«نان» فناوری چگونه گره‌ای از مشکلات کشور باز می‌کند

اردیبهشت ماه امسال بود که سامانه‌ای با عنوان نظام ایده‌ها و نیازها (نان) در وزارت علوم رونمایی شد؛ این سامانه در واقع برنامه ویژه محمد علی زلفی گل وزیر علوم به مجلس شورای اسلامی بود که در راستای ثبت و نمایه سازی نیازهای مختلف کشور و در نتیجه سوق دادن بخش عمده‌ای از فعالیت‌های پژوهشی در جهت رفع نیازها و مشکلات جاری کشور عملیاتی شد. این نظام در واقع طرحی در جهت شفاف سازی در عرصه پژوهش، فناوری و نوآوری و ساماندهی نیازها و ایده‌ها برای تمامی دستگاه‌ها و سازمان‌ها به شمار می‌رود.

***سامانه نان؛ بستر یکپارچه برای ایده‌ها و نیازهای پژوهشی کشور

سامانه نظام ایده‌ها و نیازها (نان) زمینه‌ای برای ارتباط نیازها و مشکلات کشور مختلف کشور با تحقیقات و مراکز تحقیقاتی کشور است. متخصصان می‌توانند نیازهای خود را در حوزه‌ها و سطوح مختلف اجتماعی و صنعتی در این سامانه ثبت کنند. این سامانه از سه مرحله تشکیل شده که عبارت است از ارائه ایده و نیاز، محصول و در نهایت اشتغال دانش‌بنیان. در این سامانه، نیاز از سوی سازمان‌ها و شرکت‌های دولتی، بنگاه‌های خصوصی و شرکت‌ها، شرکت‌های دانش بنیان و فنآور پارک‌ها و مراکز رشد و … طی فرایندی ثبت می‌شود و در مقابل ایده‌هایی در پاسخ به نیازهای مطرح شده، از سوی پژوهشگران، شرکت‌های دانش بنیان و یا در قالب طرح‌های پژوهشی از طرف مؤسسات علمی و فناوری مطرح خواهد شد و یک ارتباط دو سویه و منسجم میان تقاضاگر و ایده پرداز ایجاد خواهد شد.

***اختراعات و رساله‌ها می‌توانند به عنوان ایده ثبت شوند

یکی از مأموریت‌های سامانه نان فراهم کردن بستر یکپارچه برای کل کشور است و در این راستا کارگزارهای مختلف (نهادها، شرکتها یا مؤسسات علمی و فناوری) می‌توانند ارتباط خود را با نان به صورت ارائه وب سرویس به صورت آنلاین ایجاد کنند. یکی از نکات مهم در خصوص این سامانه این است که اختراعات ثبت شده در کشور (ارائه شده توسط اداره ثبت اختراعات کشور)، پیشنهادیه‌ها و رساله‌های ثبت شده در ایرانداک به عنوان ایده در سامانه ارائه می‌شود و اداره ثبت اختراعات کشور ملزم به ارائه وب سرویس اختراعات ثبت شده در کشور جهت درج در سامانه است.

***شناسایی پایان نامه‌ها و رساله‌های فناور و خالقانه

وزارت علوم با راه اندازی این سامانه بنا دارد از ایده پردازان، پژوهشگران، شرکت‌های دانش بنیان در زمینه تحقیقات، نوآوری و فناوری‌ها حمایت کند و ضمن شناسایی پایان نامه‌ها و رساله‌های برتر، فناور، خالقانه و کاربردی و حمایت مادی و معنوی از آنها، تحقیق و پژوهش در دانشگاه و پژوهشگاه‌ها به سمت نیازهای واقعی و روز کشور سوق یابند. استفاده بهینه از توان استعدادهای درخشان و نخبگان دانشگاهی و غیر دانشگاهی در راستای حل نیازهای کشور از دیگر اهداف این نظام به شمار می‌رود.

