای خاک استان وجود دارد به قطب سیب زمینی بودن استان بازمی‌گردد، گفت: سالانه حدود یک میلیون تن سیب زمینی از اراضی استان برداشت می‌شود که در هر کیسه 100 کیلویی آن کشاورزان برای جلوگیری از سبز شدن سیب زمینی حداقل دو کیلو خاک می‌ریزند که با این حساب طبق بررسی‌هایی که به‌صورت موردی انجام دادم با یک حساب سرانگشتی سالانه بین 18 تا 20 هزار تن خاک استان از طریق گونی‌های سیب زمینی خارج می‌شود.
دانشیار خاک شناسی ادامه داد: تأسف‌بارتر اینکه برای جبران این حاصلخیری، کشاورزان بازهم مبادرت به استفاده از کود شیمیایی و کود کود مرغی می‌کنند چراکه خاک خارج‌شده جزو خاک حاصلخیزی بوده که سال گذشته به آن کود شیمیایی و حیوانی داده شده است.
شکل‌آبادی با بیان اینکه البته خوشبختانه آلودگی به عناصر شیمیایی در خاک‌های استان همدان به‌صورت گسترده نیست ابراز کرد: به‌نظر نمی‌رسد که میانگین فرسایشی بالاتر از میانگین کشوری داشته باشیم.
وی با اشاره به اینکه بزرگ‌ترین مشکل ما در حوزه خاک استان به تغییر کاربری اراضی از باغ و کشاورزی به مناطق مسکونی بازمی‌گردد، گفت: اکنون بهترین و مرغوب‌ترین اراضی و زمین‌های کشاورزی در حال تبدیل شدن به مناطق مسکونی هستند.
وی افزود: به عنوان مثال در سال‌های پایانی دهه 80 وقتی من دانشجویان را جهت بازدید از اراضی بالادست سد اکباتان می‌بردم تعداد خانه‌ها در این مناطق انگشت‌شمار بود و تنها در این مسیر تعداد اندکی روستا قرار داشت اما طی چند سال اخیر اگر سری به این منطقه زده باشید خواهید دید که خانه‌ها و ویلاهایی که در آن جا ساخته شده افزایش پیدا کرده‌اند.
دانشیار گروه خاک‌شناسی دانشگاه بوعلی سینا با اشاره به اینکه تغییر کاربری خطرات بسیار زیادی برای استان به‌دنبال خواهد داشت گفت: گرچه بنده در خصوص آلودگی سایت‌های زباله، پژوهش و مطالعه خاصی در استان همدان نداشتم اما مسلماً این شیرابه حاصل از زباله، منجر به آلودگی خاک و آب‌های زیرزمینی خواهد شد.
شکل‌آبادی، درباره کشت زیرپلاستیکی و آلودگی خاک حاصل از این نوع کشت نیز تشریح کرد: طی چند سال اخیر در برخی از شهرستان‌های استان از ملایر و نهاوند گرفته تا کبودراهنگ، اسدآباد و قهاوند شاهد هستیم که استفاده از کیسه‌های پلاستیکی با پهن کردن نایلون‌های عریض در مزارع با کشت محصولات جالیزی رایج شده؛ هرچند این اقدام در وهله نخست به دلایل کمبود آب و صرفه‌جویی، حفظ آب از طریق تعریق و جلوگیری از رشد علف‌های هرز مفید است اما استفاده از کیسه‌های پلاستیکی به مرور زمان خسارت‌های جبران‌ناپذیری به اراضی کشاورزی و محیط زیست شهرستان‌‌ها وارد می‌کند.
وی اذعان کرد: متأسفانه جالیزکاران پس از پایان فعالیت‌های کشاورزی، اقدام به جمع‌آوری کیسه‌های پلاستیکی نمی‌کنند و در نتیجه با باقی ماندن آن در مزارع، خسارات جبران‌ناپذیری به خاک و محیط زیست این منطقه وارد می‌شود.
این دانشیار خاک‌شناسی در ادامه تصریح کرد: بنا بر تحقیقات زیست‌محیطی، فواید نایلون‌ها و کیسه‌های پلاستیکی که در مزارع به کار می‌رود، در مقابل زیان‌های آن بسیار ناچیز است زیرا پلاستیک پس از نفوذ در خاک تا چندین سال تجزیه نشده و به‌صورت عایق، مانع تنفس طبیعی خاک و در نتیجه تخریب جنس خاک می‌شود.
شکل‌آبادی با بیان اینکه حتی سازمان فائو نیز از میکروپلاستیک‌ها به‌عنوان تهدیدکننده خاک تا 20 سال آینده خبر می‌دهد، گفت: این مواد پلاستیکی و پلیمری به علت داشتن مواد نفتی و خاصیت تجزیه‌ناپذیری، در خاک باقی می‌مانند و به‌تدریج آثار سمی و شیمیایی آن، از خاک وارد زنجیزه غذایی انسان می‌شود.
وی با اشاره به اینکه طبق بررسی‌های میدانی که از خاک شهرستان‌ها داشتیم متأسفانه در حال حاضر در خاک قهاوند این میکروپلاستیک‌ها مشهود هستند افزود: در دیگر شهرستان‌ها هنوز شاهد این اتفاق نبوده‌ایم اما باید به این موضوع توجه ویژه‌ای شود.
وی تصریح کرد: سال‌های زیادی است که درباره فرسایش خاک، مطالعه قابل استناد علمی انجام نشده بنابراین هنوز آمار دقیقی از میزان فرسایش خاک در کشور وجود ندارد.
این دانشیار خاک‌شناسی با بیان اینکه سال 72 یکی از اعضای هیئت علمی دانشگاه اصفهان آمار رسوبات پشت سدهای کشور و مقدار فرسایش خاک را به‌دست آورد گفت: اما متأسفانه در سال‌های اخیر کسی این کار را تکرار نکرده؛ آمار فرسایش خاک به طور دقیق معلوم نیست و همچنان برخی‌‌ها در مصاحبه‌های خود عدد عنوان‌شده این تحقیق را ملاک بیان میزان فرسایش می‌دانند.
شکل‌آبادی درخصوص تخریب خاک در پی نبود پوشش گیاهی نیز گفت: استان همدان استان خشک و نیمه‌خشک است پس وابستگی فراوانی به وضعیت بارندگی دارد بنابراین در صورت بارندگی دارای مرتع خوب است اما در غیر این صورت شرایط مرتعی مناسبی را نمی‌توان برای استان تصور کرد حال در نظر بگیرد که در کنار این شرایط نامناسب شاهد آسیب‌های انسان‌ساز همچون آتش‌سوزی در مراتع نیز باشیم که این خود شرایط را بغرنج‌تر خواهد کرد.
وی با بیان اینکه شرایط استان به لحاظ اکولوژیکی شکننده است بنابراین ما در همه مراتع و اراضی استان با این معضل کمبود و کاهش پوشش گیاهی مواجهیم گفت: در واقع ما در استان مراتعی با عنوان عالی نداریم، بهترین شرایط بارندگی مرتع ما به لحاظ پوشش در رده خوب قرار می‌گیرند.

طاهره ترابی مهوش