چالش‌های حمل‌ونقل؛ پاشنه‌آشیل صادرات کشاورزی

استفاده بیش از حد سموم دلیل رد محصولات کشاورزی در مرزها

به‌دلیل آب‌وهوای چهارفصل و مطلوبی که در ایران وجود دارد، بسیار از محصولات کشاورزی به‌خوبی در این منطقه رشد و نمو می‌یابند و شرایط را برای صادرات مهیا می‌کنند؛ درواقع صادرات بخش کشاورزی سهم قابل توجهی از صادرات غیر نفتی را به خود اختصاص داده و از جایگاه ارزآوری درخور توجهی برخوردار است.
کشور ایران به‌دلیل شرایط اقلیمی و خاک حاصلخیز ظرفیت بسیار خوبی برای کشت و برداشت محصولات متنوع کشاورزی دارد و سالانه مقادیر بسیار زیادی از انواع مختلف محصولات کشاورزی مانند سیب، هندوانه، گوجه فرنگی، پسته و غیره را به کشورهای دیگر صادر می‌کند، تا جایی که می‌توان صادرات محصولات کشاورزی را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین زمینه‌های صادرات ایران به حساب آورد؛ کیفیت بالا و قیمت مناسب، دو عامل اصلی تقاضای بالای کشورهای دیگر برای وادرات از ایران هستند.
یکی از چالش‌های اساسی در بخش کشاورزی این است که اساساً تولید محصولات کشاورزی در کشور ما صادرات‌محور و براساس تکمیل زنجیره تولید نیست. در شرایطی که تولید محصولات کشاورزی تجاری نبوده و همچنان معیشت‌محور باشد، طبیعتاً کشاورز ما به نیت صادرات تولید نمی‌کند و استانداردی نیز رعایت نمی‌شود. بنابراین طبیعی است که صادرات این محصولات هم با مشکل مواجه شده و هدررفت آن بالا می‌رود و به دنبال آن روزبه‌روز از تعداد اقلام صادراتی کاسته می‌شود. این درحالی است که صادرات محصولات کشاورزی (چه به‌عنوان کالای خام و چه به‌عنوان کالای فرآوری‌شده) یکی از مهم‌ترین بخش‌های صادرات کالاهای غیر نفتی است. صادرات کالاها و محصولات فرآوری‌نشده از حساس‌ترین و آسیب‌پذیرترین بخش‌های صادرات محصولات کشاورزی است.
در همین راستا با دو صادرکننده موفق در حوزه کشاورزی به گفت‌وگو نشسته‌ایم که نتیجه را باهم می‌خوانیم:
صادرکننده محصولات کشاورزی با بیان اینکه بالغ‌بر 14 سال است که در حوزه صادرات محصولات کشاورزی، باغی و زمینی فعالیت می‌کنم، عنوان کرد: محصولات ما بیشتر به کشورهای سی‌آی‌اس و حاشیه خلیج فارس صادر می‌شود.
احسان لورچی‌ با بیان اینکه تمرکز فعالیت ما بر صیفی‌جات و محصولات باغی است، اذعان کرد: با توجه به آب‌وهوای چهارفصل ایران، تنوع محصولات کشاورزی بسیار زیاد است.
وی با بیان اینکه اکثر کشور‌های همسایه علاقه زیادی به مصرف محصولات کشاورزی ایران دارند، اذعان کرد: کشور روسیه به‌دلیل جمعیت بسیار بالایی که دارد، بازار هدفی مناسب برای ارسال محصولات کشاورزی ایران به حساب می‌آید که لازم است برای بهره‌مندی بیشتر از آن استفاده کنیم.
این صادرکننده محصولات کشاورزی با بیان اینکه کشاورزان به‌دلیل درآمد خوبی که از طریق فروش محصولات کشاورزی به کشور عراق به‌دست می‌آورند تمایل دارند که محصولات خود را به این کشور صادر کنند، ابراز کرد: در جهت تقویت برند در ابتدا باید بررسی کنیم که ماهیت محصول چیست و آیا می‌توان آن را به‌راحتی و بدون آسیب صادر کرد یا خیر؟
لورچی با بیان اینکه کیفیت تأثیر بسزایی بر صادرات دارد، عنوان کرد: اکثر کشور‌ها به دنبال محصولات با کیفیت و خوشمزه در کنار هم هستند، اما اولویت اصلی آن‌ها کیفیت بوده و لازم است کشاورزان به‌طور جد در این خصوص اهتمام ورزند.