***سامانه نان؛ پاسخی به دغدغه‌های رهبری

وزارت علوم معتقد است از طریق سامانه نان گامی اساسی برای تحقق شعار سال برداشته است و از سوی دیگر این اقدام را پاسخی در راستای دغدغه رهبری برای حمایت و ساماندهی پایان نامه‌ها عنوان کرده است. علی خیرالدین معاون فناوری و نوآوری وزارت علوم در همین رابطه گفت: مقام معظم رهبری در چندین نوبت بر روی حمایت از پایان‌نامه‌های نیازمحور تاکید داشتند، همچنین در دیدار وزیر علوم با رهبر انقلاب، ایشان ارائه سامانه نان را مهم دانستند و تاکید داشتند که این سامانه می‌تواند در راستای تحقق شعار سال مهم باشد زیرا تولید باید مبتنی بر نیاز و دانش باشد.

***کدام سامانه‌ها به نان متصل شدند

امید رضایی فرد، مدیرکل پشتیبانی امور فناوری و نوآوری وزارت علوم می‌گوید: سامانه نان تقریباً سعی کرده به عنوان یک پلتفرم جامع از سامانه‌هایی که به صورت موازی فعالیت‌های ارائه تقاضاها و نیازهای پژوهشی را مدیریت می‌کنند به صورت یکجا خدماتی را ارائه دهد از جمله سامانه‌هایی که با نان متصل شده، عبارت است از سامانه ساتع (سامانه اجرایی تقاضا و عرضه پژوهش و فناوری)، سمات (سامانه ملی اطلاعات تحقیقاتی)، سامانه توانیران (سامانه توانمندی‌ها و اعلام نیازهای ایران)، تاب، سامانه ساب دانشگاه امام حسین. مجموعه‌های مختلفی از جمله فن بازار در شرف اتصال هستند و تقریباً برخی از کارگزاری‌های مستقل و سامانه‌ها دانشگاهی که احصا نیازها را انجام می‌دهند و برخی از مجموعه‌های وزارتی مثل سامانه ساجد و گردآورنده ایده‌ها در مجموعه‌های دانشگاهی به سامانه پیوسته‌اند.

***مشوق‌های نان برای متقاضیان و ایده پردازان/ از اعطای تسهیلات بانکی تا تخفیف‌های مالیاتی

مدیر کل پشتیبانی امور فناوری و نوآوری وزارت علوم درباره مشوق‌های در نظر گرفته شده برای متقاضیان نیاز و ایده پردازان افزود: در نان دو نوع حمایت صورت می‌گیرد؛ نخست حمایت مادی که براساس آن عمده یا بخشی از مبلغ قرارداد یک طرح که طبق مفاد قرارداد، جهت اجرای طرح و نظارت بر آن به ایده پرداز و کارگزار پرداخت می‌شود و دوم حمایت معنوی که حمایت‌هایی ست که جهت تشویق بهره برداران به مشارکت در نان انجام می‌گیرد از جمله صدور ضمانتنامه برای عقد قراردادها، اعطای تسهیلات بانکی، حمایت از اشتغال، تخفیفات مالیاتی، تخفیفات گمرکی، حمایت از صادرات، تسهیلات نظام وظیفه و امتیاز برخورداری از حمایت‌های بنیاد ملی نخبگان.

***پیش‌بینی سازوکارهای جبران خسارت/ معافیت از پرداخت هزینه ثبت ایده و نیاز در فاز اول

وی ضمن اشاره به اینکه پرداخت خسارت مادی به نیازپرداز جهت جبران خسارت ناشی از انجام ناموفق طرح توسط ایده پرداز، از سازوکارهای جبران خسارت در سامانه است که می‌تواند در قرارداد لحاظ شود، گفت: در فاز اول راه اندازی نان، ایده پردازان و نیازپردازان از پرداخت هزینه ثبت ایده و نیاز معاف هستند البته در مراحل بعدی شورای سیاستگذاری مجاز است با تعیین هزینه ثبت ایده و نیاز، این معافیت را لغو کند. ما در وهله اول از خود بودجه‌های وزارتی برای تأمین هزینه‌های پروژه‌های پایان نامه و رساله دکترای اختصاص می‌دهیم. ضمن اینکه «گرنت فناوری» در معاونت فناوری در حال تکمیل و رو به افزایش است تا ایده‌ها، پایان نامه‌ها و پروپوزال‌هایی که براساس نیازهای کشور و ثبت شده در سامانه نان ارائه می‌شود، از این گرنت‌ها استفاده کنند.

***الزامات قانونی درباره ثبت نیازهای پژوهشی دستگاه‌ها در نان / ارائه گزارش به شورای عالی علوم و تحقیقات

رضایی فرد به جایگاه نظام ایده‌ها و نیازها (نان) در قانون بودجه 1401 مصوبه مجلس شورای اسلامی اشاره کرد و گفت: در تبصره 9 بودجه 1401 الزامی آورده شده که براساس آن دستگاه‌های اجرایی برای هزینه‌کرد یک درصد بودجه پژوهشی خود، لازم است که نیازهای پژوهشی خود را در سامانه نان ثبت کنند. این اقدام یک شفافیت و اطلاع‌رسانی یکسانی را بین مجموعه‌های مختلف ایجاد خواهد کرد. دستگاه‌ها همچنین مکلفند نحوه هزینه کرد این بند را هر شش ماه یک بار به شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری، مرکز آمار ایران، کمیسیون آموزش مجلس و دیوان محاسبات کشور گزارش دهند و شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری موظف است گزارش سالانه این بند را حداکثر تا پایان مردادماه سال 1402 به مجلس ارائه کند. مرکز آمار ایران مکلف است سالانه اطلاعات مربوط به هزینه کرد تحقیق و توسعه را منتشر کند.

***فرایند ثبت و ارزیابی پایان نامه و رساله در سامانه

مدیر کل پشتیبانی امور فناوری و نوآوری وزارت علوم همچنین درباره روند ثبت و ارزیابی پارساهای(پایان نامه ارشد و رساله دکتری) نیاز محور نیز توضیح داد و گفت: ایده پرداز پس از تصویب پیشنهادیه پارسا در شورای پژوهشی دانشگاه که در راستای یک نیاز سامانه تعریف شده است، می‌تواند درخواست خود را در سامانه ثبت کند. پس از تأیید اولیه، پارسا به «کارگزاری مدیریت نیاز و ایده» واگذار شده و ارزیابی تخصصی و تأیید یا رد پارسا توسط آن کارگزاری صورت می‌گیرد. منظور از کارگزاری مدیریت نیاز و ایده آن دسته از کارگزارانی است که با برقراری تعامل و ارتباط با نیازپرداز، نیازهای فنی آنها را شناسایی می‌کنند و از سوی دیگر این نیازها را به صاحبان ایده در آن حوزه معرفی می‌کنند و توسط دبیرخانه (مؤسسه استنادی علوم و پایش علم و فناوری ISC) انتخاب می‌شوند.

وی ضمن اشاره به اینکه در صورت تأیید پارسا، قرارداد طرح با ایده پرداز منعقد می‌شود، گفت: ایده پرداز موظف است طبق زمانبندی و مراحل مشخص شده، گزارش‌های پیشرفت خود را از طریق سامانه ارسال کند؛ گزارش پیشرفت در هر مرحله توسط کارگزاری مدیریت نیاز و ایده، ارزیابی شده و در سطح ضعیف (امتیاز کمتر از 50) قابل قبول (امتیاز 50 تا 75) و خوب (امتیاز 75 تا 100) سطح بندی می‌شود. متقاضی می‌تواند حداکثر در یک مهلت مشخص پس از مهلت نهایی به نام (مهلت جبران: کارشناسی ارشد 6 ماه، دکتری 1 سال) گزارش نهایی و تعهدات خود را ارسال کند تا در صورت تأیید، از حمایت‌های غیر مادی بهره مند شود.

***اعطای 9 مدل پژوهانه؛ از فناوری تا تجاری سازی

در سامانه نان در 9 بخش پژوهانه در نظر گرفته شده است که شامل پژوهانه رقابتی، پژوهانه غیررقابتی، پژوهانه‌های تخصصی، پژوهانه توسعه، پژوهانه فناوری، پژوهانه تجاری سازی، پژوهانه مالکیت فکری، پژوهانه پژوهشی و پژوهانه منتخب برتر می‌شود.

این پژوهانه در راستای حمایت از ایده پردازان، پژوهشگران، شرکت‌های دانش بنیان در زمینه تحقیقات، نوآوری و فناوری‌ها، شناسایی پارساهای برتر، فناور، خالقانه و کاربردی و حمایت مادی و معنوی از آنها، هدایت پارساها و در نتیجه تحقیق و پژوهش در دانشگاه و پژوهشگاه‌ها به سمت نیازهای واقعی و روز کشور، استفاده بهینه از توان استعدادهای درخشان و نخبگان دانشگاهی و غیر دانشگاهی در راستای حل نیازهای کشور و هدایت، نظارت و حمایت مادی و معنوی از فناوری‌ها و نوآوری‌های قابل عرضه در مراکز علمی و فناوری در نظر گرفته شده است.

***اعطای پژوهانه غیررقابتی به برگزیدگان المپیادها و پژوهشگران برتر

به طور مثال حمایت در پژوهانه تجاری سازی به صورت سرمایه گذاری ریسک پذیر بر روی طرح‌ها در قالب مشارکت یا تضمین خرید محصول یا حق امتیاز توسط بخش خصوصی انجام می‌شود و یا پژوهانه غیررقابتی به برگزیدگان المپیادها و پژوهشگران برتر منتخب، صاحبان ایده‌های برتر همایش‌های نمایه شده در مؤسسه استنادی علوم اعطا می‌شود تا از توان ایده پردازی این برگزیدگان در قالب طرح‌های پژوهشی، پسادکتری، ثبت اختراعات، کرسی پژوهشی با هدف سوق دادن توان تحقیقاتی آنان به حل مسائل اولویتدار و دارای اهمیت کشور استفاده شود.

همچنین پژوهانه پژوهشی در جهت حمایت از طرح‌های پژوهشی و همچنین پارساهای کاربردی ثبت شده در سامانه که متناظر و منجر به حل نیازهای کشور می‌شود، ارائه می‌شود. پژوهانه فناوری نیز به منظور پشتیبانی و حمایت از فعالیت‌های توسعه محور، تجاری سازی تحقیقات علمی و توسعه فناوری در قالب طرح‌های با سطوح فناوری 1 الی 5 تعریف می‌شود که توسط معاونت فناوری و نوآوری وزارت عتف و نیز دستگاه‌های متولی فناوری در قالب طرح‌های پژوهانه جوانه و پژوهانه شکوفایی و یا موارد مشابه قابل تخصیص است.

پژوهانه مالکیت فکری نیز با هدف تشویق و فرهنگسازی و توسعه دارایی‌های فکری در راستای نیازهای اولویت دار ثبت شده در سامانه در قالب حمایت یا مشارکت در انتفاع حاصل از مالکیت‌های معنوی دارایی‌های فکری مشارکت می‌کنند، تعلق می‌گیرد. پژوهانه منتخب برتر به ارائه دهنده ایده برتر در پاسخ به یک نیاز پرکاربرد و مورد استقبال کشور در قالب پرداخت حق عضویت در مجامع علمی، هزینه ثبت اختراع و هزینه شرکت در همایش‌ها، کارگاه‌های آموزشی و نمایشگاه‌های تخصصی داخلی و خارجی و سایر سفرهای علمی کوتاه مدت تعلق خواهد گرفت.

***ثبت حدود 6 هزار نیاز و 600 ایده

علی نایبی، معاون پژوهشی مؤسسه استنادی علوم و پایش علوم و فناوری (ISC) و دبیر اجرایی سامانه نان درباره آخرین وضعیت این سامانه می‌گوید: از زمان آغاز به کار سامانه تاکنون، 6 هزار و 115 نیاز ثبت شده که بیشترین نیازها از توانیران (سامانه توانمندی‌ها و اعلام نیازهای ایران)، تکمارت، وزارت نفت، سامانه ساجد و ساتع بیشترین در سامانه به ثبت رسیده است.

دبیر اجرایی سامانه نان با اعلام اینکه از مجموع نیازهای ثبت شده، 5 هزار و 418 نیاز مربوط به حوزه فنی و مهندسی بوده است، گفت: در حوزه کشاورزی و منابع طبیعی هزار و 171 مورد، علوم انسانی 508 مورد، علوم پایه 432 نیاز، علوم بهداشت 19 نیاز، دامپزشکی 17 نیاز و حوزه هنر 3 نیاز به ثبت رسیده است.

نایبی تعداد ایده‌های ثبت شده طی 4 ماه اخیر و تا آبان ماه 1401 را 592 مورد عنوان کرد و گفت: از این تعداد 245 ایده در حوزه فنی و مهندسی، 90 ایده در حوزه علوم پایه، 45 ایده در حوزه کشاورزی و منابع طبیعی، 43 ایده در حوزه علوم انسانی، 15 ایده در حوزه علوم بهداشت، 11 ایده در حوزه هنر و 4 ایده در حوزه دامپزشکی ثبت شده است. بیشترین ایده ثبت شده در قالب طرح پژوهشی بوده و پس از آن به صورت توانمندی فناورانه، محصول دانش بنیان و پایان نامه و رساله دکتری ارائه شده است.

***ارائه «پایه تشویقی» به مجریان طرح‌های پژوهشی ثبت شده در نان

وی از ارائه پایه تشویقی به اعضای هیأت علمی که مجری طرح‌های پژوهشی ثبت شده در نان هستند، خبر داد و گفت: مجری طرح‌های پژوهشی و فناوران ثبت شده در سامانه نظام ایده‌ها و نیازها که محصول آن تجاری سازی شده و یا منجر به حل مسائل مربوط به زیست بوم اجتماعی محل انجام پژوهش شده باشد، با ارائه گواهی ملی معتبر و تأیید شورای پژوهشی و فناوری مؤسسه، در هر مورد یک پایه تشویقی و حداکثر 4 پایه تشویقی در طول خدمت تعلق خواهد گرفت.

***روند ارزیابی نیازها و ایده‌ها توسط کارگزاران

وی ضمن بیان این مطلب که ایده‌هایی در راستای نیازها ثبت می‌شوند که مصوبه شورای پژوهشی و فناوری یا واحد متناظر آن در دانشگاه‌ها یا سایر مؤسسات علمی و فناوری را داشته باشد، گفت: ایده‌های مطرح شده از سوی شخص حقیقی باید مورد تأیید یکی از کارگزاران استان (نهادها، شرکت‌ها یا مؤسسات علمی و فناوری) قرار گرفته باشد. بعد از ثبت نیاز ارزیابی، طبقه بندی و تکمیل زمینه‌های مورد نیاز توسط کارگزار و اعلام نواقص احتمالی توسط کارگزار انجام می‌شود. کارگزار ملزم به ارزیابی اولیه و وارد کردن زمینه‌های ناقص است و نیازها و ایده‌هایی که در راستای حل نیازهای اساسی کشور هستند در اولویت کار قرار می‌گیرند.

دبیر اجرایی سامانه نان گفت: ایده‌های ثبت شده نیز برای داوران ارسال می‌شود و در صورت تأیید، نیازپرداز با بهترین ایده پرداز که داوران تشخیص داده‌اند، قرارداد منعقد می‌کند.

***وزارت نفت فعال‌ترین دستگاه اجرایی شناخته شد

دبیر اجرایی سامانه نان در ادامه گفت: برخی وزارت خانه‌ها مانند وزارت نفت در سامانه نان بسیار فعال بوده‌اند و این وزارت خانه بیش از 140 نیاز فناورانه خود را در این سامانه ثبت کرده و به همین دلیل یک بخش جداگانه برای وزارت نفت در سامانه نان در نظر گرفتیم.

براساس شیوه نامه سامانه نان، انتخاب کارگزاران می‌تواند با توجه به سطح آمادگی فناوری نیاز انجام شود. بدین ترتیب کارگزاران پیشنهادی برای نیازها و ایده‌ها با سطح آمادگی فناوری 1 تا 3، دانشگاه‌ها، مؤسسات پژوهشی و تحقیقاتی و کارگزاران پیشنهادی برای نیازها و ایده‌ها با سطح آمادگی فناوری 4 تا 5، دانشگاه‌های سطح 1، مؤسسات پژوهشی و تحقیقاتی سطح 1، پارک‌های علم و فناوری و شرکت‌های دانش بنیان هستند.

همچنین کارگزاران پیشنهادی برای نیازها و ایده‌ها با سطح آمادگی فناوری 6 تا 8، دانشگاه‌های سطح 1، مؤسسات پژوهشی و تحقیقاتی سطح 1، پارک‌های علم و فناوری و شرکت‌های دانش بنیان، واحد پژوهش وزارتخانه‌ها، شرکت‌ها و مؤسسات و کارگزاران پیشنهادی برای نیازها و ایده‌ها با سطح آمادگی فناوری 8 تا 9، مناطق ویژه و پارک‌های علم و فناوری، واحد پژوهش وزارتخانه‌ها، شرکت‌ها و مؤسسات خصوصی خواهند بود.

در تازه‌ترین جلسه پیرامون روند عملیاتی سازی سامانه نظام ایده‌ها و نیازها، وزیر علوم نظام ایده‌ها و نیازها را مسیر جدید در کنار مسیر تولید علم به منظور توسعه فناوری و تحقیقات کاربردی کشور دانست و بر اهمیت و جایگاه آن و حمایت تمام ارکان وزارتخانه از فعالیت‌های دبیرخانه تأکید کرد. وی همچنین تاکید کرد که در هفته پژوهش، دانشگاه‌های سراسر کشور ویژه برنامه‌ای جهت معرفی و ترویج سامانه نان در دستور کار قرار دهند.

***کلام آخر...

سامانه نان ابتدای راه است و تنها حدود 4 ماه از آغاز فعالیت رسمی سامانه نظام ایده‌ها و نیازها می‌گذرد؛ سامانه‌ای که سازماندهی مطلوب و شناسایی نیازها، ایده‌ها، خلاقیت و نوآوری‌های علمی و … و تبدیل رویکرد مصرف‌کنندگی علمی به رویکرد نیازآفرینی و حل مسائل اولویت دار کشور را عهده دار است و متولیان وزارت علوم در تلاش اند با برگزاری نشست‌های توجیهی و کارگاه‌های مختلف، بازیگران اصلی در این سامانه که همان پارک‌ها، دانشگاه‌ها، شرکت‌های خصوصی و دولتی، دستگاه‌های اجرایی دارای مراکز رشد و مراکز نوآوری و واحدهای پژوهشی و… هستند را به فعال شدن در سامانه توصیه و تشویق کنند.

بدون شک زمانی این سامانه به یکی از ابزارهای قدرتمند برای ایجاد نظام ملی نوآوری مبتنی بر ایجاد ارتباط مستقیم بین نیازهای جامعه، صنایع خصوصی، دولتی و پژوهشگران، شرکت‌های دانش‌بنیان و‌… تبدیل خواهد شد که دستگاه‌های اجرایی و شرکت‌ها به عنوان نیازپردازان نقش فعال‌تری در سامانه داشته باشند و در مقابل پژوهشگران و ایده پردازان، به این نیازها و مسائل روز کشور پاسخ دهند.

در این صورت است که آن حلقه مفقوده همیشگی ارتباط صنعت و دانشگاه پیدا و نقش دانشگاه در مسئله گشایی از کشور پر رنگ تر می‌شود.