وی با بیان اینکه درحال حاضر جهاد کشاورزی درخصوص سموم و آنالیز آن برای کشور‌های سی‌آی‌اس اقدام می‌کند، یادآور شد: برای رفع این چالش باید ریشه‌یابی داشته باشیم و پیشنهاد می‌شود که از دستگاه‌های مکانیزه استفاده کنیم.
این صادرکننده محصولات کشاورزی با بیان اینکه برای تقویت صادرات لازم است که جهاد کشاورزی تسهیلات درخصوص برندسازی، بسته‌بندی، حمل‌ونقل و غیره بدهد، اذعان کرد: حمل‌ونقل به بزرگ‌ترین چالش صادرات تبدیل شده است.
لورچی در ادامه درخصوص مشکلات حمل‌ونقل اضافه کرد: در این راستا می‌توان به چالش‌های صادرات با کشتی، با لندی‌گراف که به کشور‌های عربی سفر می‌کنند و غیره اشاره کرد؛ درواقع تاکنون ساختارحمل‌ونقل صادرات ایجاد و یا اصلاح نشده است.
وی با بیان اینکه به‌دلیل زیرساخت لازم نداشتن برخی از کشاورزان نمونه قادر به صادرات به‌صورت قراردادی و مستمر نیستند، یادآور شد: متأسفانه به‌دلیل استفاده زیاد از سموم کشاورزی برخی کشور‌هایی که خواستار محصولات کشاورزی ما هستند، بعد از بررسی آن را پس می‌فرستند.
این صادرکننده محصولات کشاورزی ضمن تأکید بر مدیریت و کنترل سموم کشاورزی، عنوان کرد: در این راستا لازم است سازمان جهاد کشاورزی برنامه‌ای براساس استانداردهای جهانی استفاده از سموم به کشاورزان ارائه کند.
لورچی با بیان اینکه ارائه الگوی کشت مختص هر منطقه می‌تواند کمک شایانی به افزایش صادرات کند، اذعان کرد: نبود الگوی کشت و کاشت محصولات پُرآب‌بر همانند هندوانه، باعث تنش آبی در کشور خواهد شد.
دیگر صادرکننده محصولات کشاورزی با بیان اینکه چندین‌سال است که در حوزه خرید، تأمین و صادرات صیفی‌جات فعالیت می‌کنم، عنوان کرد: اکثر کشورهای جهان طالب محصولات کشاورزی ایران‌ هستند، اما بنده بیشتر به دو کشور عراق و قزاقستان محصول صادر می‌کنم.
نوروزیان با بیان اینکه اکثر صیفی‌جات و محصولات باغی و کشاورزی مانند انار، سیر و غیره ایران در سایر کشورها معروف است، عنوان کرد: به‌دلیل کیفیت و طعم بی‌نظیر محصولات کشاورزی ایران، اکثر کشور‌ها خواهان آن‌ها هستند.
وی با بیان اینکه متأسفانه در حوزه تبلیغات و برندسازی ضعیف هستیم، ابراز کرد: برخی از کشور‌ها میوه‌هایی که در ایران رشد می‌کنند مانند لیمو شیرین را نداشته و اطلاعاتی هم در این خصوص ندارند.
این صادرکننده با بیان اینکه با نیازسنجی، برندسازی و تبلیغات می‌توان صادرات محصولات کشاورزی را ارتقا داد، تصریح کرد: در این راستا لازم است مسئولان، دغدغه‌مندان و فعالین در این حوزه بیشتر از گذشته وارد شوند و اقداماتی در این خصوص انجام دهند.
با توجه به آنچه گفته شد، ارسال کالا یا به عبارت بهتر صادرات محصولات کشاورزی، قوانین خودش را دارد؛ این‌قدر دقیق و مشخص که حتی اگر کوچک‌ترین بخش آن به فراموشی سپرده یا نادیده گرفته شود، ممکن است هزینه‌های هنگفت و شاید جبران‌ناپذیری را به صادرکننده و حتی تولیدکننده تحمیل کند. به عقیده بسیاری از کارشناسان بخش کشاورزی موانع و علت‌های زیادی باعث شده که در حوزه صادرات موفق نباشیم، بدون تکمیل زنجیره‌های تأمین محصولات در کشور نمی‌توان انتظار صادراتی پایدار داشت. در طول زنجیره تأمین، مهم‌ترین حلقه‌های چالشی عبارت‌ هستند از تأمین نهادهای تولید، فرآوری و صنایع تبدیلی‌ تکمیلی و بخش حمل‌ونقل. در بخش تأمین نهاده مانند کود و سموم مؤثر، ماشین‌آلات و فناوری نوین و تأمین تتراپک‌ها برای صنایع غذایی، بدون تأمین به‌موقع نهاده و بدون ایجاد زمینه برای توسعه فضای رقابتی در این حلقه، نمی‌توان به تولید و صادرات پایدار امید داشت. در بخش فرآوری و صنایع تبدیلی‌ تکمیلی نیز توسعه کمی و کیفی صنایع اهمیت دارد و در بخش حمل‌ونقل هم توجه به تأمین وسایل استاندارد حمل‌ونقل محصولات کشاورزی و توسعه ناوگان به‌ویژه در بخش کانتینرهای یخچال‌دار، ضرورت خواهد داشت.
راهکار پیشنهادی در این بخش شامل معرفی نیازهای زنجیره تأمین در هر بخش جهت برنامه‌ریزی برای تکمیل زنجیره و ارائه مشوق‌های سرمایه‌گذاری در راستای حضور تشکل‌های غیر دولتی و بخش خصوصی و حمایت از حضور شرکت‌های دانش‌بنیان به‌ویژه در صنایع بسته‌بندی است.
از طرفی دیگر عدم تلاش برای برندسازی محصولات ایرانی در بازارهای جهانی، چالشی تاریخی برای صادرات محصولات کشاورزی و غذایی کشور بوده است.
حضور نام و نشان بخش خصوصی در بازارهای جهانی به معنی برندسازی نیست. درواقع گام اول برندسازی، توجه به مطلوبیت‌های بازارهای هدف و انتقال این مطلوبیت‌ها به تولید است. تولید صادرات‌محور می‌تواند مقدمه برندسازی باشد؛ یکی از مواردی که می‌تواند به بازارسازی و توسعه برند محصولات ایرانی کمک کند، آن است که تولیدکننده و صادرکننده ایرانی بتوانند در نمایشگاه‌های بین‌المللی حضوری مؤثر داشته باشند. همچنین رقابت کاذب بین صادرکنندگان ایرانی در بازارهای هدف مشترک، به چالشی اساسی در این بازارها تبدیل شده است.
در این مورد بیش از آنکه سیاست‌گذار بتواند مؤثر باشد، بخش خصوصی و تشکل‌های صنفی می‌توانند هم‌گرایی در عملکرد داشته باشند. به این معنی که در بخش برندسازی، جهت حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی، این تشکل‌ها می‌توانند با مشارکت مالی و فنی، در نمایشگاه‌های بزرگ حضور داشته باشند و نیاز بازار هدف را به بخش‌های تولیدی منتقل کنند یا پس از کشف نیاز بازارهای هدف، در قالب کشاورزی قراردادی به تولید صادرات‌محور کمک کنند.
در مواردی نیز دولت می‌تواند به صادرکنندگانی که موفق بوده یا در قالب سیاست‌های کلان وزارتخانه درحال فعالیت هستند، تسهیلات حضور در این نمایشگاه‌ها را اعطا کرده و از محل صادرات محصولات کشاورزی توسط این صادرکنندگان، این تسهیلات به دولت بازگردد و برای صادرکنندگان دیگر نیز بتواند به همین طریق هزینه شود. اما مهم‌تر از این نکات، جلوگیری از رقابت کاذب بین صادرکنندگان ایرانی است.
باقی‌مانده سموم محصولات کشاورزی و عدم تطابق تولید با استانداردهای جهانی ابرچالش دیگری است که باید به آن توجه کرد.
این چالش که همواره مانعی جدی جهت حضور پایدار ایران در بازارهای جهانی بوده، کمتر مورد توجه بخش خصوصی و سیاست‌گذار قرار گرفته است. محصولاتی مانند کشمش، پسته، زعفران و غیره در برهه‌های مختلف، به‌دلیل باقی‌مانده سموم، دچار تزلزل در بازارهای صادراتی شده‌اند. مانند سم آفلاتوکسین در پسته که در گذشته به تحریم ایران در بازارهای اروپایی منجر شد یا برای مثال کشمش در سال‌های اخیر یا محصولات دیگر.
توسعه کشاورزی قراردادی جهت دستیابی به هدف صادرات‌ تولیدات داخلی، مهم‌ترین راهکار پیشنهادی است. البته در این خصوص حمایت از توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان جهت اندازه‌گیری باقی‌مانده سموم در محصولات و اندازه‌گیری مستمر این باقی‌مانده در مزارع و در مراحل مختلف کشت، می‌تواند راهگشا باشد.
موضوع مهمی که در این گزارش هم به آن اشاره شد، چالش‌های حمل‌ونقل است که متأسفانه تاکنون زیرساختی برای فراهم نشده و همچنان صادرکنندگان و کشاورزان با مشکلات آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند.